Ahlaki Müeyyide

1. Ahlâkî Müeyyide

Bir ahlâkî müeyyidenin var olup olmadığı, var olabilip olabilemiyece-ği sık sık sorulmuştur. îki terim kökten uyuşmaz değil midirler? Beşerî faaliyete, bizzat kendisi için ödevin yerine getirilmesinden başka bir amaç önermek, ahlâkî kanunun kesinlikle hiçbir menfaat gütmeyen tabiatını takdir etmemek değil midir?Kanaatimizce itiraz, ahlâkla ahlâklılık arasında, bizatihi adaletin gereği ile irade tarafından güdülen amaçlar arasında talihsiz bir karıştırmaya dayanmaktadır: Zorunlu paralelizm olmaksızın, gayet farklı iki şey. Hakikaten biz, müeyyidelerini çabamızın atılımı kılmaya bizi davet etmeksizin, bir kanunun sıkı bir şekilde müeyyidelenmiş olmasında hangi saçmalığın bulunduğunu anlamıyoruz. Fizyolojik kanun bize önceden bu gerçeğin bir örneğini sunuyor. İçinde yaşadığım hijyenik şartlar, bu sonuçları hiç düşünmesem bile, müeyyidelerini, onların beni şartlandırdıkları sağlık veya hastalık içerisinde otomatik olarak bulmamakta mıdırlar? Ahlâk kanunu için bu neden başka türlü olsun? Bana diyecekseniz ki, o size, bakışlarınızı onun azametli düzeninden başka bir şey üzerine dikmenizi yasaklıyor. Olsun! Fakat bu onun beni, benim onu sadakatla gözetişime yahut onun boyunduruğunu az veya çok canlı bir surette reddedişime göre, çeşitli ve türlü şekillerde uygulanan sonuçlardan esirgeye-bilmesine ve hattâ esirgemek zorunda olmasına engel değildir.Evet, zorunlu ve iyi belirlenmiş bir müeyyide, bizzat kanun kavramında içerilmiş olmak zorundadır. Yapılması veya çiğnenmesi kendini ona zorla kabul ettirdiği fert lehinde veya aleyhinde hiçbir sonucu içermeyen bir ahlâk kanunu, sadece etkisiz olmakla kalmayacak, fakat keyfî ve akla ve mantığa aykırı da olacak; hattâ o mecburî bile olmayacaktır, yani o bizzat kendisi olmayacaktır.Bütün mesele, "ahlâkî" olarak vasıflandırdığımız bu müeyyidenin neden ibaret olduğunu bilmektir. Elbette ki, dış duyularımızı etkileyen her mükâfat ve mücazat düşünceseni bertaraf etmek gerekir. Sadece bu tür müeyyideler ahlâkî denilmeye elverişli olmamakla kalmamaktadırlar; üstelik onlar zarurî bile değildirler. Şüphesiz, orada saadet ve felâketin mütekâbilen iyilik ve kötülükle mükemmel ahenk içerisinde olacakları, bir başka dünyaya atıfta bulunmadığımız sürece. Fakat, henüz din alanında olmadığımız müddetçe, benzeri bir dünya düşüncesi sınırları halihazır şuurun çitlerini pek geçmeyen, tabiî ahlâka kesinlikle yabancıdır. Oysa ki, bu dünyada, ne kadar çok kabahata başarı diye taç giydirilmiştir! Ne kadar çok fazilet, her çeşit alçaklık tarafından çökertümiştir! Onlara her gün ziyadesiyle rastlanıyor.Aynı şekilde, savunulabildiği üzere, sadece içe ait sevinç veya acı düşüncesini de bertaraf etmek gerekir mi? Keza, vicdanın azabı ve hoşnutluğu da ahlâka yabancı duygular mıdır? Onların, kanun tarafından hiç v-ar oluş sebepleri yok mudur? Bu duyguların, muhtemelen sadece objektif bir sorumluluk düşüncesinin ince artıkları oldukları, bize söylenmiştir. Eğer vicdan azabı cezanın korkusu değilse, o onun beklenişi veya ümit edilişidir[1] Ve işte, onları kesin surette ahlâk alanından sürmek için, bu su-i zanlara karşı getirilen can alıcı delil. Sadece bu haller bir insandan diğerine büyük bir ölçüde değişmekle kalmamakta, fakat onlar bazı fısk ve fücur vak'alarmda tamamen kaybolmaya yönelmektedirler. Şu halde bunlar, ödeve itaatin veya itaatsizliğin zorunlu sonuçları değildirler. Öz anlamıyla ahlâkı olan bir müeyyidenin imkânsızlığı sonucuna oradan gidilmektedir.Fakat, kelimelerin anlamı üzerinde anlaşalım.Eğer, "ahlâk kanunu" ile, bizatihi ödeve, vicdan hallerinden bağımsız olarak bütün insanlara kendini zorla kabul ettiren objektif kanuna işaret olunuyorsa, gerçektir ki, bu tür bir kanun, bütün ruhlarda bu hoş veya üzücü hallere sebebiyet vermeksizin var olabilir: Sevinç veya vicdan azabı. Ancak, bu özel haller ortadan kaldırıldığında, yerine getirilen veya çiğnenen Ödevin bütün iç tezahürleri tüketilmiş olunamaz. Ve yakında göreceğiz ki, iyi veya kötü her davranış, uygun, evrensel ve zorunlu, muayyen bir iç halini doğurur."Kanun"dan, bizim manevî ışıklarımız ve duygularımıza ilişkin, insan tarafından tanınan ve hissedilen bir kural anlaşılmış olsa bile, aşikârdır ki, davranışta bulunduktan sonra, ödev düşüncesi vicdan sahnesinde, orada az veya çok derin yankılar uyandırmaksızın yeniden görünemez: Başarmış olmaktan dolayı memnuniyet veya yenilmiş olmanın verdiği ıstırap. Ve eğer, bilfarz, bozuk ahlâklı insan bu tür hiç bir şey hissetmiyorsa, şayet o, iyilik ve kötülük duygusunu tamamen yitirmişse, onun için kanun mevcut değildir denemez de ne denebilir? Böylece, her iki terim daima atbaşi gitmektedir; onlar pozitif ve negatif olarak ayrılmaz haldedirler.Acaba bu bizim, vicdan azabında ve hoşnutluğunda ahlâk kanununun yeterli bir cezalandırması yahut mükâfatlandırmasını gören genel doktrin tarafında yer aldığımız anlamına mı gelmektedir?Heyhat! Eğer bizim, onun karşısındaki tutumumuzun bedeli olarak kanundan beklediğimiz bütün şey, onun bizi sevindirmesi veya bize acı vermesi ise, bu ne çocukça teşebbüstür! iyi veya kötü davrandıktan sonra duyduğumuz sevinç ve acı, esasında bizim üzerimize kanunun bir reaksiyonundan ziyade, vicdanımızın bizzat kendisine karşı bir tepkisidir. Bunlar, kavuşan veya muhasım iki duygunun, bizim vicdanımızdaki bu karşılaşmasının tabiî iki ifadesidirler. Bizim gerçek hakkındaki duygumuzun ideal üzerine olan duygumuzla ahenk içersinde veya çatışma halinde bulunmasına göre, ya bu iç dengenin, bizzat kendimizin kendimizle uyumunun sonucu olan bir barış veya sükûn halinden yararlanırız. Biz özellikle düşüncemizi fiile geçirme şeklinde bize verilmiş bulunan bu gücün şuurundayız; veya biz bu tezattan ve güçlerimizin bu zaafiyetinden, varlığımızda bir yırtılma gibi acı çekeriz.Ahlâkî heyecanlarımızın bu sırf psikolojik olan açıklaması, naslarla ahenkli bir şekilde uyuşmaktadır. Hakikaten, bu ruh hallerine davranışımız tarafından talep ve iddia edilen bir karşılık olarak bakmak yerine, Hz. Peygamber orada (ahlâkî) imanın bir ifadesi ve hattâ tarifini görmektedir[2] Bir başka hadise göre bu içten kınamanın şiddeti, bizim inancımızın samimiyet derecesini tam olarak yansıtmakta ve ölçmektedir. Filvaki, ödev duygumuzun az veya çok canlı oluşuna göre, biz hatamızın büyüklüğünü ve ağırlığını az ya da çok canlı bir şekilde hissederiz[3]Fakat, eğer vicdan azabı cezaî bir müeyyideyi meydana getirmese bile, ıslah edici bir müeyyide şeklinde düşünülemez mi?Pek değil. Çiğnenmiş kanunu yeniden tesis eden şey, bir duygu değil, fakat iradenin yeni bir tutumudur; bu nedamettir. Vicdan azabı tövbe değildir; bu sadece onun belirtisi ve hazırlığıdır. Ruh kötülüğe dayanama-dığı zaman, onda bir çeşit çatlak meydana gelir.Vicdan azabının yakıcı sıcaklığı içerisinde şüphesiz o, tekrar kaynaşma, yeniden yekpare bir şekilde durma ve bundan böyle yükünü daha çok bir enerji ve canlılıkla taşıma yolunu bulacaktır. Felâket, bize açılmış bulunan bu imkândan yararlanmarnamızdır. Bu geçici atılımın derhal yeniden sıfıra müncer olması, birkaç zaman boyunca yanmış bulunan ateşin hemen sönmüş ve böylece irade için arkası kesilmiş ve davranış için geleceği olmayan bir hal almış bulunması nadir değildir ve hattâ oldukça sık bir durumdur. Şu halde tövbe vicdan azabının bir sonucu değildir; o, onun prensibinin bir neticesi olarak çıkmaz.Vicdan azabı çatışmanın tabiî bir sonucudur, fakat o bir müeyyide değildir. Tövbe tamamen tersidir: O tabiî bir sonuç değil, fakat bir müeyyidedir ve gayretin müdahalesini gerektiren sırf ahlâkî bir yaptırımdır. Bu ilk ödevin bir ihmalini müteakip kanunun bize zorla kabul ettirdiği yeni bir ödevdir[4] Artık faydalı olmama tehlikesine koşmaksızın herhangi bir gecikmeden rahatsız olmayacak ölçüde gayet acil ve ivedi bir ödev. İlkin, iradenin hatalı tutumundaki her ısrarı, her bir anda yeni bir hatayı meydana getirir[5]. Sunulan tüm lezzetlerden şimdi yararlanmak istemek ve son nefesle birlikte nihayet tövbesini beyan etmek suretiyle herşeyi silmeyi beklemek bir ütopyadır[6].Derhal tövbe ve suçlu tutumun inatla sürdürülmesi arasında, geçmişe teessüf etmek ve onun telâfisini biraz sonraya bırakmaktan ibaret olan tembel çözüm bulunmaktadır. Tehlike işte burada yatmaktadır; zira, Kur'ân-ı Kerim'in ifadelerine göre, günahın affı ancak tövbelerini hemen veya kısa vadede yapanlara garanti edilmiş bulunmaktadır[7]Gerçektir ki, Hz. Peygamber bu hükmü, vadeyi ömrün süresi ile çakıştıracak şekilde yorumlamıştır[8].Ancak, açıkçası çünkü hayatın vadesi bizim için meçhuldür ve o ekseriya en az beklendiğinde sona ermektedir, onun saati hususunda ihtiyatlı olmak yani daima gidişin eşiğinde olmak ve sürekli olarak hesabını denk tutmak basiretli bir tedbirdir. "Günah peşin ve tövbe de veresiye olduğu sürece, diyordu manevî olarak Gazali, orada cehennemlik bir ruhun ifşa edilişini görmek gerekir"[9]Tövbe, onarıcı bir müeyyidedir diyoruz. Ancak, sonraki («tumun geçmişteki birini tamir etmesi nasıl idrak edilebilir?Her şey, kelimelere verilen tanıma bağlıdır. Eğer, "tövbe etmek" sadece işlenen kötülüğe esef etmek ve artık yeniden başlamamaya karar vermek anlamına gelirse bu, açıkçası işlenen fiilin sonuçlarını ortadan kaldırmaya yetmez. Oysa ki, islâm ahlâkı içersinde tövbe, telâfi edici fonksiyonunu, bu anlamda doldurmamaktadır. Gerçekten de bu ahlâk içersinde "tövbe"den, iradenin çok daha karmaşık bir tutumu anlaşılmaktadır. Sadece yeni bir hareket çizgisi ittihaz ederek değil, fakat sarsılmış bulunan yapının metodik yeniden inşası suretiyle de, aynı zamanda geçmişe, şimdiki zamana ve geleceğe bakan ve olayların içinde tezahür eden tutum. Bu bakımdan Kur'ân-ı Kerim'in ifadesi gayet yapıcıdır. Allah'a yeniden dönmek" terimine o daima şunlar gibi başkalarım ekliyor: "düzeltmek, ıslah etmek"[10], veya "iyiyi yapmak, onu gerektiği...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın