Kur'an İlimlerine Tarihi Bir Bakış
 

Sahabe halis Arab idiler. Üstün us!ûb!arın zevkine varıyor ve Rasûlül-iah (s.a.v.) e gelen âyetleri anlıyorlardı. Kur'andan herhangi bir şeyin ma­nasını anlamada güçlük çektiklerinde hemen onu Rasûlüilah'tan soruyor­lardı. Nitekim: «İmanlarını haksızlıkla da (zulümle) bulaşdırmayanlar» [1] âyeti indiğinde Rasûlüllah'a müracaat etmiş [2]ve: Hangimiz nefsine hak­sızlık etmez ki?» demişler ve peygamber (s.a.v.) zulmü şirk ile tefsir ede­rek «doğrusu şirk, büyük bir zulümdür»[3] âvetini buna delil getirmiştir. RasÛlüHah (s.a.v.) e gelince, Allah ona Kitabı vermiş ve bilmediğini ona öğretmiştir. Allah'ın onun üzerindeki fazlı pek büyüktü. Onun için Rasûlül-lah ve sahabe döneminde Kur'an ilimleri konusunda eserlerin hazırlanma­sına, pek ihtiyaç yoktu.[4]

Sahabenin çoğunluğu ümmî idi. Okuma yazma öğrenme imkânları kı­sıtlıydı. Bu da, bu ilimde eser vermelerine engeldi. Ayrıca Rasûlüllah (s.a.v.) in kendisi Kur'an'dan başka bir şey yazmalarını yasaklamış ve vahyin indi­ği ilk sıralarda onlara şöyle emir buyurmuştu: «Söylediklerimi yazmayın. Her kim Kur'andan başka birşey yazmışsa, hemen onu imha etsin. Ama söylediklerimi şifahî olarak anlatın, bunda bir beis yoktur. Ayrıca her kim kasden bana yalan isnad ederse, ateşten yerini hazırlasın» [5] Rasûlüilah (s.a.v.), Kur'andan olmayan birşeyin Kur'an'a karışması endişesiyle başka şeyler yazmamalarını emretmiştir.

Rasûlüllah (s.a.v.) dönemiyle Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer dönemlerin­de Kur'an ilimleri telkin ve ağızdan ağıza aktarılmaya devam edildi. Hz. Os­man'ın hilâfeti zamanında Arablar acemlerle karıştı. Bunun üzerine Hz. Os­man resmi bir mushaf üzere icma etmelerini ve bu mushaf örnek alınarak çoğaltılacak nüshaların çeşitli eyaletlere gönderilmesini, bunlar dışında ka­lan mushaflann da yakılmasını emretti. Bunun sebeplerini ve konuyla ilgi­li teferruatı görmüştük.

Burada bizi ilgiiendiren, Hz. Osman'ın mushaflan istinsah etmekle da­ha sonra Kur'an resmi yahut Osmanî yazının ilmi olarak isimlendirilen il­min temeli atılmış oldu.

Yine Hz. Ali (r.a.), Ebu'l-Esved ed-Dûelî[ye (öl. 69) Arab dilinin bozul­masını engellemek ve selâmetini muhafaza etmek için bazı kuralları tes-bit etmesini emretmekle İ'rabu'l-Kur'an ilminin temelini ortaya atan ol­muştur.

Diyebiliriz ki: Bu ilme zemin hazırlayanlar :

1- Sahabeden dört Halife: İbnu Abbas. İbnu Mesud, Zeyd b. Sâbİt, Ubeyy b. Ka'b, Ebu Musa el-Eş'arî, Abdullah b. ez-Zübeyr.[6]

2- Tabiînden: Mucahid, Ata' b. Yesâr, İkrime, Katâde, el-Hasan el-Basrî, Saîd b. Cübeyr ve Zeyd b. Eşlem.

3- Etbau't-Tabiînden: Malik b. Enes ki, Zeyd b. Eslem'e talebelik yap­mıştır.

Tefsir ilmi, nuzû! sebepleri ilmi ,Mekkî ve Medeni ilmî nâsih ve men-suh ilmi ve garîbu'l-Kur'an ilmi olarak isimlendirdiğimiz ilimlerin kurucu­ları bunlardır.    .

Tedvîn çağında bütün ilimlerin başında tefsir geliyordu. Çünkü o, Kur'­an ilimlerinin anası (temeli) mesabesindedir. Bu ilimle uğraşıp eser veren-ier şunlardır:

İkinci asırdan olarilar: Şu'be b. el-Haccâc [7] Süfyan b. Uyeyne [8] ve Veki' b. el-Cerrah'dır.

Tefsirleri, sahabe ve tabiînin kavillerini ihtiva ediyordu. Onları İbnu Ce-rîr et-Taberî (öl. H. 310) takip eder ki, tefsiri sahih rivayetleri ihtiva etme­si, irab meselelerine el atması ve değerli görüşler ortaya koyması gibi meziyetlerinden dolayı tefsirlerin en değerlilerindendir.

Rivayet tefsirinin yanında re'y tefsiri de doğup gelişti. Kur'anin tama­mını tefsir edenlerin yanında bir cüz'ünün, bir sûresinin ve bazen bir âyet veya ahkâm âyetleri gibi bir çok âyetin tefsiri yapılmıştır.

Diğer Kur'an İlimlerine gelince. Bu konularda eser verenler:

Buharînin hocası olan Ali b. e!-Medini [9] Esbâbü'n-Nuzûl konusunda, Ebu Ubayd el-Kasım b. Sellam nâsih ve mensuh, kıraatler ve Kur'anın fa­ziletleri konularında, Muhammed b. Eyyüb ed-Darîsî (öl. 294) Mekke'de na­zil olan ve Medine'de nazil olan konusunda [10] Muhammed b. Halef b. Merzabân (öl. 309) ki eseri: «el-Hâvî fî Ulûmi'l-Kur'an» dır. [11]Dördüncü asırda: Ebu Bekir Muhammed b. el-Kasım el-Enbârî (öl. 328) «Acaibu Ulumi'l Kur'an:» isimli eserinde Kur'anın faziletlerinden, yedi harf üzere indirilişinden, mushaflann yazılmasından ve sûrelerle, âyet ve keli­melerinin sayısından bahseder. [12] Ebu'l-Hasen el-Aş'arî, eseri: «el-Muh-tezen fi Ulûn-ıi'l-Kur'an» olup gerçekten değerli bir eserdir [13]Ebu Bekir es-Sicistânî [14] garîbu'l-Kur'an konusunda eser yermiştir.

Ebu Muhammed el-Kassab Muhammed b. Ali el-Kerhî (Öl. 360 dolay­larında). Eseri: Nuketu'l-Kur'an ed-Dâlletu ale'l-Beyân fî Envaı'l-Ulûmi ve'l-Ahkâmi'l-Munbietı an ihtilâfı'l-Enâmsdır.[15] Muhammed b. Ali el-Udfevî (öl. 388). Eserî «el-lstığnâ[16] fî Uiûmi'l-Kur'an» olup yirmi cilttir.

Beşinci asır: Ali b. İbrahim b. Said ei-Hûfî [17] Eserleri: «el-Burhan îî Ulûmi'l-Kur'an» ve «İ'rabu'l-Kur'an» dır.

Ebu Amr ed-Dânî (öl. 444). Eserleri: «et-Teysir fî Kiraâti's-seb» ve sel-Muhkem fî'n-Nukat» tır.

Altıncı Asır: Ebu'l-Kasim Abdurrahman es-Suheylî [18] lakabıyla tanı­nır. Mubhemâtu'l-Kur'an konusunda eser vermiştir.Aiemu'd-Din es-Sahâv [19] kıraatlerle ilgili eser vermiştir.

Daha sonra Kur'anla ilgili yeni ilimler ortaya çıktı: Bedâyiu'l-Kur'an [20] Huoecu'l-Kur'an [21] Eksamu'l-Kur'an [22] ve Emsâlu'l Kur'an [23]Kur'anla ilgili çalışmalarda takip edilen metod, teferruat üzerinde de durmaktır. Onun için bu ilimlerin hepsini içine alan kısa bir İsim gerekiyor­du. İşte bu ilme, Ulûmu'l-Kur'an (Kur'an İlimleri) ismi verildi.Şafiî (r.a.) Yemen'de Alevî gurubun reisi olduğu ithamı ile demir zin­cirlerle bağlanmış olduğu halde Bağdad'da Harun Reşîd'in huzuruna geti­rildiğinde Reşit ona: Şafiî Allah'ın Kitabı hakkında bilgin nedir? İlk sorumu buradan başlatıyorum: Çünkü Allah'ın Kitabı kendisiyle başlanmaya daha evlâdır, dedi. Şafiî cevap verdi: Allah'ın kitaplarından hangisini soruyorsun ya Emire'l-Mü'minin? Çünkü pekçok kitap indirmiştir. Harun Reşid: Güzel söyledin. Lâkin ben. Amcam oğlu Muhammed (s.a.v.) e indirilen Allah'ın Kitabından sormuştum, dedi. Bunun üzerine Şafiî şöyle dedi. Kur'amn ilim­leri çoktur. Bana muhkem ve müteşâbihinden mi soruyorsun? Taksim ve te'hirinden mi soruyorsun? Nasıh ve mensuhundan mı soruyorsun? [24] vs.

Bazı araştırmacılara göre-şumullu manasıyla Ulûmu'l-Kur'an istilanı, el-Hûfî olarak şöhret bulan Ali b. İbrahim b. Saîd'in (öl. 430) «el-Burhan fî Ufûmi'l-Kur'an» isimli kitabıyla başlar. Kitap otuz cilt olup birbirini takip

32/a Bk. ei-ltkan, 2/225-228. Ibnu'l-Kayyım bu konuda müstakil eser yazmıştır. Müte-ahhirinden Abdulhamit el-Ferâhînin de «İm'ân fî Eksâmi'l-Kur'an» isminde müstakil bir eseri vardır.

etmeyen müteferrik onbeş cildi Kahire'de Dâru'l-Kütüpde Tefsİr-59 no'da mahfuzdur. Keşfu'z-Zunûn sahibi bu eser için şöyle demektedir: «Onda ga-ribu'i-Kur'an, İ'rab ve tefsirden bahsetmektedir.»

Lâkin az Önce Kur'an çalışmalarını konu alan kitaplardan bahsetmiş, ve «Ulûmu'l-Kur'an» terkibini sarahaten ihtiva edenlerin isimlerini vermiş­tik. Bize göre İbnu'l-Merzebân'ın üçüncü asırda yazdığı eser, bu konuda ilk eserdir.Altıncı asırda İbnu'l-Cevzî (öl. 597) Kur'an'ta ilgili iki eser yazdı: «Fu-nûnu'l-Efnân fî Acaibi Ulûmi'l-Kur'an [25] ve «el-Mücteba fî Ulûmin Tete-allaku bi'l-Kur'an». Bu kitapların her ikisinin Kahire'de Dâru'l-Kütüpte yaz­ması mevcuttur.

Yedinci asırda Alemu'd-Dİn es-Sehâvî {öl. 643) «Cemâlu'l-Kurra1 ve Ke-mâlu'l-lkrâ» [26] Ebu Şâme de (öl. 665) sel-Murşidu'l-Vecîz fîmâ Yeteallaku bii'-Kur'ani'l-Aziz» isimli eserini yazdı.

Sekizinci asırda Bedruddin ez~Zerkeşî (öl. 794) [27] «el-Burhan fî Ulû­mi'l-Kur'an» adlı eserini yazmıştır ki Ebu'î-Fazl ibrahim eseri yayına hazır­lamış ve övgüye layık, bir tahkik, yapmıştır.

Dokuzuncu asırda bu konuda yapılan telifler çoğaldı. Celâiuddin e!-BuI-kînî [28] «Mevakiu'i-Ulûm min Mevakii'n-Nucûm» [29] isimli eserini, yazmış-tir. Muhammed b. Süleyman eî-Köfîyeci de föi 879)[30] bir eser yazmış-ûr. es-Sayatfdu eserden öaâseder ve müefû'fmın, eserinden daha ustun hır

bir malumatımız yoktur. es-Suyutî (öl. 911) de önce «et-Tahbir fî Ulûmi't-

29/b el-ltkan, 1/3. es-Suyûti kitap için: «Tertibli ve güzel bîr kitap» olduğunu belirtir.

Tefsir» İsimli eserini yazmış ve ardından «el-İîkan fî Ulûmi'l-Kur'an»ı yaz­mıştır.[31]

Son asırda birçok âlim Kur'an ve Kur'an'tn tarih ve ilimleri hakkında eser vermeye yönelmiştir: Tahir el-Cezairî, «et-Tıbyan liba'zı'i-Mebahisi'k Müteallıkatİ bi'l-Kur'an» isimli eserini, Muhammed Cemâluddin el-Kasımî «Mehasınu't-Te'vîl» isimli eserini, Muhammed AN Selame «Menhecu'l-Fur-kan fî Ulûmi'l-Kur'an» Tantâvî Cevheri «el-Cevahir fî Tefsirî'l-Kur'ani'l-Ke-rim.»                                                   .

Arab dilinin büyük edibi Mustafa Sadık er-Rafîi (İ'cazu'l-Kur'an) isimli eserini. Malik b. Nebî «ez-Zâhiretu'l-Kur'anİyye» İsimii eserini -ki bu eser Seyyid Kutub, «et-Tasvîru'l-Fennî fı'1-Kuran» ve «Fî Zılâli'l- Kur'ân» isimli vahiy konusunda değerli bir araştırmadır. -Muhammed Reşid Rıza «Tefsî-ru'l Kur'ani'I-Hakîm» isimli eserini ki bu eserde Kur'an ilimleriyle ilgili pek çok malumat vardır ve Dr. Muhammed Abdullah Drâz «en-Nebeu'I-Azîm, Nazaratun Cedide fi'l-Kur'an» isimli eserini yazmıştır. [32]



[1] el-En'am: 82.

[2] el-Burhan, 1/14.

[3] Lokman: 13.

[4] Müslim, 8/229. Kars.  «Ulûmu'i-Hadis vo Mustalahuhu» isimli eserimiz, s. 8.

[5] Müslim, 8/229. Kars.  «Ulûmu'i-Hadis vo Mustalahuhu» isimli eserimiz, s. 8.

[6] Bk. ei-Fihrist, s. 33.

[7] Şu'be b. el-Haccâc b. el-Verd el-Akîî el-Ezdî el-Vasıtî: Basra muhaddisi olup hadis­te mü'minlerin emridir. Künyesi: Ebu'l-Bestâm'dir. Enes b. Malik  (r.a.)ı görmüş   ve dörtyüz tobiîdenhadis duymuştur. Mezhep imamlarının hepsi onu hüccet olarak ka­bul eder. H. 160 yılında vefat etmiştir.

[8] Süfyan b. Uyeyne el-Hilâlî el-Kûfî: Tefsir ve hadiste hicaz ehlinin şeyhidir. H. 188 yı­lında vefat etmiştir. (Bk. Tezkiratu'i-Huffâz, 1/242.)

[9] Ali b. Abdillah b. Ca'fer: Künyesi Ebu Ca'fer olup H. 234 yılında vefat etmiştir. (Bk.

Tezkiratu'l-Huffaz, 2/15-16; Şezeratu'z-Zeheb, 2/81).

[10] Eserinin ismi «Fadıilu'l-Kur'an» olup ez-Zahİriye kütüphasinde eksik    bir nüshası mevcuttur."

[11] el-Fihrist'te ismi geçmekte olup yirmiyedi cüzdür.

[12] Bir nüshası İskenderiye Belediye Kütüphanesindedir.

[13] Bk. ed-Dİbâc, s. 195.

[14] Muhammed b. Aziz b. el-Azîzî es-Sİcİstânî. H. 330 yılında vefat etmiştir. (Buğyetu'l-Vuât, s. 72) es-Suyûtî (el-ltkan'da 1/193) es-Cicistânî'nin «Garîbu'i-Kur'an» isimli ese­rini zikrederken bu eseri onbeş yılda hocası Ebu Bekr b. el-Enbâri ile birlikte hazır­ladığını zikreder.

[15] Bir nüshası  Murad  Molla  Kütüphanesindedir.

[16] Yazmasında «e!-İstiftaJ» şeklinde okunması mümkün ise de «eI-İstiğna'»    şeklinde zabtını uygun gördük.

[17] Ali b. İbrahim b. Said, el-Hûfî el-Mısrî, eel-Burhan fî Ulûmi'l-Kur'an» ile «İ'rabu'l-Kur'­an» isimli eserlerin müellifidir. H. 430 yılında veîat etmiştir. (Husnu'l-Muhadara, 2/228; ıhbarur-Ruvat, 2/219).

[18] Abdurrahman b. Abdillah b. Ahmed es-Suheyl. Künyesi Ebu'l-Kasım olup H. 581 yıiın-da MerâkeştG vefat

etmiştir. Eseri: «Mubhemâtu'l-Kureyş» dır. Keşfu'z-Zunûn müel­lifi kitabının ismini: «et-Ta'rîf ve'l-İ'lâm bimâ Ubhime fi'l-Kur'an    mine'l-Esmâl ve'l-E'lâm» şeklinde verir ki, bu isim kitabın muhtevası hakkında bize bilgi vermektedir. Kâhire'de Daru'l-Kütüb ve Teymûriye Kütüphanesinde yazma nüshaları    mevcuttur. es-Sûheylinin ayrıca İbnu Hişam siyerini şerh mahiyetinde «er-Ravzu'l-Unf» İsmin­de bir eseri vardır. (Haltercemesi için bk. İnbahu'r-Ruvat, 2/162.

[19] Şeyhu'l-İslâm Ebu Muhammed Abdülaziz b. Abdüselâm: el-İzz olarak meşhurdur. H. 660 yılında vefat etmiştir. (Tabakatu'ş-Şafiiyye, 5/310).

[20] Ali b. Muhammed b. Abdissamed: es-Sahavî olarak meşhurdur. H. 643 yılında vefat etmiştir.

[21] Kur'anda varid bedi' çeşitlerinden bahseden bir İlimdir.

[22] Cedelu'l-Kur'an olarak da isimlendirilir. Bu İlimden maksat, Allah'ın Kitabının bütün burhan ve delillerden bahsettiğidir. Lâkin Arabların uslûbleri üzere, kelamcıların me-todları üzere değil. Necmu'd-Din et-Tûfî (Süleyman b. Abdu'l-Kavî b. Abdilkerim (âl. 716) bu konuda müstakil eser yazmıştır. (Bk. ed-Dûreru'l-Kâmine, 2/154.)  Bu ilimle ilgili olarak (bk. el-ltkan. 2/229-233; el-Burhan, 2/24-27.)

[23] Bu ilimle ilgili bazı örnekler için bk. el-ltkan, 2/222-225.

[24] Bu olayı Celâluddin el-Bulkinî «Mevakiu'l-Ulûm min  Mevakii'n-NucÛm»  İsimli ese­rinde zikretmiştir. Bk. Menahilu'l-irfan, 1/26.

[25] el-Teymuriyye kütüphanesinde de-Funûnu'l-Efnân'ın eksik bir nüshası    vardır.    No: 222-Tefsir.

[26] Keşfü'z-Zunûn'den anlaşıldığına göre «Cemalu'l-Kurra' ve Kemalu'l-İkra'» kıraat, tec-vid, vakf ve İbtidâ ile nasih ve mensuh ilimlerini ihtiva etmektedir.

[27] Bedruddin Muhammed b. AbdîHah b. Bahadır ez-Zerkeşî, Müfessir    ve usûlcülerin ileri gelenlerindendir. 745 yılında doğmuş ve 794 yılında vefat etmiştir.

[28] Abdurrahman b. Resiân, Ebu'l-FazI Celâtuddİn el-Bulkînî: Fıkıh, usûl, Arap dili, tef­sir, maânî ve beyan alanlarında ileri bir seviyeye yükselmiştir. (Bk. Şezeratu'z-Zeheb 7/166).                                                              .                                           

[29] el-ltkan, 1/3.

[30] Muhammed b. Süleyman b. Sa'd b. Mesud, Muhyiddin Ebu Abdullah el-Kâfiyeci: Nahiv dalında el-Köfiye ile çok meşgul olduğu için onunla tanınmıştır. es-Suyutî on-dört sene onunla beraber olmuştur. Tefsir, fıkıh, dil ve nahiv alanında pek çok eser sahibidir. es-Suyûtî'nin el-itkan'da ismini zikretmediği eserini el-Buğye'de oet-Teysirft Kavaidit-Tefsir» olarak isimlendirir ve bu kitap için şöyle der: el-Kâfİyeoİ diyordu ki: Bu İlmi ortaya koyan kendisidir ve daha önce hiçkimse bu konuda eser verme­miştir. Çünkü el-Kâfiyeoi ne ez-Zerkeşî'nİn «el-Burhan»ını ve ne de Celâiuddin ei-Bulkî'nin «Mevakiu'l-Ulûm» unu görmüştü. H. 879 yılında vefat etmiştir. (Bk. Buğye-tu'1-Vuât, s. 48).

[31] et-ltkan, Kahirede defalarca basılmıştır. es-Suyutî, bu eserinin büyük bir kısmında ez-Zerkeşînin «el-Burhan'ından» İstifade etmiş, bazen kaynak belirtmiş ve bazen de ismini anmadan nakillerde bulunmuştur. Es-Suyûtî'nin «el-Burhan» hakkında, söyle­dikleri için bk. el-itkan, 1/6-8.

[32] Son senelerde Kuran'la ilgili yeni ve faydalı çalışmalar yapılmıştır. Genel dinî tev-clhatı hedef alan Muhammed el-Gazzöli'riin «Nazaratun fi'l-Kur'an» isimli eseri ile Kur'an'ın edebî yönü ve üslûp güzelliği üzerinde duran dostumuz Muhammed el-Mû-barek'in «el-Menhelu'1-HaüdB isimli eserini bunlar arasında zikredebiliriz.

Dr. Subhi es-Salih, Kur’an İlimleri, Hibaş Yayınları: 97-102.

Esselamu aleykum.Kur ani kerimi ogrenip okuyan ve kur an ilimlerini anlayip anlatan ve hayatina uygulayan kullardan olalim inşallah...

Ve aleykümüsselam ve rahmetüllah. Rabbim bizleri bu ilimleri öğrenenlerden kılsın.  Rabbim paylaşım için razı olsun.

Aleykum selam Allahım bizleri kuranı kerimin nuru ile nurlandir