Sistematik Kelam 6.Ünite

Sistematik Kelam 6.Ünite

ALLAH’IN SIFATLARI Hafta -6
1. SELBÎ SIFATLAR
Sıfatlar konusu, Allah’ın varlığı bahsinden daha çok karmaşık ve girift bir husustur.
Nitekim felsefe ve kelâm bilginleri arasında, isbât-ı vâcib hakkında belli bir görüş yakınlığı söz konusu iken, sıfatlar konusunda, isbat ve inkâr gibi birbirine tamamen zıt iki farklı yaklaşım göze çarpmaktadır.Konunun bir problem olarak ortaya çıkmasında en önemli etken tevhid akīdesidir.
Şehristânî’ye göre sıfâtullah problemi erken dönemlerde ortaya çıkmış ve Allah’ın sıfatlarını ilk nefyedenlerden birisi Vâsıl b. Atâ (ö. 131/748) olmuştur. Mu‘tezile mezhebinin kurucusu olarak bilinen Vâsıl ile kendisini takip eden âlimler, siga bakımından sıfat olan hay, âlim, kâdir gibi müştak kavramları, Allah’a izâfe etmişler ve bunları “sıfât-ı ma’neviyye” olarak adlandırmışlardır. Bunun yanında bu manevi sıfatların köklerini oluşturan ve Ehl-i sünnet bilginlerince “sıfât-ı me‘ânî” olarak isimlendirilen, hayat, ilim, kudret gibi mastar sigasındaki kelimeler, Mu‘tezile âlimleri tarafından Allah’a nispet edilmemiştir.

Buna göre Mu‘tezile meselâ “Allah âlimdir” önermesini kabul etmekle birlikte, “Allah ilim sahibidir” hükmünü benimsemez. Zira onlara göre, “Allah âlimdir” derken, O’nun zât ve sıfatı aynı anda düşünülür. Ancak “Allah ilim sahibidir” denilince, Allah’ın zâtından ayrı olarak “ilim” diye müstakil bir mâna tasavvur edilmiş olur. Allah’ın sıfatı olarak kabul edilecek olan bu kavramın da, zâtı gibi kadîm olması gerekiyor
Mu‘tezile, beş temel prensibinden (usûl-i hamse) biri olan“tevhîd” anlayışına ters düştüğü gerekçesiyle sıfât-ı me‘ânî’yi reddetmiştir.

Akaid ve kelâm kitaplarının klasik planına göre ilâhiyyât bahislerinin ana konuları Allah’ın varlığı, birliği, sıfatları ve fiillerinden ibarettir. Bununla birlikte varlık konusunu “zât”, diğer üç konuyu da “sıfâtullah” olarak adlandırmak mümkündür. Yine özellikle Sünnî kelâm kitaplarında görülen yaygın bir tasnife göre sıfatlar, tenzîhî, sübûtî ve fiilî olmak üzere üç ana gruba ayrılmıştır.
Tenzîhî sıfatlar, Allah’tan nefyedilmesi gereken ve O’nun aşkınlığını ifade eden niteliklerdir. Sübûtî sıfatlar ise Allah’a nispet edilmesi gereken ve O’nun yetkinliğini belirten sıfatlardır. Fiilî sıfatlarda Allah’ın kâinatla münasebetini, evreni yaratıp ve idare edişini ayrıntılı bir biçimde anlatan kavramlardır. Genelde Ehl-i sünnet bilginlerince yapılan bu sınıflandırma, ana plan itibarıyla Selef, Mu‘tezile ve Şîa kelâmcıları tarafından kabul görmüştür.

İslâm filozofları’na gelince, Allah’ın birliğine ve tenzîhî sıfatlara büyük önem veren filozoflar, sübûtî sıfatları da bir anlamda tenzîhî grubuna dâhil etmişlerdir. Fiilî sıfatlar Selefiyyeve Mâtüridiyye dışındaki bilginlere göre itibarî sıfatlardır.

1. SIFAT-I HASSA: VÜCUD
Allah’ın en temel niteliği olan vücud şu özelliklere sahiptir: Varlığına, yokluk sebkat etmemiştir. Yani varlığının başlangıcı yoktur. Vacibü’l-vücud (zorunlu varlık) olup, vacip li-zatihi (varlığı kendisinden) olan Allah’a, yokluk (adem) asla yol bulamaz. Yani O aşkın varlığın sonu yoktur. Buna göre O, ezeli ve ebedidir.

Vacibü’l-Vücud varlık, mürekkep değildir. Yani katışıksız, arı ve durudur. Diğer varlıkların temel özelliği olan atom, cevher ve arazdan oluşmaz, birleşik değildir. Vücud sıfatı İslam düşünürleri arasında Allah’ın “sıfat-ı hassa”sı olup olmadığı konusunda fikir birlikteliği yapamamışlardır.
Mu‘tezile ve Şîa bilginlerinin çoğunluğu, Ehl-i sünnet âlimlerinin kabul ettikleri tenzîhî sıfatları aynen benimsemişlerdir.

2. VAHDÂNİYET
Allah’ın eşi ve benzeri bulunmadığı anlayışından hareket eden bilginlere göre, âlemde
birden fazla yaratıcı bulunması durumunda bunlardan biri, bir nesnenin yaratılmasını,
diğeri de ademini (yokluk) isteyecek, böylece bu iki ilâh arasında bir irâde çatışması
vuku bulacak dolayısıyla, ikisinin de irâdelerini gerçekleştirmesi mümkün olmayacaktır.
Ehl-i sünnet kelâmcıları tevhidi, zât, sıfât ve efâl olmak üzere üç kategoride ele almıştır.
Ayrıca onlar, tevhidin, ancak Allah’ın isim, sıfat ve fiil ile yaratma vasfında, zâtının bir
olarak bilinmesiyle tamamlanabileceği konusunu önemle vurgulamışlardır.

3. KIDEM
İslâm âlimlerinin, kıdem sıfatının Allah’a nispeti konusunda ittifak etmekle birlikte, kadîm isminin âyet ve hadislerde yer almamış, sahabe ve tabiînden hiçbir kimsenin bu konuda herhangi bir rivâyette bulunmamıştır. Bu niteliği işleyenler filozoflardan etkilenen bir kısım bilginler olduğu şeklinde itirazlar ileri sürülmüştür.
Müteahhir ulemânın, Allah hakkında ilimle âlim olma gibi, kıdemle kadîm olma söylemini kullanmışlardır. Bunun açılımı ise, âyet ve hadislerde Allah’a “el-Evvel” nitelemesi kullanılmıştır. Bilginler buna Allah’ın “ezelî” olduğunu da eklemişlerdir. Ehl-i sünnet bilginlerinin çoğuna göre, Allah’ın zaman bakımından âlemden öncedir (kıdem-i zamânî).

4. BEKĀ
Ehl-i sünnetin geneline göre, Allah’ın varlığına herhangi bir yokluğun gelemeyeceği mânasındadır. Onlara göre Allah’ın bedî‘, bâkī ve kayyûm isimleri O’nun bekā ile vasıflandığını göstermektedir. Nitekim Allah’ın “vech”inin bâkī olduğunu belirten âyetde yer alan (er-Rahmân 55/27) “vech”in, “zât” şeklinde yorumlanmasından dolayı, bekā sıfatına delil teşkil etmektedir.
Bekā’nın sıfât-ı nefsiyye veya sıfât-ı sübûtîyyeden bir sıfat kabul edilmesi konusunda kelâmcılar arasında görüş ayrılığı vardır. Bu sıfatı, hayat, ilim ve kudret gibi sıfât-ı me‘ânî’den kabul eden İmâm Eş‘arî’ye göre Allah kendisine özgü bir bekā ile bâkīdir. Yine bekānın, vücûd gibi bir sıfât-ı nefsiyye olduğunu düşünen Bâkıllânî ve Cüveynî gibi Eş‘arî bilginlerine göre, bu sıfat zât ile özdeş olup, ondan ayrı bir sıfat olarak düşünülemez. Cüveynî’ye göre bekā, zâtın üzerine zâit bir sıfat olmamakla beraber, zâtî sıfatlar arasında yer almaktadır
Mâtürîdîlerin çoğunluğuna göre ise Allah, zâtıyla bâkīdir.

5. MUHALEFETÜN LİL-HAVADİS
Allah’ın sonrada vücut bulun varlıklara hiçbir yön ve şekilde benzememektedir. Bunu kelam bilginleri “muhalefetün lil-havadis” şeklinde tanımlamışlardır.

6. KIYAM Bİ-NEFSİHİ
Bir yere ihtiyaç duymaksızın ve bir müessir ve tahsis ediciye gereksinim duymadan
varlığı kendi zatıyla kaim olan Allah, kayyumiyet niteliğine sahiptir. “Kuşkusuz Allah,
bütün âlemlerden müstağnidir” (el-Ankebut 6) şeklindeki Kur’an ifadesi bu niteliğe
işaret etmektedir.

SÜBÛTÎ SIFATLAR
Naslarda genellikle “esmâ-i hüsnâ” şeklinde geçen ve siga bakımından sıfat olan bu
kelimeler, “mânevî sıfatlar” olarak adlandırılmıştır. Ehl-i sünnetkelâmcıları, bu türemiş
kelimelerin köklerini oluşturan masdarları da bir sıfat grubu olarak kabul etmişler vebunlara “sıfât-ı me‘ânî” (mâna sıfatları) demişlerdir. Hayat, ilim, sem‘, basar, kudret, irâde ve kelâmdan ibaret olan bu sıfatlar, Mu‘tezile bilginleri tarafından bu şekliyle benimsenmemiştir. Bu ekolün kelâmcılarının çoğunluğunun esmâ-i hüsnâyı ve dolayısıyla sıfât-ı ma’neviyye’yi (mânevî sıfatları) kabul etmelerine rağmen, “müstakil mânalar” olarak düşündükleri me‘ânî sıfatlarını reddetmelerini, onların Allah’ı sıfatlardan tecrit etme olarak anlaşılmaması gerekir. Onların “tevhid” konusundaki aşırı titizliklerinden kaynaklanan bu temayülü, “sıfatları toptan reddetmek” şeklinde yorumlamak, en azından tarafsızlıkla bağdaşmamaktadır.

1. HAYAT
Hayat, “diri olmak” anlamına gelen ve Allah’a atfedilen sübûtî sıfatlardandır. Allah’ın hayy (diri) olduğu Kur’an’da belirtilmiştir
Öte yandan diğer bütün sübuti sıfatlar, ancak hayat ile anlam kazanmaktadır. Zira âlim,
mürîd, kadîr, semi ve basîr olan varlık, aynı zamanda hayat sıfatına da sahiptir. Hayat
niteliğine sahip olmayanın yaratıcı olması mümkün değildir. Allah, ölmeyen diridir.

Sünnî kelâmcılarla Mu‘tezile bilginleri arasında tartışma konusu olan sıfât-ı me‘ânî’nin (mâna sıfatlar) mevcudiyeti meselesi, tabii olarak hayat sıfatı için de gündeme gelmektedir. Buna göre Allah’ın “hay” olduğu noktasında ittifak halinde olan âlimler, bu ismin kökünü oluşturan “hayat”şeklindeki bir kavramın müstakil bir mâna ve sıfat olarak, zât-ı İlâhiyyeye nisbet
edilmesi konusunda ihtilaf etmişlerdir. Ehl-i sünnet bunu ilmî ve mantikî bir zaruret
olarak kabul ederken, Mu‘tezile naslarda yer almadığını belirttiği bu tür bir istidlâli,
tevhid açısından sakıncalı sonuçlar doğuran bir akıl yürütme olarak kabul etmektedir.
Allah Teâlâ, Kur’ân-ı Kerîm’de kendisinin hayat sahibi olduğunu bildirmiştir (el-
Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; el-Furkān 25/58; el-Mü’min 40/65). İslâm âlimlerinin
çoğunluğuna göre, Allah’ın bu sıfata sahip olması zorunludur. Zira O’nun diğer kemal
sıfatlarına sahip olması, ancak hayat sıfatıyla mümkündür.

Gazzâlî de sonsuz bir ilim ve kudret sahibi olan Allah’ın bu sıfata sahip olmamasının düşünülemeyeceğini belirtmek suretiyle aklî bir istidlâl yöntemini kullanmıştır

2. İLİM
Allah’ın ilminin ezelî olduğunu ve bu sıfatın akılla bilinebileceğini belirten bilginler, âlemdeki âhenk, tenâsüb ve düzeni buna delil olarak gösterirler.Filozofların, Allah’ın zâtının dışındaki varlıkları bilmediği şeklindeki görüşlerini eleştiren Ehl-i sünnet uleması, Allah’ın en küçük olayları bile bildiğini kaydeder.

3. SEM‘ VE BASAR
“İşitmek, duymak, işitme duyusu” gibi anlamlara gelen “sem‘” ile “görmek, bilmek,
sezmek; görme duyusu ve göz” anlamlarına gelen “basar”, Cenâb-ı Hakk’ın işitme ve
görmeye konu olan şeyleri tam olarak idrak ettiğini ifade eden iki kemal sıf...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın