Niyet ve Ahlaki Fiilin Tabiatı

B. Niyet ve Ahlâkî Fiilin Tabiatı

Niyetin yokluğu ile ilgili birinci meselenin incelenmesi, her eylemin ahlâkî sıhhatinin şartı olarak, bize niyet prensibini tesis etmeyi sağlamıştır. Şuursuz olay, iradesiz olay ve hatta bir yükümlülüğe bir boyun eğme (veya bir ihlâl) olarak tasavvur edilmeyen şuurlu ve iradî, fakat sadece tabiî ve kutsal olmayan görünümü altında vuku bulan amel, bunlar-dan'biri olduğu zaman, ödevimizi ifâ edecek güçten uzaktır.Şimdi niyetin aktif rolünü yani onun varlığının tesir derecesini inceleyelim. Önce eylemin bizzat tabiatında derin bir değişiklik getirebüip getiremeyeceğini, başka bir tabirle iyi niyetle meydana gelen kötü bir amelin bununla ahlâkî bir değer kazanıp kazanmayacağını ve bu şekilde faziletli bir amel haline gelip gelmeyeceğini ve aksi durumda bu durumun tersinin doğru olup olmayacağını bilmek meselesidir.Bu meseleye cevap vermeden önce ilk iş olarak meselenin vaz' edildiği ıstılahların manasını hatırlatmanın görev olduğuna inanıyoruz. İyi veya kötü niyet ne demektir? İradeyi amellere sürüklemeye elverişli bütün hareket ettirici kuvvetler bir yana bırakılırsa, biz iradenin, onun amellerinde ve bu amellerin niteliğinde hapsedilmiş olduğunu farz etmeye devam ediyoruz. İradenin gayelerle hareket edebildiği andan itibaren, burada niyetin iyiliği, onların şerefine bağlı bulunamaz. Bu gayeci kavramın incelenmesi, bu faslın ikinci kısmına ayrılmış olmasına rağmen, burada niyetin değeri, sadece kanuna uygunluğu veya ihtilafı açısından tasavvurlarımıza hüküm verdiğimiz usûlden neşet etmektedir. Ahlâkî hükümlerimiz eşyanın realitesine zorunlu olarak uygun düşmediğinden dolayı, gerçekte öyle olmamasına rağmen, herhangi bir şeyin ödeve uygun veya aykırı olduğunu araştırırken iradenin bir fasıla vermesi mümkündür.Gerçekte mesele, kendiliğinden olmasa bile, en azından bizim açımızdan öyle olması için, bir eylemi mubah veya yasak olarak doğruca değerlendirmemizin ve onu olduğu gibi takip etmemizin yeterli olup olmadığını bilmektir.Bu meseleye, gerek müsbet, gerekse menfî kesin bir cevap vermek son derece güçtür. Çünkü, bir taraftan biz terimlerin kesinliği içinde teze göre, yalnız kendisinde "sınırsız mutlak hayır", "dünyada tek hayır ve hatta dünya-nın Ötesinde de"[8]ahlâkî hayır oluşturan iyi niyeti savunursak, bu, bizi mantıken yalnız vicdanın bütün sapıtmalarını ve hatalarını haklı göstermeye götürmeyecek, aynı zamanda onları faziletin mutlak değerleri ve mükemmel örnekleri saymamıza götürecektir. Ve bu, -biraz ilerde Kant'ın yaptığı gibi- "ödeve ters ameller" olarak, o durumları uzaklaştırma isteğimizin başarısız bir teşebbüsü olacaktır. Çünkü açıkçası zikredilen durumlar sahipleri tarafından kurala uygun farz edilmişlerdir. Eğer insan niyetin dışında, bizatihi olduğu gibi, kanuna maddî bir uygunluk istemeyi aklından geçirirse, o zaman ancak o, böylece koymak istenilen iyi iradenin mutlak değer prensibinden vazgeçmek suretiyle, yapılmakta olanı yıkacaktır.

Diğer taraftan, amelin tabiatı ne olursa olsun vicdanın nazarlarını değiştirmekte yetersiz kabul edilirse, yalnız amelin maddesi meşruiyet nazarında kınanamaz olarak görünmek şartiyle,en günahkâr tasanlar, en kara niyetler, en temize çıkarılmış kabul edilen niyetler seviyesinde ahlâ-kîliğin içinde kabul edilmiş olmak zorundadır.Böylece bir evet veya kesin bir hayır ile cevap vermeye elverişsiz olmamız sebebiyle, problem, bizi içinden çıkılamaz gözükebilen bir dilemma karşısmda bırakmaktadır. Bununla beraber, bu çift yönlü güçlük, açıkça mutlakm sınırsız bir arzusuna bağlı olmaktadır, ki o burada temiz vicdanlarda en küçük yankı bulmayan bir arzudur. Gerçekte biz, ahlâkî takdirlerimizde, içe ait görüşlerimizin açığa çıkan amellerimiz üzerinde tesirsiz olmasını kabul edemeyiz; fakat bu yolda bu amellerimizin değerini ortadan kaldıracak dereceye gitmeyiz. Şu halde yorumladığı vicdan hadiselerinin yanında kalmak isteyen ahlâkî bir felsefenin işi, oldukça müphem olmasına rağmen, yalnızca bu âdil şuurun küçük farklarını kurtarmak, ortaya çıkarmak ve mümkün olan açıklıkla onların sınırlarını tayin etmek olacaktır.En büyük müslüman ahlâkçılar, bu işi tamamlamaya nasıl çalıştılar? Ve açıkçası bir defa daha söz konusu nedir?Ahlâkî (yani etik) bir karar alan kimse için, dört durum mümkündür: O, kanuna uygun olarak mı veya ona rağmen mi, amel etmek ister? Bu iki durumda, bizzat onun amel etme tarzı, kanunun emrettiğine uygun mu veya aykırı mıdır? Onun hükmünün vakıaya uygun düştüğü durumları bir tarafa bırakalım, çünkü bu farzetmede ahlâkçıya hiçbir güçlük kendini göstermez. Biz yalnız sübjektif ve objektif durumların ayrıldıkları durumlar üzerinde duralım[9]. Takdir ölçüsü olarak iki noktai nazardan hangisini almak gerekir? O, bu veya şu ameli tasavvur etme usûlümüz mü, tutumumuzun değerini kesin olarak kararlaştıran ve onun üzerine ahlâkî niteliğini basan kural ile onun uyuşmasının veya çelişmesinin üzerinde hüküm verme tarzımız mı? İşte mesele budur.Oysa biz, bu mevzuda müslüman ahlâkçıların cevabının her zaman parelel bir çizgi takip etmediğini tesbit ediyoruz : Bu, onların kınayıcı hükümlerinin kesin faktörüne işaret eden bazan niyet, bazan amelin cismidir. Birinci durum muhalif bir niyetle beraber, dine uygun bir amelin durumudur; ikinci durum birincinin tersidir.

1- Bir amelin sahibi, tasarısının kurala aykırı düştüğünü düşünerek bu amelin ahlâkî tabiatı üzerinde yanıldığı zaman, bununla beraber onu uygularsa, bu ödeve aykırı olma niyetinde hiç şüphesiz o, bu yöneltilme tarzından dolayı bizzat mahkûm olmaz. Burada "amelin maddesinin hiç bir değeri yok, niyet her şeydir" bu, müslüman fakihlerin açık ve ortak hükmüdür; ve aşağıdaki misaller, onların bu hükmü, ödevin bütün sahalarına nasıl yaydıklarını yeterince göstermektedir. Böylece, başkasına ait olduğuna itikat ettiği, fakat gerçekte kendinin olan bir malı hakimiyeti altına alan bir kimse; gerçekte haram olmadığı halde kendisine takdim edilen bir meyve suyu konusunda yanılan ve onu alkollü bir içki olarak alıp bu niyetle içen başka bir kimse; belli bir saatte öleceğine itikat ederek buna göre kendini daha önce namaz kılmaya zorunlu hisseden, bu namazı normal süre içinde kılmış olduğu halde, korkuları dağılmış olarak onu vaktinde eda etmeyen üçüncü kimse. Kısacası bizatihi meşru olduğu halde, her kim kendi gözünde suç sayılabilen bir amele teşebbüs ederse, şüphesiz ondan kanunî cezayı kurtaracak olan bu maddî uygunluğa rağmen, o bu günahkâr niyetle ahlâkı kanun karşısında suç işlemiş olur.

2- O, zıt durumda da aynı mıdır? iyi niyet, şerri hayır kılan değiştirici bu güce sahip midir? îşte bir misal: Biz, insanların mukaddesatları karşısında ne kadar çok müteessir ve hassas olduklarını biliyoruz, o derece ki onların taptıkları sahte bir ilâha yöneltilen bir kötülük, onlar tarafından gerçek mabut olan Allah'a karşı pekâlâ bir küfrü kışkırtabiliyor. Bundan dolayı Kur'ân-ı Kerim bu kışkırtmayı yasaklamıştır[10]. Fakat imanının şiddetiyle sürüklenmiş coşkun bir mü'min böyle muhtemel tepkileri düşünmeksizin ihtiyatsızca putlar için hakaretini ifade etse, o, niyetinin temiz-liğiyle mazur olmayacak mıdır? Başka bir misâl: Kur'ânî ahlâk, küfredenleri ve iftiracıları[11] olduğu kadar, onları itirazsızca dinleyen ve bununla onlara suç ortağı olanları[12] da kınamaktadır. Fakat, ben iftiraya uğrayan şahsa hiç bir kötülük istemiyorsam, yalnız her insanla iyi ilişkiler içinde olmanın zorunluluğuna inanıyorsam, böylece hiç bir kişiye kötülük ve zulüm etmeyişimi, bütün temiz niyetlerimi muhafaza ederek, belki bazı saygılar borçlu olduğum iftiracıyı serbest bırakamayacak mıyım? Böyle hareket ederken kendi kendime iyi yaptım demeye hakkım olmayacak mı? Üçüncü bir durum: Doğrusu, vasıtaları ölçüsünde, gerçek ilmi yaymak herkes için bir ödevdir. Sahip olduğumuz hakikatleri başkalariyle paylaşmak zorundayız. Gerçekten de onu çok basiretli yapmak zorundayız, îlim, ihtirasın hizmetinde olduğu gibi adaletin hizmetinde de kullanılabilen, tersine dönebilir bir silâhtır. Şu halde mizacın, menfaatin veya alışkanlığın kendilerini ilmin hizmetini kötüye kullanmaya götürdüğü kimselerin eğitimimizde hakları olmayacaktır. Fakat niyetimde onların kötülük yapmasına yardım etmek olmadığı zaman, onları tamamen tüm kendi sorumlulukları altında hareket etmeye bırakırken eğer sadece ve temiz yürekle onları aydınlatmak istiyorsam, bu benim tarafımdan övülmeye değer ve cömert asil bir davranış değil midir?Ahlâkçılarımız kesin olarak hayır derler. Asla bir kötülük, iradenin büyücülüğü ile, kötü aydınlatılmış vicdanın bu çeşit saflığıyla iyiliğe dönüşmez[13]. Hatamız, kirliliği temizlemenin büyüleyici bağışına sahip değildir. Tersine, Gazâlî'nin söylediklerine göre, onda uyguladığımız bu allayıp pullama, başka bir günah meydana getirir; O, şöyle der: "Bilâkis şeriate aykırı olarak şer ile hayır istemek, başka bir serdir. Eğer onu bilerek yaparsa, o şeriate muhalefet etmiş olur. Eğer onu cehaleti sebebiyle yaparsa, onu bilmediği için böylece âsi olmuş olur (onun cehli, şeriati bilmemesi ve bilmediğini bilmemesi sebebiyle çift yönlü bir bilgisizliktir. Ve denilmiştir ki, cehaletin en kötüsü bilmediğini bilmemektir). Çünkü ilim öğrenmek, her müslümana farzdır. Hayırların hayır olduğu ancak şeriatle bilinir. Şu halde hayrın şer olması nasıl mümkündür? Bu olur şey değil..." Sonra şöyle der: "Bilgisizlik sebebiyle hayrı masiyetle isteyen mazur değildir[14]. Ancak yeni müslüman olmuş olan, öğrenmek için zaman bulamamış olan müstesna"[15]Bununla beraber, biz şunu ilâve ederiz, eğer bilmemezlik özür ise, o hatalı bir niyetle ahlâkî prensiplerden bir prensibin seviyesine yükselebilir mi? Eğer durum böyle idi ise, niçin insanın bu bilgisizlikten çıkması ve hatalarından dönmesi zarurîdir?Hz.Peygamber sadece "Amell...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın