Çağdaş islâm siyaset edebiyatında eserler

6- Çağdaş İslâm Siyaset Edebiyatında Nizamu'l-Hukm Adlı Eserler[94]

Kökleşik dönem İslâm siyaset edebiyatı gibi, çağdaş/modern dönem İslâm siyaset edebiyatı da yeterli ölçüde ilgi çekici bir araştırma ve inceleme alanı olmamıştır. Çağdaş İslâm siyaset edebiyatı, 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın ilk yarısının büyük bölümünde, kökleşik dönemin en önemli sorunu olan hilâfet/imamet konusunu gündeme getirerek ayrıntılı biçimde ele alıyordu. Yalnızca Türkiye'deki İslamcılar, bunun yanısıra meşrutiyet ve onunla ilgili kavramlara da yöneliyor, kimi yeni düşünce ve yorumlar üretiyor, yeni bir dil geliştiriyordu.[95]

Hilâfetin 1924'te kaldırılmasından sonra, Mısırlı Ali Abdurrâzık'ın 1925'te yayımlanan el-İslâm ve Usûlu'l-Hukm adlı kitabı, özellikle Mısır'da büyük tartışmalara yol açıyordu.[96] Bu kitabın yazılmasından sonra, kökleşik dönem ehl-i sünnet siyaset kavramlarını kullanan gelenekçiler ile dinin devletten ayrılmasını savunan yenilikçiler, kesin çizgilerle birbirinden aynidı. 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra, özellikle gelenekçi çizgi içinde yer alabilecek olan bazı yazarlar, Usûlu'l-Hukm ve Nizamu'l-Hukm başlıklarıyla, siyaset ve kamu hukukunun konularını ele alan eserler yazmaya başladılar. Bu çalışmamızda, tamamen inceleme kolaylığı açısından, koşut bir alt-alan olan Usûlu'l-Hukm adlı eserler bir yana bırakılacak, Nizamu'l-Hukm adlı eserler ele alınacaktır.

Nizamu'l-Hukm ortak başlığını kullanan başlıca yazarları ve eserlerini, şöylece sıralayabiliriz:

1- Muhammed Yusuf Musa / Nizamu'l-Hukm fi'l-İslâm, Kahire 1962, ty. 2. B.

2- Abdulhamid Mutevellî/Mebadiu Nizami'i-Hukm fi'l-İslâm,ma'a'l-Mukârane bi'l-Mebâdii'd-Dusturiyyeti'l-Hadîse, İskenderiye 1966, Daru'l-Maarif, 1978, 4. B.

3- Muhammed Abdullah el-Arabî / Nizamu'l-Hukm fi'l-İslâm, Kahire ty., Daru'l-Fikr.

4- Ali Mansur / Nuzumu'l-Hukm ve'l-İdare fi'ş-Şeriati'l-İslâmiyye ve'l-Kavânîni'l-Vad'iyye, Beyrut-Libya 1971, Daru'l-Feth li't-Tıbaa ve'n-Neşr / es-Seyyid er-Remman Buşeyne.

5- Muhammed el-Mubarek / Nizamu'I-İslâm: el-Hukm ve'd-Devlet, Beyrut 1974, Daru'l-Fikr.

6- Zâfir el-Kâsımi / Nizamu'l-Hukm fi'ş-Şeria ve't-Tarihi'l-İslâmî, Beyrut 1978 (3. B.), Daru'n-Nefais.

7- Mahmud Abdulmecid el-Hâlidî / Kavâidu Nizami'i-Hukm fi't-İslâm, Kuveyt 1980, Daru'l-Buhusi'l-İlmiyye.

8- Mahmud Hilmi / Nizamu'l-Hukmi'l-İslâmî Mukâranen bi'n-Nuzumi'l-Muâsıra, Kahire 1981, 6. B.

9- Ömer Şerif / Nizamu'l-Hukm ve'l-İdare fi'd-Devleti'l-İslâmiyye, Kahire 1982, Matbaatu'l-Medeni.

10- Abdulmuteal Muhammed el-Cebri / Nizamu'l-Hukm fi'l-İslâm bi-Aklâmi Felâsifeti'n-Nasâra, Kahire 1984, Mektebetu Vehbe.

11- Abdulhamid İsmail el-Ensârî / Nizamu'l-Hukm fi'l-İslâm, Devha 1985, Daru'l-Katarib.

1) Hasan es-Seyyid Besyunî / ed-Devlet ve Nizamu'l-Hukm fi'l-İslâm, Kahire 1985.

En özgünlerini 1, 2, 6 ve 8. sıralardakilerin oluşturduğu, bu listenin incelenmesinden anlaşılacağı gibi, Nizamu'l-Hukm adlı ilk eser, Mısırlı bir İslâm hukukçusu olan Muhammed Yusuf Mûsâ tarafından 1962'de yazılmıştır. Bu eser çok etkili olmuş ve kaynak niteliğini kazanmıştır. Aynı başlığı taşıyan eserler bundan sonra da yazılmaya devam etmiş, ancak 19901ı yıllarda bu türden eserler artık görülmez olmuş veya en azından az sayıda yazılmıştır. Şu halde, Nizamu'l-Hukm başlıklı eserler, 1960-1990 arasında yoğunlaşmış bulunuyor. Bunun anlamı, yazarların kökleşik dönem kavramlarını bırakıp, çağdaş siyaset ve hukuk bilimleri tasniflerinden ve dilinden yararlanarak, İslâm'ın siyaset ve kamu hukuku alanlarındaki görüşlerini ortaya koymaya çalıştıklarıdır.

Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin sistematiğindeki koşutluklar, çok dikkat çekici boyuttadır. Hepsinde anahtar kavram, hilâfet/el-İmâmetu'l-uzmâ olmaktadır. Bunun böyle olmasında şaşılacak bir durum yoktur. Çünkü kökleşik dönem İslâm siyaset ve kamu hukukunun da birinci kavramı, hilâfet/imamet kavramıdır. Bu kavram ele alınırken, iki eserin, Muhammed Yusuf Mûsâ ile Abdulhamid Mutevelli'nin 1 ve 2. sıralardaki eserlerinin, öncelikle İslâm'ın devletin kuruluşuyla İlgili görüşünü sunduklarını görüyoruz. Öteki yazarlar, genellikle bu konuyu ihmal ederek veya çok kısa geçerek, devletin varlığını tabii bir durum olarak kabul eder gibidirler. Halife veya (Muhammed Yusuf Musa'nın deyimiyle) yüksek yönetici; seçilme şartlan, seçilme veya işbaşına gelme yöntemleri, seçici kurul, bey'at, devlet başkanının haklan ve görevleri alt başlıkları çerçevesinde incelenir.

Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin sistematiğindeki ikinci ortak kavram; şûra, adalet, hürriyet ve eşitlik kavramlarını içeren “yönetimin temelleri” (mebâdiu/kavâidu'l-hukm) kavramıdır. Bunlar içinde en ağırlıklı yer tutanı, şüphesiz şûra'dır. Şûra'nın niteliği, kapsamı, yöntemi ve bağlayıcılığı irdelenir ve demokrasiyle bağıntısı kurularak karşılaştırma yoluna gidilir.

Hilâfet ve yönetimin temelleri dışındaki kavramlar, ortak olmayıp, belli eserlerde incelenir. Egemenlik (siyâdet) kavramı, Muhammed Yusuf Mûsâ ile Mahmud Abdulmecid el-Hâlidî'nin eserlerinde özgül kavram olarak dikkat çeker. Bu kavramı, genişçe işleyen Mahmud Abdulmecid el-Hâlidî, bu çerçevede İslâm-demokrasi ikilemini de ele alarak, olumsuz bir tutum takınır.

İkinci özgül kavram, devletin işlevleriyle ilgili organlar (sultât) kavramıdır. Bir anayasa hukukçusu olan Abdulhamid Mutevellî bu kavramı, anayasa hukukundaki çerçevesiyle ele alırken, Zâfir el-Kâsımî ise vizaret, vilayet, imaret ve eserinin bir cildini ayırdığı kaza başlıklarıyla ele alır. Abdulhamid Mutevellî'nin özgül kavramı, kadının siyasî hakları sorunudur. Mutevellî'nin katılımcı bir yaklaşımı benimsediği anlaşılıyor.

Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin sistematiğini belirledikten sonra, gerek kökleşik gerekse modern dönemde benzer veya yakın konuları inceleyen bilim dalları açısından bir karşılaştırma denemesi yapabiliriz.

Bilindiği gibi kelâm ilminin kökleşik sistematiğinde son bölüm imamet konusuna ayrılır. Bu bölümde; imametin gerekliliği, şartları, işbaşına gelme yöntemleri, bey'at ve halifenin hakları ve görevleri, iki haüfenin varlığı gibi konular teorik çerçevede işlenir. Biraz önce belirttiğimiz üzere, Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin birinci anahtar kavramı da imamettir. Ancak Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin özgün yanı, konuyu çağdaş kavramlarla ve karşalıştırmalı biçimde sunmasıdır. Karşılaştırma iki şekilde yapılır:

1) Ağırlığı farklı oranlarda olmakla birlikte kökleşik dönem kelâm veya hukuk bilginlerinin görüşleri arasında. 2) Modern anayasa teorisi ve pratiği çerçevesinde. Kimi yazarlar, bu karşılaştırmalardan birini yeğlerken, ötekileri iki karşılaştırmayı birden yapar. Bu açıdan, Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin, anayasa hukuku sistematiğindeki devlet başkanı kavramını ödünç alarak konuyu işlediklerini görüyoruz. Böylece Nizamu'l-Hukm adlı eserler, kökleşik kelâm sistematiğindeki imamet kavramını, anayasa hukuku sistematiğinden ve dilinden de yararlanarak gündeme getirir.

Kökleşik İslâm siyaset edebiyatı ürünlerinden el-Ahkâmu's-Sultaniyye adlı eserlerin birinci bölümü, yine imamet /hilâfet konusunu ele alır. Bu eserlerin özgünlüğü, konuyu daha hukukî bir dil ve sistematik çerçevesinde işlemesinde yatar. Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin imamet konusunu işleyişleri de, daha çok el-Ahkâmu's-Sultaniyye'ler etkisindedir.

Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin, “yönetimin temelleri” adını verdikleri kavram ise, daha çok anayasa hukuku sistematiğindeki devletin nitelikleri başlığı altına girer. Dolayısıyla Nizamu'l-Hukm edebiyatının, bu alanda anayasa hukuku sistematiğinden yararlandığı anlaşılıyor.

Devlet başkanı ve devletin nitelikleri konuları, siyasî sistemin işleyişi çerçevesinde, hukukiliğinden çok siyasiliği öne alınarak siyaset biliminin siyasî rejimler alt-disiplini içinde işlenir. Nizamu'l-Hukm adlı eserlerin bir kısmında da bu inceleme yöntemini andıran kimi özellikler bulunmakla birlikte, onları siyasî rejimler incelemesinden uzak olarak değerlendirebiliriz. Bu açıdan Nizamu'l-Hukm adlı eserleri, daha çok siyaset bilimi tasnifindeki siyaset teorisi çerçevesinde düşünebiliriz.

Egemenlik ve devletin organları kavramları, genel kamu hukuku ile anayasa hukukunun ortak kavramları sayılmakla birlikte, genel kamu hukuku egemenlik, anayasa hukuku ise devletin organları kavramını daha ağırlıklı olarak işler. Nizamu'l-Hukm adlı eserleri bu açıdan değerlendirdiğimizde, kapsamlı olmaktan ziyade, sınırlı olarak görürüz.

Sonuç olarak şu hususları belirtebiliriz: Nizamu'l-Hukm adlı eserler, 20. yüzyılın 196O'lı yıllarından itibaren ortaya çıkmış ve 1990'lı yıllara kadar varlığını sürdürmüştür. Bu eserlerin yazılışındaki en önemli amaç, İslâm siyaset ve kamu hukuku anlayışını çağdaş insanın anlayacağı bir dil ve sistematik içinde sunmak olmuştur. Sayılarını on küsur olarak belirlediğimiz bu eserlerin bir kısmı, başarılı ilk örneği taklide yeltenerek başarısız olmuş; ancak birkaç tanesi özgün bir katkı olarak ortaya çıkmıştır.

[95] İsmail Kara, İslamcıların Siyasî Görüşleri, İstanbul 1994, s. 97-224.

[96] Hamid İnayet, Çağdaş İslâmî Siyasî Düşünce, İstanbul 1988, s. 115-119; Hamid İnayet, Arap Siyasî Düşüncesinin Seyri, İstanbul 1991, s. 203-211.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın