Şart Muhayyerliğinin Süresi

Şart muhayyerliğinin süresinin ne kadar devam edeceği hususunda mezheblerin farklı görüşleri aşağıda anlatılmıştır*132).

(132) Hanefıler dediler ki: Şart muhayyerliği, süre bakımından üç kısma ayrılır:

1- Birinci kısım, ittifakla fasittir ki o da iki nevidir:

a) Muhayyerliği şart koşarken meçhul bir süreden bahsetmek. Örneğin, "günlerce veya ebediyyen muhayyer olmam şartıyla bu malı satın aldım" demek gibi.

b) Süreden hiç bahsetmeksizin salt olarak muhayyerliği şart koşmak. Örneğin süreden sözetmeksizin "muhayyer olmam şartıyla bu malı satın aldım" demek gibi. Bu örnekte görüldüğü gibi akidle birlikte süresiz, salt bir muhayyerliği şart koşmak, akdi fâsid kılar. Ama akidle birlikte şart ko-şulmazsa, meselâ adamın biri, müşterisine bir malı, muhayyerlik şartını koş-maksızın satar da, bir müddet sonra o müşteriye rastlayıp süre belirtmeksizin "sen muhayyersin" derse müşteri, kendisine muhayyerlik verilen o meclisten (yerden) ayrılmadıkça muhayyerlik hakkına sahip olur. Bundan da anlaşılıyor ki Hanefîlere/göre muhayyerliğin akidle birlikte söylenmesi şart değildir. Aradan uzun bir süre de geçse akitten sonra bile muhayyerlik şartını koşmak fayda verir. Ama akitden önce olursa, meselâ satıcı "yapacağımız satış akdinde seni muhayyer kılıyorum" der de bundan bir süre sonra müşteri, ondan bir mal satın alır ve ilk şartla yetinerek muhayyerliği şart koşmazsa, bu durumda muhayyerlik hakkı sabit olmaz.

2- İkinci kısım şart muhayyerliği ittifakla caizdir ki, bunda üç gün veya daha az bir muhayyerlik süresinden söz edilir.

3- Üçüncü kısım şart muhayyerliğinde ihtilâf vardır ki bu, şöyle demekle olur: "Bir veya iki ay süreyle muhayyer olmam şartıyla bu malı sattım" veya "...satın aldım" demek gibi. Ebû Hanîfe, bunun fâsid bir şart olduğunu söylerken Ebu Yûsuf ile Muhammed, caiz olduğunu söylemişlerdir. Üç günden fazla bir süre için muhayyerliği şart koşmak, sürenin taraflarca bilinen bir süre olması kaydıyla "İmâmeyn"e göre sahih olur. Ebû Hanîfe´ye göre sahih olmaz; akid ve fâsid veya askıda (mevkuf) kalır. Satıcıyla müşteriden biri, bu akdi feshedebilirler. Ancak muhayyerlik hakkına sâhib olan kişi, üç gün içinde, dördüncü gecede bile olsa bu akdi onaylayacak olursa, akid sahih duruma dönüşür.

Bu hükümler açısından nakid muhayyerliği de şart muhayyerliği gibidir. Nakid muhayyerliği; kişinin, satın aldığı bir malın parasını üç gün içinde ödemediği takdirde malı geri vermeyi peşinen şart koşmasidir. Bu şart sahihtir. Malın bedelini ödemediği takdirde satış fâsid olur. Eski hâlinde duruyorsa malı geri vermesi gerekir. Ama o mal üzerinde tasarrufta bulunmuşsa, meselâ satmışsa ve vâdesi gelince parasını ödememişse, birinci satış akdi ke-sınleşir ve bedelini ödemesi gerekir. Eğer yanındaki malın değeri eksilmişse, satıcı muhayyer olur: Dilerse başkaca bir para almaksızın, malını eksik değerli haliyle alır; dilerse malın bedelinin tümünü alır. Ama dört güne kadar parasını ödememe şartıyla bir malı satın alırsa alış-veriş çözülür. Ebû Hanı-fe´ye göre bu şart sahih değildir.

Bu akid, fâsid veya askıya alınmış (mevkuf) durumda vâki olursa taraflardan her biri bu akdi feshetme hakkına sahib olurlar. Ancak müşteri, üç gün içinde parayı öderse, akid sahih bir akde dönüşür. Müşteri gibi satıcı için de nakid muhayyerliği vardır. Meselâ satıcı, bir malı satıp parasını aldıktan sonra üç gün içinde bu parayı iade ettiği takdirde aralarında satış akdi yapılmış sayılmayacağını şart koşarsa, bu şartı sahih olur. Ama dört güne kadar bir muhayyerlik süresini şart koşarsa, Önceki örnekte de olduğu gibi sahih olmaz.

Mâlikîler dediler ki: Şart muhayyerliğinin süresi, satılan mala göre dört kısma ayrılır:

1- Akar satışındaki muhayyerlik. Akardan maksat, arazi ve araziye tâbi bina ve ağaçlardır. Akar satışlarında muhayyerlik süresi otuz altı veya en fazla otuz sekiz güne kadar uzar. Muhayyerlik süresi bundan daha fazla olursa akid fâsid olur. Bu muhayyerliğin, satın alınan şeyin durumunu denemek, ya da fiyatı düşünmek amacıyla olması arasında bir fark yoktur. Mezheb ehli cumhurun görüşü budur. Ama akarlarda muhayyerlik, fiyatı düşünme amacıyla olunca, muhayyerlik süresi üç gündür diyenler, bu görüşe muhaliftirler.

2- Elbise ve benzeri ticâret mallarının satımındaki muhayyerlik süresi üç günden beş güne kadardır. Bundan daha fazla süreli olursa, akid fâsid olur.

3- Hayvan satımındaki muhayyerlik. Yalnız hayvanlar konusunda meseleyi biraz detaylandırmak gerekmektedir. Şöyle ki: Hayvanlar, sığır, davar ve kuşlar gibi binek grubundan değillerse, bunların satımındaki muhayyerlik süresi, ticâret eşyalarında olduğu gibi, üç günden beş güne kadardır. Binek grubundaki hayvanların satımındaki muhayyerlik süresi, pahalı veya ucuz olduklarının anlaşılması, ya da binilmesi bilinmekle beraber semiz olup olmadıklarını öğrenmek içinse, yine üç günden beş güne kadar olur. Eğer muhayyerlik süresi binme hâlini öğrenmek içinse, bu şöyle olur: Binme durumunu öğrenmek, ya şehir içinde veya şehir dışında olacaksa muhayyerlik, iki beridlik (20160 m.) bir mesafe kadar olur. Daha fazla olamaz. Bazıları, binek hayvanlarının satımındaki muhayyerlik süresi üç gün veya mutlak olarak buna yakın bir süredir derler. Bu muhayyerlik, binmek için de, başka amaçlar için de aynıdır. Gün ve berid ölçülerine gelince bunlar, binek hayvanlarının satımına mahsustur.

4- Köle satımında muhayyerlik süresi, sekiz günden on güne kadardır.

Her gruba göre kararlaştırılmış süreden fazla süreli bir muhayyerliğin şart koşulması durumunda satış akdi fâsid olur. Süresi meçhul olarak muhayyerliğin şart koşulmasiyla da akid fâsid olur. Sözgelimi "bu eşyayı sana sattım. Ama yağmur yağıncaya veya seferde bulunan Ahmet gelinceye kadar ben muhayyerim" diyen kişi, Ahmed´in geleceği zamanı bilmezse akid fâsid olur.

Satış akdinin kesinleşmesinden önce muhayyerliği şart koşmak sahih olacağı gibi, akdin kesinleşmesinden sonra da şart koşmak sahih olur. Adamın biri, başka birine bir mal satar ve satış akdinin tamamlanmasından sonra, bu satışla ilgili olarak müşteriye muhayyerlik tanırsa, ya da müşteri kendisine "bu akdi geçerli kılmak veya reddetmekte muhayyersin" diyerek muhayyerlik hakkını tanırsa sahih olur ve yeniden yapılmış bir akid gibi sayılır.

Muhayyerlik hakkı satıcı tarafından müşteriye tanındığında satıcı, müşteriye: "Muhayyerlik sana âit olmak üzere bu malı sana sattım"; müşteri tarafından satıcıya tanındığında ise müşteri, satıcıya; "Muhayyerlik sana âit olmak üzere bu malı benden satın al" demiş gibidir.

Akdin kesinleşmesinden sonra muhayyerliği şart koşmanın sahih olması için müşterinin, parayı satıcıya ödemiş olması gerekir. Mûtemed olan görüş budur. Parayı ödememişse, muhayyerlik şartı sahih olmaz. Çünkü bu durumda para, müştekinin zimmetindeki bir borç olmaktadır. Bu paranın karşılığında kendi ihtiyarı ile bir mal satın almıştır. Akdin feshedilmesi durumunda bu malı geri verme ihtimâli vardır. Bu durumda satıcı, sabit olmayan tehirli bir şey karşılığında kendisi için vâcib olan bir şeyi feshetmiş olmaktadır ki, bu caiz değildir. Satılan malın, muhayyerlik hâlinde akdin tamamlanmasından sonra tazmin edilmesi müşteri için zorunludur. Zîrâ bilindiği gibi bu, yeni bir satış akdidir. Muhayyerliği, ister müşteri satıcıya veya isterse satıcı müşteriye tanımış olsun, satılan malda meydana gelen bir noksanlıktan müşteri sorumlu olur.

Şâfiîler dediler ki: Muhayyerlik şartına bitişik olması ve peşpeşe olması kaydıyla muhayyerlik süresi üç gün veya daha az bir süredir. Akdi yapan kişi, muhayyerliği "günlerce" veya "ebediyyen" diyerek belirsiz bir süre için şart koşarsa, akid bâtıl olur. "Yarından itibaren muhayyer olmam şartıyla bu malı sana sattım" diyerek muhayyerlik süresinin, muhayyerliğin şart koşulduğu âna´bitişik olmaması durumunda da akid bâtıl olur. Yine aynı şekilde muhayyerliğin üç gününden sâdece birinin, muhayyerliğin şart koşulduğu âna bitişik olması durumunda da akid bâtıl olur. Meselâ Perşembe günü satış akdi yapıldığında üç günlük muhayyerlik şartı koşulur ve bu üç günden biri sadece Perşembe günü geçerli olur da diğer iki gün cumartesi ve pazar günleri olarak belirlenirse, satış akdi batıl olur. Geceler, günlere dahil edilmez. Akid taraflarından biri "üç gün süreyle muhayyerim" derse, bu muhayyerliği üçüncü günün bitiminde (gün batışında) sona erer. O günün gecesi, muhayyerlik süresine dahil olmaz. Hesap zarureti dolayısıyla sâdece birinci ve ikinci günlerin geceleri, muhayyerlik süresine dahil edilirler. Çünkü ikinci güne ulaşmak için, arada birinci günün gecesinin geçmesi gerekir. Üçüncü günün gecesinin de muhayyerlik süresine dâhil edileceği şart koşulursa, akit bâtıl olur.

Hanbelîler dediler ki: Muhayyerlik süresinin belirli olması şarttır. Bu süre için bir sınır yoktur. Akid tarafları dilerlerse bir ay, bir yıl ve daha fazla süre için muhayyerliği şart koşabilirler. Sahih olmayan, bu muhayyerliğin belirsiz bir süre için taraflarca şart koşulmasıdir. Meselâ satıcı, "bu malı sana sattım. Ama dilediğim zaman veya falan şahıs dilediği zaman veya yağmur yağdığı, ya da rüzgâr estiği zaman muhayyerim" derse veya taraflardan biri süre belirtmeksizin "ben muhayyerim" derse, veyahut her iki taraf da hasad zamanına dek muhayyerliği şart koşarlarsa, bu durumda muhayyerlik şartı geçersiz olur. Ama şartın fâsid olmasına rağmen yapılan akid sahih olur. Muhayyerliği, peşpeşe olmayan bir süre için şart koşarlarsa; mes...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın