Asr-ı saadette oluşan islâm ahlâkı

ASR-I SAADET'TE OLUŞAN İSLÂM AHLÂKI

Doç. Dr. Mustafa Çağrıcı

Mustafa Çağrıcı 1950 Yılında Sivas'a bağlı Şarkışla ilçesinde doğdu.1969 yılında Sivas İ.H.L.nden 1973'de İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünden mezun oldu. 1977 yılında İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünde İslâm Ahlakı asistanı o1du."Gazali'ye Göre İslâm Ahlakı" konulu tezi ile doktorasını tamamladı ve aynı Enstitüde öğretim üyesi oldu. 1983 yılında Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam ana-bilim dalında yardımcı doçent, 1990 yılında da İslâm Felsefesi Tarihi anabilim dalında doçent oldu. Halen Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyeliği görevini sürdürmektedir. Eserleri:

- Gazali'ye Göm İslâm Ahlakı

- Ana Hatlarıyla İslâm Ahlakı

- Ahlakımız

- İslâm Üzerine Düşünceler

- Hadislerle Ahlakî Davranışlar

- İslâm Düşüncesinde Ahlak [1]

Birinci Bölüm

İSLAM AHLÂKININ DOĞUŞU

Giriş

Hz. Muhammed (s.a.v.) «Ben ahlâk güzelliklerini tamamlamak için gönderildim.»[2] buyurmuştur. Bu hadis, bir bakıma, ahlâk ilminin gayesini göstermektedir. Gerçekten, ahlâk ilminin gayesi, Resûlallah'm yalın ifadesiyle ahlâk güzelliklerini, yani iyi huyları ve yüksek vasıfları insanlara kazandırmaktır.

islâm düşüncesine göre insan bir ruh ve beden varlığıdır.[3] İnsan, beden sağlığını olduğu kadar ruh sağlığını da korumak ve geliştirmek zorundadır. Kur'ân-ı Kerim1 deki «Kendi elinizde kendinizi tehlikeye atmayınız; iyilik yapınız..,»[4] mealindeki âyetin insanı, bedenî tehlikelere olduğu kadar ahlâkî hastalıklara ve manevî eksikliklere karşı da uyardığı ortadadır.

Hedefi bu hastalıkları tedavi etmek olan İslâm ahlâkının asıl kaynağı Kur'an ve onun ışığında oluşan Sünnettir. îslâm ahlâk düşüncesi Kur'an ve Sünnetle başlar. Bu iki kaynak dinî ve dünyevî hayatın genel çerçevesini çizmiş, amelî kurallarını belirlemiş, böylece daha sonra fikıhçılar , hadisçiler, kelamcılar, mutasavvıflar, hatta filozoflar tarafından geliştirilecek olan ahlâk anlayışlarının temelim oluşturmuştur. Bu sebeple "Asr-ı Saadet'te Oluşan îslâm Ahlâkı"nı inceleyen bu çalışmada Kur'an ve Sünnetin ahlâkla ilgili hükümleri esas alınacak, ahlâk problemlerine bu perspektiften bakılmaya çalışılacaktır. [5]

A. İslâm'dan Önce Araplarda Ahlâkî Vaziyet Ve İslâm'ın Tesiri

Konuya girerken önemli bir noktaya işaret etmeyi gerekli görüyoruz: insanlık âlemi bir değerler âlemidir. Değer hükümlerinin, başka bir deyişle iyi-kötü telakkilerinin bulunmadığı, bazı davranışların onaylanıp bazılarının da yerilmediği hiçbir insan topluluğu düşünülemez. Kötü toplum —ne kadar kötü olursa olsun.— iyilik fikrinin tamamiyle ortadan kalktığı; faziletin, insanların zihninden ve hayatından silinip yok olduğu toplum değildir. Çünkü insanlarda ahlâk fikri din fikri kadar eski, köklü ve yaygındır.

Buna göre Cahiliye Araplarınm da bir ahlâkı olmalıdır ve vardı. Şu halde bu ahlâkın genel karakteri ne idi ve îslâm ona ne yönde ve ne ölçüde tesir etti?

Özellikle, Ahlâk gibi, örf ve âdetlerle sıkı sıkıya alakası bulunan bir alanda içtimaî bünyeyi ve bu bünyenin kültürel yapısını, değerlerini, telâkkilerini bütünüyle red ve inkâr ederek tamamen yeni bir hayat sistemi kurmak ve onu cemiyete mal ederek başarıyla işlemesini sağlamak beşerî plânda mümkün değildir. Her os-yal değişiklik gibi ahlâk alanındaki değişikliğin dahi — hiç olmazsa bir ölçüde— kültürel bir zemine oturtulması, ma'şerî vicdanda kabul görebilmesi bakımından gereklidir.

- Bu sebepledir ki, tebliğ faaliyetinde mevcut sosyal imkânları ve imkânsızlıkları dikkatle göz önüne alan îslâm Peygamberi, içinde bulunduğu toplumun ahlâk telakkilerini tamamen reddetmek yerine, bunlardan uygun bulduklarını, islâm'ın temel esprisi ile bağdaştıran bir uzlaşma yoluna gitmiştir. Onun, «îslâm'da, Cahiliye devrinin faziletlerinin tatbikine devam edilecektir.» manasmdaki hadisi bu müsbet tavrının örnek bir ifadesidir.[6] Aynı şeyi bir diğer hadisinde şöyle belirtmiştir:

«insanların Cahiliye devrinde hayırlı olanları —ilim irfan sahibi oldukları sürece—îslâm devrinde de hayırlıdırlar.»[7]

Ancak, yukarıdaki ifadelerden, islâm ahlâkının cahiliye ahlâkının bir devamı olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Zira islâm'ın, kendisinden Önceki ahlâk telâkkileri ile uyuşma halinde bulunduğu noktalar, sâdece fazilet sayılan bazı davranışların şekli ile ilgilidir. Buna karşılık islâm Dini, özde ve ruhta yani ahlâkî davranışların arkasındaki «niyet» te ve yöneldiği «gaye» de Cahiliye ahlâkından tamamiyle ve esaslı bir şekilde ayrılır. Burada, şekildeki yaklaşmaya rağmen özdeki ve muhtevadaki bu esaslı ayrılığı daha iyi göstermek ve îslâm ahlâkının orijinalliğini belirtmek üzere bazı mukayeseler yapmakta yarar vardır.

Önce şunu belirtmeliyiz ki, Cahiliye devrinde ahlâka dair yazılmış müstakil eserler bulmak mümkün değildir. Fikrî ve ilmî hayatın son derce basit olduğu bu dönemde bir ahlâk ilminin veya felsefesinin geliştirilmemiş olması tabiîdir. Câhiiiye devrinin en Önemli ve belli başlı vesikaları sözlü cahiliye edebiyatı, özellikle şiiridir. Ayrıca, Kur'ân-ı Kerim'de ve hadislerde de bu devrin ahlâk telâkkilerine ve yaşaşıyına dair Önemli malumat mevcuttur.

Bu kaynaklardan edinilen bilgilere göre dine fazla bir alaka göstermeyen, hatta, devrin hayat anlayışının, inanç ve düşüncesinin belli başlı dili olduğunu az önce belirttiğimiz şiirde dahi dine ve dinî mevzulara —meselâ— kadın, aşk, şarap gibi hafif mevzulardan daha az ve müphem bir yer veren Cahiliye Arabmda, yine de bir «Allah» mefhumu vardır. Bununla beraber putperestlik, onun Allah'a olan saygı ve alâkasını koparmış olup bu durum, dinin insanda bıraktığı derûnî ve ahlâkî tesirden Cahiliye Arabım Önemli ölçüde mahrum kılmıştır.

Yaygın görüşe göre Cahiliye devrinde ahlâk «murue» (mürüvvet) tâbiri ile ifade edilirdi.[8] Bu tabir, başta yiğitlik ve cömertlik olmak üzere, hürriyet, namusa düşkünlük, misafirperverlik, yardımlaşma ve dayamşma gibi faziletleri kapsıyordu.

Biçim bakımından ahlâkî olan bu kavramların o devrin anlayışındaki muhtevaları, tatbik tarzları ve yöneldikleri idealler-bakımından da ahlâkî olup olmadığını anlamak için bunlardan önemli olanlarına biraz daha yakından bakalım. [9]

A) Yiğitlik (Şecaat Ve Cesaret)

Cahiliye Arabi yiğittir; silahını yanından bırakmaz, tbn Haldun (v. 808/1406)'un dediği gibi «şecaat ve cesaret onun seciyesidir.»[10] Ancak, Arabın yiğitliği kendi kabilesi uğruna öldürdüğü insanların sayısıyla ölçülürdü.[11] Şu halde müşrik Arapta şecaatin hedefi, insanî ideallerin gerçekleşmesi, hak ve adaletin yerini bulması gibi yüksek idealler değildir. Çünkü onun şecaati benlik ve gururundan gelmektedir. Şecaat ve cesaret gösterisinin altında ferdî ve kabilevî üstünlüğü ispatlama tutkusu yatmaktadır. Bu yüzdendir ki, kabileler arasındaki bitmek tükenmek bilmeyen savaşlar onları maddeten ve manen perişan etmekte idi.

îslâm Dini, arabın öfkesini yatıştırdı; şecaatini duygusallıktan kurtararak aklîleştircü; bu fazileti yeni ve üstün ideallere yöneltti; taşkın ve şuursuz cesareti hilim, sabır, hak ve adalet kaygısı gibi yüksek sıfatlarla dizginledi. Böylece islâm, sonraları Türkler üzerinde göstermiş olduğu olumlu tesirlerden birini, daha önce Araplar üzeinde göstermişti. Kur'ân-ı Kerim1 de bu tesirin neticesini ifade eden âyetlerden birinde şöyle buyurulmuştur.

«Hani, bir zamanlar siz (birbirinize) düşman kimselerdiniz de Allah gönüllerinizi birleştirdi ve O'nun lütfü ile (birbirinizin) dostları oldunuz. Bir ateş çukurunun tam kenarında idiniz ki, sizi oradan Allah kurtardı. »[12]

B) Cömertlik Ve Misafirperverlik

Cahiliye arabı cömert ve misafirperverdi. Fakat onda bu faziletlerin gayesi, kendisinin ve kabilesinin medhu sena edilmesine zemin hazırlamaktı. «Hürmet görmek; asaleti, sahaveti ve cesareti ile herkes arasında şöhret kazanmak, korku ve hayranlık ilham etmek. îşte... Arabın en yüksek ideali!»[13]

İslâm ahlâkı, cömertlik ve misafirperverliği devam ettirmekle beraber, bunlara ahlâkî muhteva kazandırdı. Buna göre bu fiil-lerdeki niyet, şahsın ve kabilenin üstünlüğünü isbat etmek maksadı taşımamalıdır; insan sevgisi ve Allah rızâsı olmalıdır. Mülk Allah'ındır[14] ve Allah'ın mülkünü Allah'ın kullarına hizmette kullanmak, mahlûka himmet yoluyla Ma'bud'a hizmet etmek gerekir, islâm Peygamberi, «Veren el alan elden üstündür.»[15] buyurmuştur. Fakat verirken almamak, yani gurura kapılmamak ve çıkar gözetmemek gerekir. Kur'ân-ı Kerim, Araplarla birlikte bütün insanlara: «Biz size Allah rızası için ikram ederiz; sizden bir karşılık, bir teşekkür beklemeyiz.»[16] demelerini telkin ve talim ediyor; böylece Kant'tan 12 asır önce şartsız ahlâkın temel kanununu getirmiş oluyordu. [17]

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın