Allah Alîm ve Hakimdir

Allah, Alîm ve Hakimdir

“İlim” kelimesi, müştaklarıyla birlikte, Kur'anda en çok geçen lafızlardan biridir. Bundan dolayı, çeşitli kalıblarla ifade edilen Allah'ın ilmi de, hayat, semi, basar gibi diğer birçok sıfatlarından daha canlı ve müşahhas bir şekilde ortaya konmuştur.[428], [429] Sözlük yönünden ilim, birşeyi hakikatıyla bilmektir.[430] İsm-i fail olan “âlim”, ilim sahibi olan demektir. Bu kelime Allah'ın vasfı olunca, kendisine gizli hiçbirşey bulunmayan[431] manasına gelir. Allah'ın bu vasfı, Kur'an'da, bazan, bilen manasına “âlim”, bazan mübalağayla bilen “alim”, bazan daha iyi bilen manasına “a'lem”, bazan mutlak bilici manasına “alâm” şeklinde gelmiştir.

Allah'ın ilmi kadîmdir. O, zatı ve sıfatıyla daima alimdir. Mahlukâtıyla ilgili ilmi değişmez. Ezelî ilmiyle, herşeyi olduğu ve olacağı gibi bilir. Zira, biz, güneş doğacağı zaman bir kişinin geleceğini biliyorsak, bu bilgimiz gün doğuşuna kadar devam eder, yerini başka bir bilgi almaz. Bunun gibi, Allah'ın ezeldeki ilminde de değişiklik olmaz.[432] Bunun aksi zaten uluhiyyete yakışmaz. İlimde değişiklik, bir başka ifadeyle, bilinenlerle vakıaların biribirlerine uymaması ilim değil cehalettir. Mutezileden Zamahşerî'nın “İlm-i ilahî var olanı da, henüz var olmamış olanı da ancak var olduğu zaman ihata ettiği” iddiası[433] fasit bir iddiadır.[434] Bir başka Mutezilî Kadı Abdulcebbâr: “Tevhid uleması gibi, Allah, olmuşu olacağı bilir, demek caizdir.” Demiştir.[435] Ehl-i Sünnet kelamcıları, Allah'ın ilmini nakli deliler yanında, aklî delillerle de isbat etmişlerdir: Allah'ın işleri sağlam ve muhkem olduğuna göre âlimdir. Ancak işleri muhkem yapanlar ilim sahibi olanlardır.[436]

Farabî ve İbn Sina gibi islâm filozofları, Allah'ın ilminin kullî olduğu, eşyayı bir bütün olarak bilebildiği iddiasında bulunmuşlardır. Gazali bu sebepten onları tekfir etmiştir.[437] Râzî, “Biz herşeyi yazıp saymışız.” [438] ayetini delil getirerek. Allah'ın cüziyyatı da bildiğini söylemiştir.[439] Felsefeci olduğu halde İbn Rüşd, ekseriyetin bu görüşü[440] ne katılmaktadır.[441]

Allah'ın ilmi ve ilminin ezelî oluşu hakkında Muhammed İkbâl şu mütaalâları serdeder: “Kâinat Cenab-ı Hakk'a muhalif olarak kendiliğinden mevcud bir 'gayr' değildir. Ancak, hilkat fiiline, Cenab-ı Hakkın hayat tarihçesinde muayyen bir hadise olarak bakarsak, kâinat müstakbel bir 'gayr' gibi görünür. Halbuki herşeyi muhit olan zat nokta-i nazarından bir 'gayr' mevcud değildir. Fikir ve amel, yani ilim fiili ve hilkat fiili aynıdır. (...) İstidlâlî manada ilim ne kadar mütenâhî olursa olsun, âlim ve habîr olan, aynı zamanda, malûm olan şeye esas teşkil eden bir 'ene'ye isnad edilemez. Maalesef lisan bu noktada bize yardımdan âcizdir. Malûm olanı yaratıcı kaabiliyette, bir ilmi izah edecek kelimeye mâlik değiliz. (...) Cenab-ı Hakk'ın ilmi, ilm-i küll'dir ki Hak Teâlâ'yı, daima bir şimdi içinde, bir muayyen hadiseler nizamı telâkki edilen bütün tarih akışında bilâ-vasıta haberdar kılan bir tek, bölünmez idrak fiilidir.”[442] İkbâl burada geçen 'şimdi'yi şöyle anlar: “İlâhî zaman Kur'an'da 'ümmü'l-Kitab' diye tarif olunan zamandır; öyle bir zaman ki içinde bütün tarih, illet ve malûl tevatüründen âzâde olarak, bir tek deymûmet (devamlılık) üstü 'şimdi'de toplanmıştır.”[443] Bu fikir, Mutezilede, şu sözlerde ifadesini bulur: “Bütün zamanlar, Allah'ın ilmine nisbetle aynıdır.”[444]

Cenab-ı Allah, Kur'an'da:

“(Habibim) senin hâlâ üstünde dura geldiğin (Kabe'yi tekrar) kıble yapmamız; o peygambere uyanları, ayağının iki ökçesi üzerinde geri döneceklerden, ayırd edip bilelim içindir.” [445] ve

“İnsanlar arasında günleri, (kâh lehlerine, kâh aleyhlerine) döndeririz. (Bu da), Allah'ın, iman edenleri bilmesi, içinizden şâhidler edinmesi içindir.” [446] buyurur. Bu ve benzeri ayetler zahiren, O'nun ezelî ilmine münafi gibi görünürse de, müşkilin halli şu şekildedir: Allah'ın, bilelim, demesinden kasdi; bildirelim, ayırd edelim, bildiğimizi tahakkuk ettirelim, filen tebeyyün etsin, inananlarla, inanmayanları ortaya çıkaralım da siz de görün, benim bildiğimi siz de bilmiş olun, demektir.[447] Bu, Arab üslûbunda kullanılması adet olmuş bir tarzdır. Nitekim bir kutsî hadiste Allah Teala :

“Ey kulum, hastalandım, beni ziyaret etmedin.” buyurmaktadır. Bundan kasdı:

“Fakir kullarım hastalandı, benim rızam için onları ziyaret etmedin.” dir.[448]

Allah'ın ilmi, herşeyi ihata eden [449] sınırsız bir ilim olduğu için insanların ilmiyle mukayese edilemez: “Allah bilir, siz bilemezsiniz.” [450] derken, sanki Allah Teala, şöyle demektedir:

“Ey kulum, bil ki benim ilmim, senin ilminden daha mükemmeldir.”[451]

Ariflerden biri: “İlim deniz gibidir. Ondan bir vadi çıkmaktadır. Vadiden bir nehir çıkmaktadır. Nehir bir kanala su vermektedir. Bu kanala bağlı su boruları vardır. Eğer ırmağın bütün suyu kanala akacak olsa kanal yıkılır ve su altında kalır. Eğer denizin olanca suyu ırmağa akacak olsa, vadi mahvolur. Aynen bunun gibi, ilmin deryaları Allah indindedir. Allah o deryalardan peygamberlere vadiler dolusu vermiştir. Peygamberler, vadi dolusu ilimlerinden, alimlere nehirler kadarını akıtmışlardır. Alimler de diğer insanlara, taakatlerine göre azar azar akıtırlar. Kimine kanallarla, kimine de borularla...” Bu temsili te'yid eder mahiyette şöyle bir haber rivayet olunmuştur: “Diğer insanlara nazaran, alimlerin sırları vardır. Alimlere nazaran halifelerin sırları vardır. Halifelere nazaran peygamberlerin sırları, peygamberlere nazaran meleklerin sırları vardır. Bütün bunlara nazaran da Allah'ın sırları vardır. Cahiller, alimlerin sırlarına muttali olsalar onları öldürürlerdi. Alimler, halifelerin sırlarına muttali olsalar onlara harp ilan ederlerdi Halifeler, peygamberlerin sırlarına muttali olsalar onlara muhalefet ederler di. Peygamberler, meleklerin sırlarına muttali olsalar onları yalanlarlardı. Eğer melekler Allah'ın sırlarına muttali olsalar şaşırıp sapıtırlardı ve helak olurlardı. Bunun sebebi şudur: Nasıl baykuşların gözleri güneşin ışığına tahammül edemezlerse, zayıf akıllar da güçlü sırları taşıyamazlar.”[452] İnsanların ilmi, Allah'ın ilmi yanında bir hiç mesabesindedir. Kaldı ki insanların bazılarının ilmi, diğer bazılarınınkinin yanında çok kısır kalmaktadır. Çünkü Allah onlara indindeki ilminden ilim vermiştir. Hızır (as) bunlardan biridir.[453]:

“Biz O'na kendimizden ilim öğrettik.” [454] O ğayb ilmi de.[455] İlimlerin gizli sırlarıydı, ona ancak Allah'ın tevfikı ile vakıf olunabilir.[456] Musa (as), bir peygamber olduğu halde, O'nun bu hususî ilminden istifade için:

“Sana öğretilen rüşd'ü bana öğretmen için, sana uyayım mı?” [457] hayra vukuf ve doğruyu bulma ilmini[458] öğretmen için[459] sana arkadaş olayım mı? demişti.

Allah Teala'nın ilmi sebebiyle mevsuf olduğu bir diğer güzel ismi de[460], Kur'an'da doksanyedi defa geçen “Hakim” dir. [461] “En üstün bir ilimle bilen”[462], “gerekeni yapıp, gereksiz olanı terk eden”[463], “ilim ve akıl ile doğruyu bulan”[464] manalarına gelen bu isim; Genab-ı Hak için “eşyayı bilip, onları hikmetle yaratan”[465], “bütün fiillerinde hikmet ve maslahatı gözeten[466]”, “işlerin neticelerini bilen, her malumata sahib[467]”, gibi manalarda anlaşılır.

Bu ismin masdarı olan “hikmet” kelimesinde, fesada mani olmak ve uygun olanı tercih etmek manası vardır. Hüküm, hükümet, muhkemlik hep bu masdardan alınmadır. Birşeyin üzerine terettüb eden ve ondan maksud olan menfaat ve maslahata, o şeyin hükmü ve hikmeti denilir. Bunda, tamıtamına bir gâî illet manası yoktur. Çünkü hikmet 'faide'den daha hususî, ve gâi illetten daha umumîdir. Zira hikmet, gâî illetten daha sonra gelebilir. En umumi manasıyla hikmet: Her güzel ilmin ve sâlih amelin ismidir. Herhangi bir hususta, kalben veya lisanen: 'Şu şöyledir.' deyip ona göre hareket etmek ve yaptığı işte isabet etmek, hikmettir. Şu halde, yalnız sözde veya yalnız fiilde isabet, hikmet değildir. Hikmetin başı, doğru bilgi, sonu faydalı iştir. Demek ki hikmetin, bir ilim yönü, bir de fiil yönü vardır. Hikmetin, “eşyayı yerli yerine koymak.” şeklindeki diğer bir tarifi, bütün varlıkları ihata ettiğinden, Allah'ın sıfatı olan külli hikmeti ifade eder. “Herhangi bir şeyi yerli yerine koymak” şeklinde ifade edilen hikmet, insanların cüzî hikmetlerini karşılar. Bu manalarıyla hikmet, aynı zamanda “adalet”tir [468]

Mutezileye göre, hikmet ve adalet, failine veya başkasına fayda temin eden şeydir.[469] Eşârîlere göre, failinin kasıt ve iradesine uygun olarak meydana gelen iştir. Her iki görüşü de ihtiva eden Maturîdîlerin tarifine göre ise: Fayda taşısın, taşımasın, neticesi güzel olan ve iyi olan iş, hikmettir.[470]

Allah Teala, hikmetsiz iş yapmaktan, abes ile meşgul olmaktan münezzehtir.[471] Kur'an, akıl sahiblerinin ağzından:

“Ey Rabbimiz, sen bunları batıl olarak, boşuna, yaratmadın. Sen (bâtıl yaratıştan) pak ve münezzehsin.” [472] der. “Bunlar”dan kasıt, yer ve göklerdeki mahlûkâttır.[473] “Bâtıl”, tasarlanan bir gayesi olmayan[474], abes ve oyun kabilinden olan, hikmetsiz[475] manasınadır. Allah, bâtılı Kur'an'da, sel suyunun faydasız ve her an kaybolup atılmaya mahkum olan köpüğüne[476] benzetmektedir. Bir başka ayette de:

“Biz göğü de yeri de, ikisinin arasında bulunan şeyleri de oyun olsun diye yaratmadık.” [477] buyurulmaktadır. Doğrusu Allah, bu kâinatı bir hikmete mebnî olarak yaratmıştır; asla, başıboş ve alay mevzuu edilsin diye yaratmamıştır.[478] Âlemde, yersiz hiçbirşey yaratılmamıştır. Var olan herşey mutlaka bir sebeb ve incelikten dolayı var olmuştur. Kâinat bütün olarak ve parça parça, yüce, üstün hikmet ve inceliklerle bezenmiştir.[479] Her...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın