Fergani

FERGANİ

   Abbasiler döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarından.

   Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Kesir el-Fergani.Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Fergana'da doğduğu sanılmaktadır. Klasik kaynaklar isim zincirini farklı biçimlerde verirler. Mesela İbnu'n-Nedim sadece Muhammed b. Kesir, İbn Ebu Usaybia da Ahmed b. Kesir derken İbnü'l-Kıfti, Ahmed b. Muhammed b. Kesir ve Muhammed b. Kesir şeklinde baba ile oğul olmak üzere iki ayrı kişiden söz eder. Batı'da ise Alfraganus diye tanınmaktadır. Halife Me'mün, Mu'tasım-Billah, Vasık-Billah ve Mütevekkil - Alellah dönemlerinde devrin önde gelen astronom ve matematikçileri arasında yer alan Fergani'nin devlet hizmetinde mühendis olarak da çalıştığı anlaşılmaktadır. Nitekim Halife Mütevekkilin emriyle Fustat'ta (eski Kahire) Nil'in su seviyesini tesbit için inşa edilen el-Mikyasü'l-cedid'in (el-Mikyasü'l-kebir) yapımı onun sorumluluğuna verilmiştir. İbn Hallikan bu olaydan söz ederken adını Ahmed b. Muhammed el-Karsani şeklinde verir, "Fergani" kelimesi bu metinde hiç şüphesiz ki bir istinsah hatası sonucu "Karsani" haline dönüşmüştür.

   İbn Ebu Usaybia'ya göre Fergani bilgisine oranla fazla başarılı değildir ve başladığı hiçbir işi sonuçlandıramamıştır. Ancak burada, Fergani'nin asıl mesleğinin mühendislik olmadığı ve bu yüzden teorik alandaki bilgilerini pratiğe geçirmekte başarısız kaldığı söylenebilir. Nitekim İbn Ebu Usaybia'nın anlattığı aşağıdaki olay bu hususu doğrular niteliktedir. Rivayete göre Halife Mütevekkil, Samerra yakınında Dicle üzerinde inşa ettirdiği ve kendi adını verdiği Caferiye şehrinin ortasından geçecek bir kanalın yapım işini Beni Şakir diye bilinen Muhammed ve Ahmed isimli mühendis kardeşlere havale eder. Bu iki kardeş, mesleki kıskançlık yüzünden dönemin en ünlü mühendisi olan Sind b. Ali'yi Bağdat'a göndermek suretiyle Samerra'dan uzaklaştırırlar ve projeyi gerçekleştirme işini Fergani'ye verirler. Fakat Fergani'nin yaptığı büyük bir hesap hatası sonucu kanalın başlangıcının diğer kısımlardan daha derin inşa edildiği ve suyun ancak nehrin yükseldiği mevsimde dört ay süreyle akabileceği anlaşılır. Projenin gerçekleşmesi için hiçbir harcamadan kaçınmayan halife durumu öğrenince iki kardeşe çok kızar ve Sind b. Ali'yi Bağdat'tan getirterek kanalın durumu hakkında kendisinden rapor ister. Sind b. Ali, mühendis kardeşlerin hayatını kurtarmak için her türlü riski göze alarak projede herhangi bir hesap hatası bulunmadığına dair rapor verir. İlkbaharla birlikte nehir yükselince normal olarak kanaldan sular akar ve suların çekildiği mevsimde durum ortaya çıkmadan önce de halife öldürüldüğü için olay kapanır. Aynı olayı anlatan Yakubi ise Fergani'nin başarısızlığının hesap hatasından değil zeminin taşlık ve sert olmasından kaynaklandığını söyler ki bu durum daha makul gözükmektedir.

   Fergani'nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Mikyasü'n-Nil'in yapımı 247 (861) yılında tamamlandığına göre bu tarihten sonra vefat etmiş olmalıdır.

Eserleri.

1. Cevami'u ilmi'n-nücüm ve usulü'l-harekti's-semaviyye. Fergani'yi İslam dünyasından çok Batı dünyasında üne kavuşturan bu kitap, Batlamyus'un el-Mecisti adlı eserinin bir özeti mahiyetinde olmakla birlikte gerek birinci ve ikinci fasıllarında takvimlerle tarihler hakkında verdiği bilgiler, gerekse Batlamyus'a karşı ortaya koyduğu bazı itirazlar bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Daha önce birçok müslüman astronomun kitapları Latinceye tercüme edildiği halde hiçbiri Batı astronomları üzerinde Cevami kadar etkili olmamıştır. Bunun başlıca sebebi, şüphesiz eserin muhtevası gibi sistematiğinin ve üslubunun da mükemmelliğidir. Otuz fasıldan oluşan Cevami'i, İbnü'n-Nedim "Kitabü'l- Fusul ihtiyaru'l-Mecisti" adıyla verir. İbnü'l-Kıfti ise yukarıda belirtildiği gibi Ahmed b. Muhammed b. Kesir ile Muhammed b. Kesir'in iki ayrı kişi olduğunu sanarak eseri el-Medhal ila ilmi hey'eti'l-eflak ve harekati'n-nücüm adıyla Ahmed Fergani'ye, Kitabül-Fusul ve Kitabü İhtisari'l- Mecisti adlarıyla da iki ayrı eser halinde Muhammed Fergani'ye nisbet eder. Bu durum Cevami'in literatüre çok farklı isimlerle geçtiğini göstermektedir. Nitekim Jacobus Golius tarafından 1669 da Amsterdam'da yeni bir Latince tercümesiyle birlikte yayımlanan Arapça metnin dış sayfasında Kitab fil-harekati's - semaviyye ve cevami'u ilmin-nücüm, iç sayfasında ise Kitab fi usu'li- ilmin nücum adının verildiği görülmektedir. Eser Batı dünyasında kısaca Elementa astronomica ismiyle bilinmektedir. Cevami'in çeşitli bölümlerinde Arap, Suriye, Roma, İran ve Mısır takvimleri; dünyanın uzaydaki konumu ve hareketleri, ekliptik eğilim; meşhur ülke ve şehirler, yeryüzü ölçümleri, güneş, ay, yıldızlar ve gezegenlerin konumu ve hareketleri; yıldızların ve ayın durumları; ayın safhaları; güneş ve ay tutulması gibi çeşitli konular ele alınmıştır. Tamamen tasviri ve matematik dışı olan Batlamyus astronomisinin kapsamlı bir dökümünü veren Cevami' iyi bir sistematiğe sahiptir. Ancak Batıdaki tercümelerinin ilk baskılarında bazı rakamsal değer farkları mevcuttur. Cevami'in Latince'ye, biri 1134'te İspanyalı Johannes (Johannes Hispalensis), diğeri 1175'te Cremonalı Gerard (Gherardo Cremonese) tarafından olmak üzere iki ayrı tercümesi yapıldı ve bunların ilki üç defa, ikincisi bir defa basıldı. Ayrıca eser XIII. yüzyılın ortalarında J. Anatoli tarafından İbraniceye çevrildi. Jacob Cristmann bu tercüme ile İspanyalı Johannes'in Latince tercümesini birleştirerek 1590'da Frankfurt'ta yayımlarken Jacobus Golius eseri yeniden Latinceye çevirip Arapça metniyle birlikte yayımlamıştır. Son olarak da Fuat Sezgin J. Goliusun yayımından bir tıpkıbasım gerçekleştirmiştir (Frankfurt 1986). Fergani'nin kitabının Ortaçağ Avrupası'nda astronomi ilminin gelişmesine ne ölçüde tesir ettiğini anlayabilmek için onun kütüphanelerdeki Latince yazmalarının bolluğuna dikkat etmek ve Pierre Duhem'in Le Systeme du monde adlı eserinin III. ve IV. ciltlerine göz atmak yeterlidir. Hiç şüphesiz Cevami', XII. yüzyıldan itibaren XV. yüzyılın sonlarına kadar Avrupa'da astronomi alanındaki çalışmalar için vazgeçilmez bir kaynak olmuş ve özellikle Batlamyus'un astronomik sistemi onun vasıtasıyla yayılmıştır. Mesela XIII. yüzyılda Paris peripatetik ekolünün ünlü bilginlerinden olan Robert Grosseteste'nin Summa philosophiae adlı eserinde Batlamyus'a yapılan atıflar bütünüyle Cevami'den aktarılmıştır. Aynı şekilde XIII ve XIV. yüzyıllarda İtalyan astronomlarının temel kaynağı yine Fergani'nin eseridir ve mesela Ristoro d'Arezzo'nun, Batlamyus'un kitabını tanımadığı halde Della composizione del mondo adlı çalışmasında ona yaptığı göndermeler de tamamen Cevami'a dayanmaktadır; Dante'nin Convivio'da açıkladığı astronomiyle ilgili düşüncelerinin kaynağı da yine bu eserdir. Batı'da bu kadar etkili olmasına karşılık İslam dünyasında Cevami' ile pek ilgilenilmemiş ve üzerinde fazlaca bir çalışma yapılmamıştır. Eseri sadece Ebu's-Sakr el-Kabisi (ö. 356/ 967 ?) tarafından yazılan bir tek şerhi bilinmektedir

2. el-Kamil fi sanati'l- usturlab. Geometri, yıldız hesapları, usturlap ve matematik teorilerinden bahseder. Çeşitli yazma nüshaları mevcuttur

3. 'İlelü Zîci'l - Harizmi. Bugün elde bulunmayan kitapta Fergani'nin, Harizmi'nin hesaplarını açıkladığı bilinmektedir; Biruni bu eserden faydalandığını belirtir. Fergani'nin bunlardan başka

4-Cedvelü'l- Fergani,

5-Amelü'l- ruhamat,

6-İlmü'l-hey'e gibi eserleri de kaleme aldığı kaydedilmektedir.
   (T.D.V. İslam Ans. 12/ 377-378)

   Fergani, Batlamyus ve diğer bazı astronomların aksine kainatta boşluğun olmadığına inanır. Fergani bununla şunu kastediyordu; Bütün yeryüzü ve gökyüzü varlıkları birbirleriyle ilgili ve bağlıdır, arada boşluk yoktur; bu, herhangi bir gezegenin yere en yakın olduğu noktanın kesişmesi demektir.Demek ki gezegenler arasında boşluk yoktur

(İslamdaBilim ve Teknoloji Tarihi. Doç. Dr. M.Bayraktar)

   Fergani, güneşin de kendine göre hareketli olduğunu, ilim tarihinde ilk defa keşfeden alimdir. Kendi devrine kadar gök cisimlerinin hareketi biliniyordu. Ancak güneşin de bir yörüngesi bulunduğunu, kendi etrafında batıdan doğuya doğru döndüğünü ilk defa Fergani tespit etti. Ayrıca 41 sene devam eden astronomi incelemelerinde enemler arasındaki mesafeyi de hesapladı.

   Fergani, güneş tutulmasını önceden tespit eden bir usul de buldu. Bu usulle 842 senesinde bir güneş tutulması olacağını önceden tespit etti ve o gün bu konuda rasatlarda bulunup incelemeler yaptı. Dünyanın yuvarlak olduğu konusunda yeni deliller gösterdi.

   Ahmet Fergani, zamanında İslam aleminde hasib, yani matematikçi olarak da tanınmıştı. Bilindiği gibi astronomi çalışmaları matematiğe dayanmaktadır. Eserlerinden, bu alanda da söz sahibi olduğu görülmektedir. Fergani'nin derin bilgiye sahip olduğu diğer bir saha da coğrafyadır. Matematiki coğrafya alanında çalışmalar yaptı. Bu saha o devirde astronominin bir dalı sayılıyordu. Fizik ve mekanik konusunda da Fergani'nin çalışmaları vardır. Çizimini kendi hazırladığı ve yapımına nezaret ettiği Nil Nehri sularının hızını ve seviyesini ölçen Mikyas-ül-Cedid adlı bir alet yaptı.

   Ahmed Fergani, halife El-Me'mun'dan başlayarak El-Mütevekkil zamanına kadar El-Cezire'de yap...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın