Zekat verilecek yerlerden biri Fî sebîlillah

Zekat Verilecek Yerlerden Biri: FÎ SEBÎLİLLAH

Âdeta onlar, Allah'ın -tabir caizse- bir tevzi memuru gibi davranıyorlardı, Yaptıkları onca ihsan ve lütuf karşısında kibir ve çalım içine girmiyor, fakirlere minnet etmiyor, kendilerini Allah malının bir emanetçisi hüviyetinde görerek dağrtırnda bulunuyorlardı. Zaten "Onlar zekât verebilmek için daima faaliyet içindedirler," ayeti, onların bu hâlini tablolaştırır.

İslâm’ın üzerine bina edildiği beş temel esastan biri olan zekat, İslâm’ın köprüsüdür. Kur’ân ve hadislerde zekat konusunda ciddî teşvikler yer aldığı gibi zekatın kimlere verileceği ayetle bildirilmiş ve Efendimiz (s.a.s.)’in uygulamaları ile de gösterilmiştir. Kur’ân-ı Kerimde, “Zekâtlar sadece fakirlere, düşkünlere, zekât toplayan görevlilere, kalbleri İslâm’a ısındırılacak olanlara, esirlik ve kölelikten kurtulmak isteyenlere, borçlulara, Allah yoluna ve bir de muhtaç kalmış yolcu ve gariplere mahsustur. Allah tarafından kesin olarak böyle farz buyuruldu. Allah alîmdir, hakîmdir (her şeyi bilir, tam hüküm ve hikmet sahibidir).” (Tevbe, 9/60) buyurulur. “Allah yoluna” şeklinde manası verilen kısmın aslı “Fî sebîllah”tır. Biz de yazımızda bu kavramı tahlil edip, bununla kimlerin kastedildiğini incelemeye çalışacağız.
“Fî sebîlillâh”, “Allah yolunda” manasına gelmektedir. En meşhur anlamları “Allah yolunda cihad, hac, ilim taleb etmek ve Allah’ın emrettiği her türlü hayır, hidayet yolu, Allah’a yaklaştırıcı her şey ve taat (salih amel) anlamlarına gelmektedir.1 Bu kavramın içerdiği anlamlar hakkında hukukçular, tefsirciler ve hadisciler olmak üzere birçok müctehid ve âlim değişik yorumlarda bulunmuşlardır.
Bazı âlimler bu kavramın ifade ettiği anlam çerçevesini dar, bazıları da geniş tutmuştur. Tevbe sûresi 60. ayette zekâtın verileceği yerler zikredilirken yedinci sınıf olarak “fî sebîlillâh” kavramını “Allah yolunda (harcamaya), Allah yolunda çalışıp cihad edenlere, Allah yoluna, Allah uğruna girişilebilecek her türlü çaba için de zekât verilir” şeklinde anlamışlardır.2 İslâm âlimleri bu kavramı etimolojik yapısı, âyet ve hadislerde ifade edildiği anlamlardaki sebeb-i nüzûl ve sebeb-i vürûd açılarından da ele alarak pek çok görüş ortaya koymuşlardır. Allah yolunda davet, belli dönemlerde daha ziyade gaza ile olduğundan ayet bu şekilde yorumlanmıştır.
Temelde çok geniş anlam yelpazesine sahip olan bu kavrama Allah yolunda cihad eden gaziler şeklinde mana verilmesi, âyetin ifade tarzından ziyade İslâm’ın yayılış dönemindeki sosyopolitik şartlar ve uluslararası ilişkilerle ilgili olmasındandır. Zira o dönemde cihadın en yaygın ve etkili şekli akınlar ve sıcak savaşlar olduğundan İslâm âlimleri din ve vatan yolunda savaşanlara zekât fonundan tahsisat ayrılmasını elzem görmüşler3 ve bu yorum adeta bütün ilim otoritelerince benimsenmiştir. Bundan dolayı da, “fî sebîlillâh” kavramı “cihad” kavramıyla özdeş olarak görülmüştür. Sonuçta zamanın telakkisi “fî sebîlillâh” kavramını çoğunlukla cihadın maddi boyutuyla yorumlamıştır. Aslında bu kavram dil kuralları, tefsir, hadis ve fıkıhçılar açısından ele alındığında sadece fiili çarpışma anlamlarına gelen özel bir tanımlama olmadığı, bunun yanında Allah’ın rızasını kazanmaya vesile olacak pek çok faaliyeti de kapsadığı anlaşılmaktadır.4

1. “Fî sebîlillah” Kavramı Hakkında Müfessirlerin Yorumları

Kur’ân’ın altmıştan fazla ayetinde “fî sebîlillah” kavramı yer almış ve müfessirler bu kavramı çeşitli anlamlarda tefsir etmişlerdir. Bizim tesbitlerimize göre bu kavram daha çok Allah yolunda yapılan gazveler ve bunlara katılan gaziler hakkında yorumlanmıştır. Aslında bu anlamının yanında bir çok manalarıda ifade etmektedir. Bununla ilgili bazı ayetleri örnek olarak vermenin yerinde olacağı kanaatindeyiz.
“(Sadakalarınızı) şu fakirlere (verin ki), Allah yolunda kapanıp kalmışlardır, yeryüzünde gezip dolaşamazlar…” (Bakara, 2/273) Bu âyette ifade edilen “fî sebîlillah” kavramı müfessirlerce İslâm dini, Allah’a ulaştıran yol anlamında tefsir edilmiştir..
“İnkar edip, (insanları) Allah’ın yolundan çevirenlerin amellerini Allah boşa çıkarmıştır.” (Muhammed, 47/1) Bu âyetteki “fi sebilillah” kavramı Hz. Muhammed’in getirdiği tarık-i müstakim anlamında yorumlanmıştır.
“Ey Davud, biz seni yeryüzünde (senden öncekilerin yerine) halife yaptık. İnsanlar arasında adaletle hükmet; keyfine uyma, sonra seni Allah’ın yolundan saptırır…” (Sad, 38/26) Bu ayetteki “fî sebîlillah” kavramı cennet yolu anlamında tefsir edilmiştir.
“Onlar ki (insanları) Allah’ın yolundan menederler…” Kurtubî ayette geçen “fî sebîlillah” ifadesini iman ve taat kelimeleriyle tefsir etmiştir.
Verilen örnek âyetleri çoğaltmak mümkündür. Muasır İslâm âlimleri “fî sebîlilah” ifadesini bir birlerinden çok farklı olamasa da bazı anlam farklarıyla yorumlamışlardır. Onlardan bazılarının bu konudaki yaklaşımlarını şöyle özetleyebiliriz:
Merâgî; Allah’ın rızasına ulaştıracak ve sevap kazandıracak her türlü yolun bu ifade içinde olduğu, ayrıca müslümanların genelini kapsayan menfaatler, din ve devletin ayakta kalması ve varlığını devam ettirmesine vesile olabilecek işlerin hep bu kavrama dahil olduğunu ifade etmiştir.
Seyyid Kutub, “fî sebîlillâh” kavramı hakkında; “Bu geniş bir kapıdır, toplumun faydasına olan her şeyi kapsar, Allah kelimesini göz önünde bulundur.” demekle yetinerek ayetin mana derinliğini vurgulamıştır.
Hamdi Yazır’ın bu konudaki yaklaşımı ise kısaca şöyledir: “Fî sebîlillâh” genel bir anlamdır ve sadakaların hepsini içine alır. Fakirlere ve miskinlere verilen yardımlar da bu kavram içine girer. Hatta müellefe-i kulûba verilenler de bu anlam içerisindedir. Fakat “fî sebîlillâh” şeklinde zikredilmesinin özel bir manası vardır. Bu anlam, ilk önce cihad sonra hac sonrada Allah için ilim tahsili anlamlarınadır. Örfü şer’î de cihad meşhur olmuştur. Ehl-i suffe gibi din ilimlerine kendilerini vakfedenler de “fî sebîlillâh” anlamı içerisindedir. Netice itibariyle bu tabirin sadece bir zarf veya vasıf olarak kullanılması ile burada olduğu gibi bir lakab olarak kullanılması arasında önemli fark vardır. Birincisi genel, ikincisi özel bir manadır. Birinci anlam ile her türlü ibadet ve hayır, sadaka “fî sebîlillâh”tır, Allah’ın rızası yolundadır. İkinci anlama göre ise her sadaka “fî sebîlillâh” değildir. Allah yolunda sadaka bir masrif-i mahsusaya verilen sadakadır ki özellikle i’lâ-yı kelimetullah yolundakilere verilen sadakadır.5

2. Hadislerde “Fî Sebîlillah” Kavramı

Peygamber Efendimiz (s.a.s.)’in sünnetinde bazı hadislerde “fî sebîlillah” kavramı yer almıştır. Yalın bir anlam ile Allah yolu diyebileceğimiz bu ifadeye, hadis şarihlerince müfessirlerden daha geniş bir anlam içeriği kazandırılmıştır.
Tirmizî’de geçen bir hadiste: “Bir kimse ilim elde etmek için yola çıkarsa, dönünceye kadar Allah yolundadır.” denmektedir. Bu ifadeye göre Allah için samimi niyetlerle ilim elde etme ve insanlara faydalı olma düşüncesiyle yapılan ilim tahsili “fî sebîlillâh” ifadesinin kapsamı içerisindedir.
Yezid İbn Meryem’in rivayet ettiği hadiste şöyle bir ifade yer almıştır. “Ben Cuma namazı için yürümekte iken Abaye b. Rif’a’ arkamdan yetişti ve ’Gözün aydın!’ dedi. “Senin bu adımların Allah yolundadır, Ebû Abs’den işittim ki, Resûlullâh, “Allah yolunda her kimin ayakları tozlanırsa o ayaklar cehennem ateşine haramdır!”6 buyurmuştur. Hadisin şârihi Mübârekfûrî, “fî sebîlillâh”ı Allah’ın rızasının talep edileceği yol şeklinde açıklamıştır..7
Tirmizî’de aynı babda geçen başka hadiste de Allah Resûlü’nden şu rivayet nakledilmektedir. “İki göz vardır ki cehennem ateşi onlara dokunmaz; biri Allah korkusundan ağlayan göz, diğeri ise Allah yolunda nöbet bekleyen gözdür.” Hadisteki Allah yolunu şârih; mücahitlerin ibadetteki mertebeleri, hac, ilim talebi, cihad veya ibadet anlamlarıyla açıklamıştır. Tirmizî’de bir başka hadisin şerhinde ise “fî sebîlillah” kavramı, yol kesenlerle mücadele etmek, iyiliklerin emredilmesi ve kötülüklerin yasaklanması anlamlarına da kullanıldığı ifade edilmektedir.8
Başka bir hadiste de Allah yolunda saçın ağartılmasının kıyamet günü o kimse için nur olacağı ifade edilmektedir. Zikrettiğimiz bu hadise anlam itibariyle yakın diğer bir hadiste “Kim İslâm’ı yaşama ve yaşatma yolunda saçını ağartırsa ağaran o saçlar kıyamet günü nur olacaktır.” şeklinde geçmektedir.
Hadisteki “İslâm” kelimesi “Allah yolu” ifadesiyle zikredilmiştir. Bir başka hadiste de “Allah yolunda cihad eden kimsenin misali gündüz oruç tutan ve gece namaz kılan kimsenin misali gibidir.” denmektedir.9 Bu ifadede Allah yolunda cihad etmenin, oruç tutma ve namaz kılmaya benzetilmesi oldukça anlamlıdır.
Ahmed İbn Hanbel ve İmam İshâk’ın rivâyetlerine göre “Hac da Allah yolu sınıfına dahildir” çünkü Hz. Peygamber insanları sadaka develeriyle hacca götürmüştür, sahabeden İbn Ömer Hazretleri bu ifadeden anlaşılanın hacılar ve umreciler olduğunu söylemiştir. İmam Muhammed de, İbn Abbas (r.a.)’a dayanarak Allah yolunda sınıfının hac yolunda fakir düşen hacılar olduğu görüşündedir.10
Bu rivayetlerden sonra hac ve umreye gidenlerin “fî sebîlillah” kavramı içerisinde değerlendirilmesi elbette mümkündür. Fakat “fî sebîlillah” kavramına zekat ilişkisi açısından baktığımızda Hz. Peygamber’in o dönem şartları itibariyle bu insanlara sadaka fonundan deve tahsis etmesi ancak İslâm’ın yayılış dönemleri ve o günün insanlarını hac umreye gitmeye teşvik açısından değerlendirmek mümküm olabilir. Zira normal şartlarda hac görevini yerine getirecek insanların zenginlik, sıhhat, güvenlik gibi bir ta...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın