Medine vesikası

ASRI SAADETTE BİR ARADA YAŞAMA PROJESİ: MEDİNE VESİKASI

Ali Bulaç

Alı Bulaç 1951 Yılında Mardin'de doğdu. İlk ve Orta Öğrenimini Mardin'de, yüksek Öğrenimini İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü (1975) ve Î.Ü. Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nde (1980) yaptı. 1976'da Düşünce Dergisi ve Düşünce Yayınları'nı, 1984'te İnsan Yayınları'm kurdu. 1987 yılında Zaman Gazetesi'nin kurucuları arasında yer aldı ve bir yıl Gazete'nin İstanbul Büro Şefliği görevini yürüttü. 1985-1992 yıllan arasında Kitap Dergi-si'ni, üç aylık araştırma dergisi Bilgi ve Hikmet'i yönetti. Çeşitli dergilerde, Milli Gazete, Yeni Devir ve Zaman Gazetesi'nde çok sayıda yazı ve araştırmaları yayınlandı. 1988'de Türkiye Yazarlar Birliği "Fikir Ödülünü aldı. Evli ve dört çocuk babasıdır.

Bugüne kadar yayınlanan eserleri: Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (8. Bsm. 1993); Kur'an ve Sünnet Üzerine (3. Bsm. 1985); İslâm Dünyasında- Düşünce Sorunları (A. Bsm. 1993); Çağdaş Kavramlar ve Düzenler (13. Bsm. 1993); Gündemdeki Konular (3 Bsm. 1992); Ortadoğu Gerçeği (1988); İslam Dünyasında Toplumsal Değişme (3. Bsm. 1993); Bir Aydın Sapması (S. Bsm. 1993); İnsanın Özgürlük Arayışı (3. Bsm. 1992,); Din ve Moâernizm (S, Bsm. 1992); Nuh'un Gemisine Binmek (1992); İslam ve Fanatizm (1993); İslam ve Demokrasi -Teokrasi, Totaliterim- (1.993). [1]

GİRİŞ

Müslüman dünyanın genel tarih görüşünü inşa eden ana faktörlerden biri Asr-ı Saadet adım verdiğimiz özel tarihi zaman dilimidir. Asr-ı Saadet'in müslümanlann düşünce, ilim ve idraklerinin teşekkülünde özel ve belirleyici bir Öneme sahip olduğunda hiç şüphe yok. Bunun bir çok sebebi sayılabilir, Ancak hemen zikredilmesi mümkün olan sebeplerinden biri, bu Özel tarihi zamanın bağlayıcı ve örnek zaman oluşturucu bir referans teşkil etme özelliklerine sahip olmasıdır.

İslâm tarihinde gelişip özel akım veya disiplin niteliğini kazanmış her önemli hareket, kendine Kur'ân-ı Kerim yanında Hz. Muhammedi (s.a.v.)'in tatbikatına sahne olan Asr-ı Saadette bir dayanak bulma ihtiyacını hissetmiştir. Tefsir'den fıkıha, tasavvuftan kelama ve diğer fikrî ve ilmî faaliyet biçimlerine kadar müslümanlann düşünce ve davranışlarım yönlendiren her Önemli oluşumun köklerini Asr-ı Saadet'e dayandırması, bu özel dönemin niçin bir meşruiyet sorununu da çözdüğünü yeterince açıklar.

Siyaset ve genel toplumsal Örgütlenme modelleri için de durum farksızdır. Bugünün şartlarında dahi, islâm'ın genel ilkelerinden hareketle insan toplumlarının örgütlenmesi modeli üzerinde kafa yoranlar, kendilerine Asr-ı Saadet'ten meşru ve ikna edici dayanaklar bulmak durumundadırlar. Bu genel îslâmî metodoloji açısından böyle olması gerektiği gibi, müslüman aklı ve vicdanı tarafından genel kabul görmesi açısından da böyledir ve böyle olması zorunludur.

Bu bölümde ele alacağımız konu, Asr-ı Saadet'in en mucizevî işlerinden biri olan Medine Vesikası olacaktır. Ancak son yıllarda çeşitli çevrelerin dikkatini çekmeye başlayan söz konusu vesika, Dilmen yazılı tarihin tek örneği sayılır. Aşağıda da göstermeğe Çalışacağımız gibi, Medine'de farklı dinî ve etnik sosyal bloklar arasında imzalanan vesika, zamanın aktüel şartlarında dönemsel, ancak ruhu ve kurucu ilkeleri yönüyle evrensel ve zamanlar üstü özelliklere sahiptir. [2]

Birinci Bölüm

VESİKANIN TARİHİ DEĞERİ, SOSYAL ÇEVRESİ VE TARAFLARI

I. Vesikanın Tarihi Değeri

Medine Vesikası'nı Batı bilim çevrelerine tanıtan Alman oryantalist Wellhausen olmuştur. Muhtemelen "VVellhausen'm "Skizzen und Vorarbeiten" adlı kitabının 1899Tda yayınlanmasından sonra, yine Alman Grimme, italyan Ceatani, Buhl, Wensick, Korehl Ranke, Müller ve Guillaume adlı yazar ve araştırıcıların dikkati çekilmiş, Vesika ile ilgili yayınlarda hissedilir bir artış olmuştur.[3] Ancak Vesika'nın islam dünyasında aktüel hale gelmesini Prof. Muhammed Hamidullah'a borçluyuz.[4] Arapların "kütüphane köstebeği" adım verdikleri Hamidullah'ın Türkiye, Ortadoğu, Asya ve Avrupa kütüphanelerini kapsayan çok yönlü araştırmaları[5] Vesika ve bu Vesika'nın imzalandığı tarihsel ve sosyal çevre ile ilgili geniş bilgilere sahip olmamızı sağlamıştır.

Vesika ile başka bilim adamlarının da ilgilendiğini tespit ediyoruz.[6]

Wellhausen ve Hamidullah'ın bilim çevrelerine tanıttıkları Medine Vesikası'nı ilk defa kaydeden Muhammed îbn Ishak'tır (öl. h. 151). Hadis usulünde geçerli "isnad" yöntemim kullanmayan îbn Ishak'tan Ibn Seyyid en-Nas ve tbn Kesir, Vesika'yı ondan alıp kitaplarına dercettiklerini söylemektedirler.[7] Buna rağmen Beyhaki, Vesika'nın 1-23 maddelerini içeren ve daha çok Muhacirlerle Ensar arasındaki ilişkileri düzenleyen bölümün isnadını vermiştir. [8]îbn Seyyid en-Nas, Vesika'yı îbn Ebi Heyseme'nin bir isnad'la kitabına aldığını söylüyor. Ancak îbn Heyseme'nin (öl. 279) isnadını öğrenebilecek imkanımız yok, çünkü nakillerden hayli değerli olduğunu sandığımız tarihinin sadece üçüncü bölümü bize-ulaşmış olup yazık ki diğer bölümleri kaybolmuştur.

Wellhausen ve diğerlerinin Vesika'yı Ibn Hişam'dan aldıklarında kuşku yok. Gerçekten îbn îshak'm daha geniş bir açılımı olan îbn Hişam (öl. 213) "Siret" adlı ünlü kitabında Vesika'yı tam metin olarak verir.[9] Dikkat çekici bir diğer nokta şu ki, Vesika, Ebu Ubeyd'in "Kitabu'l-Emval" adlı kitabında îbn Ebi Heyse-me'den aktarılan isnad'tan farklı bir isnad'la ve tam metin olarak geçiyor.[10] Umeri'nin verdiği bilgiye göre, Zübeyr kanalıyla Ibn Zen-ceveyh'in (öl. 247) "Kitabu'l-Emval"inde de yeralıyor.[11]

Görülüyor ki m. 8,9 ve 10. yüzyılların kaynaklarında yeralan Vesika'nın tarihi değerinden şüphe etmek için ciddi bir sebep yok.[12]

Caetani, bu konuda hiçbir sorun olmadığım büyük bir açıklıkla söyler. Çünkü ona göre, gerek ifade tarzı, gerek içeriği o mahiyettedir ki, arasına özel maksatlı bir fikir ilave edilecek veya tahrifat yapılacak olsaydı, bunun küçük bir eseri bile hemen meydana çıkardı. Caetani, bu Vesika'mn ne Hadisçilerin ne de Ibn îshak'm değerini ve anlamını bilmediklerini Öne sürer. Ona göre, eğer bozulmadan günümüze kadar otantik şekliyle gelebilmişse nedeni budur.[13]

Yine de Ebu Ubeyd ile îbn Ishak'ı temel alan Ibn Hişam'm, aynı Vesikayı farklı yollardan rivayet etmeleri büyük bir önem taşımakla birlikte,[14] Prof. Yusuf Aş'ın değindiği gibi, Hadis ve Fıkıh kaynaklarında tam metin olarak yer almaması üzerinde durulması gereken bir konudur. Ancak kanaatimce bu husus büyük iki sorun teşkil etmez. Çünkü belli başlı Hadis kitaplarında Enes b. Malik ve Binti Haris'in evinde (ve karşılıklı görüşmeler sonucunda) böyle bir sözleşme/antlaşma imzalandığına dair elimizde güvenilir bir rivayet vardır. Sözkonusu Vesikanın iki ayrı zamanda ve iki ayrı belge şeklinde kaleme alındığı yolunda öne sürülen görüş büsbütün yabana atılacak gibi görünmüyor. Vesika'nın genel akışı bu yöndeki ihtimali kuvvetlendirmektedir. Buna göre Vesika'nm ilk 23 maddesi Müslüman blokun Muhacir ve Ensar kanatları arasında, 24-47 arası bölümü ise Müslümanlarla Yahudiler arasında ve Binti Haris'in evinde imzalandığım söylemek mümkün görünmektedir. Şimdi konuyla ilgili Enes b. Malik'in rivayetine bakalım:

"Asım'dan, Enes b. Malik'e Hz. Peygamber'in 'İslâm'da yeminli antlaşma (hılf) yoktur' buyurduğunu duyurmuş olayım, dedim.

Enes bana:

- Peygamber benim Medine'deki evimde Kureyş ile Ensar arasında sözleşme imzaladı" cevabını verdi.[15]

Demek oluyor ki: Medine'deki dini-hukuki topluluklar arasındaki görüşmelerin önce Enes b. Malik'in evinde, sonra da Binti Haris'in evinde ve Hz. Muhammed (s.a.v.)'in başkanlığında yürütülüp sözkonusu Vesikanın bu görüşmeler sonucunda kaleme alındığı anlaşılıyor. Bunun yanında Vesika'nm bütün kurucu ilkeleri ile kabile ve mekan isimleri dışında ancak genel hukuk seviyesinde hak ve sorumluluklarıyla ilgili hükümlerinin referansı olacak çok sayıda ayet ve hadis tespit etmek mümkündür. Bu me-yanda Vesikanın ilgili kurucu ilke ve hükümlerinin Kur'an ve Hadis kaynaklarında karşılıklarım tespit etmek mümkün.

Vesika'mn tarihi değeriyle ilgili son olarak şunu söylemek gerekir eski ve yeni müelliflerin büyük çoğunluğu, Vesika'mn Hicretin ilk yanında, yani m. 622'de imzalandığını kabul eder. Ibn Hişam ve Ebu Ubeyd'in eserlerinde düz ve yekpare bir metin iken, Wellhausen onu 47 maddeye ayırmış, daha sonraları Hamidullah, kimi maddeleri kendi içlerinde bölerek bu sayıyı 52'ye çıkarmıştır. [16]

II. Sosyal Çevre

Bilindiği gibi m. 610 yılında ilk defa Mekke'de yeni dini tebliğ etmeye ve kendine taraftar toplamaya çalışan Hz. Muhammed (s.a.v.), yakın çevresinden birkaç kişi dışında ilk yıllarda genel kabul görmemiş, zamanla bu dine girenlerin sayısı arttıkça bu sefer de çeşitli engellemeler ve ağır baskılarla karşılaşmıştı. 13 yıllık Mekke hayatında taraftar sayısını fazla arttıramıyan Peygamber ve müslümanlar için Mekke dışına bir yere gitmek, özgür ve güvenilir bir ortam bulmaktan başka seçenek kalmayınca, önce Habeşistan'a (iki defa) s...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın