müzzemmil
Sun 18 September 2011, 12:55 pm GMT +0200
I- Nefs-i Emmâre:
Nefs'in ilk mertebesi olan Nefs-i Emmâre Kur'an-ı Kerîm'de;
"...Muhakkak ki Nefs, daima kötülüğü emredicidir..." [414] biçiminde geçmektedir.
Nefs-i Emmâre, bedenin doğal isteklerine meyleden Nefs'tir. Bu Nefs, dünyevî lezzetleri ve hissî şehvetleri emreder ve kalbi, alçak, aşağılık yöne doğru çeker. Bu tür Nefs, tüm şerrin barınağı, kötü huyların kaynağıdır. Nefs, kötülüklere karşı koymayı terk eder, şehevî isteklere ve şeytanın çağrılarına kulak verip itaat ederse, buna Nefs-i Emmâre denir. [415]
Hayvanî lezzetlere düşkünlük ve Allah'ın buyruk ve yasaklarına bağlı kalmama açısından şehvanî tabiatın gereketirdiği şeyleri yapması nedeniyle "kötülüğü emredici" vasfını alan [416] Nefs, ilk ortaya çıkışından beri şu görünür dünya ile içli-dışlı olmuş, bundan tad almıştır. Bu açıdan Nefs'in soyut, ilahi âleme yönelmesi pek az gerçekleşir. Bu ancak kâmil insanlara özgü bir ayrıcalıktır. Bu durum onlarda bile pek seyrek gerçekleşir. Şu durumda, insan nefsinin cismânî âlemin çekiciliğine kapılıp ona meyletmesi daha çok olduğu için "kötülüğü emredici" denilmiştir. [417]
Kötülük duygusu Nefs'te gizlidir. Nefs, kötü ameller işlemek, hoş olmayan işler yapmak ister. Allah kulu nefsiyle başbaşa bırakırsa, nefsindeki şer ve bu şerre neden olan kötü ameller onu helake doğru sürükler. [418] Bu konuya açıklık getirmek üzere Cüneyd-i Bağdadî (V 297 H./909 M.) şöyle demiştir:
"Nefs-i Emmâre, kişiyi helak olmaya çağıran, düşmana yardımcı olan, hevâya uyan ve türlü türlü kötülüklerle itham edilen Nefs'tir." [419]
Hakîm Tirmizî (V. 285 H./898 M.), Allahü Teâlâ'nın Kur'an'da; "insan ve cin şeytanları" [420] buyurmasına dayanarak Nefs-i Emmâre'nin de şeytan olduğunu ileri sürmüştür. [421] Bize kalırsa Hakîm Tirmizî'nin buradaki kastı, şeytanın özelliklerini taşıyan Nefs'tir. Zira Nefs-i Emmâre ile şeytanın özellikleri arasında büyük bir paralellik vardır.
Nefs-i Emmâre aklı ve kalbi aldatır. En değerli ve en güzel şeyleri akla ve kalbe kötü, çirkin ve değersiz gösterir. [422] "Nefs-i Emmâre'den kalbe geçen ilk hastalık şehvettir. Şehvetin peşinden (kötü şeylere) sevgi, istek ve öfke geçer. Bunların peşinden de kibir, çekememezlik, zulüm ve tutku gelir." [423]
Nefs-i Emmâre'nin ortaya çıkmasına sebep olan en önemli organ gözdür. Göz haramlara baka baka gönül gözü kör olur. Ne kadar kötü sıfat varsa, bunları görmez olur. Bu nedenle gözü haramlardan sakınmak gerekir. Kulak, dil, deri v.s. gibi diğer duyu organları da böyledir. [424]
Bâlî Sûfiyyevî'nin bildirdiğine göre Nefs-i Emmâre'nin üç mertebesi vardır:
1- Fiiller Mertebesi: İnsan tabiatından kaynaklanan günahlardır.
2- Sıfatlar Mertebesi: Zahirde veya mânâda bu günahlardan kurtulmaya çalışmak, kurtulmak istemektir.
3- İsimler Mertebesi: İnsan tabiatından kaynaklanan günahlara bulaşmasına rağmen bundan üzüntü ve pişmanlık duyar. Ama yine de gizli ya da açık günahlar sâlikte bulunmaktadır. [425]
Nefs-i Emmâre fâsıklarda, münafıklarda ve kâfirlerde bulunur. [426] Ağaçtan, taştan veya çamurdan yapılmış putlara, hayvanlara, kadına tapanlara ve böyle kimselerde bulunan kötülüğü emredici Nefs sahiplerine Hz. Ali: "Ey adam olmadıkları halde adama benzeyen yaratıkları" diye hitap ederdi. [427]
Hakîm Tirmizî'nin deyimiyle "Nefs-i Emmâre kuşları; şirk, şüphe, nifak ve benzeri vadilerde gezer dolaşır.[428]
Nefs-i Emmâre, Makâm-ı Sadr'dır. Bu makamda Nefs sultandır ve hâkimdir. Şeytanî akıl onun veziridir. Kin, haset, kibir, riya, tûl-i emel, hırs, tama', baş olma sevdası, cimrilik, v.b. kötü sıfatlar Nefs-i Emmâre'de bulunur ve tüm bunlar şehvet ile gazaptan doğar. [429] Ayrıca bu Nefs'te cahillik, kabalık, buğz, kahır, küfür ve nifak vasıfları da vardır. [430]
Boş şeylerle uğraşmak, alay etmek, başkasına eziyet vermek, kendini beğenme, makam sevgisi, gıybet, gammazcılık ve dedikodu yapmak da özellikleri arasında yer alan ve aslında tüm vasıfları saymakla bitirilemeyecek olan Nefs-i Emmâre'nin seyri Allah'a doğrudur. Âlemi, bu görünen âlemdir. Yeri, göğüstür. Hâli, meyildir. Yolu, şeriatın dış ölçüleridir. [431]
Kâmil bir şeyhe kesinlikle ihtiyaç olan [432] bu mertebede, şeyhi müride, Kelime-i Tevhîd'i telkin eder. Müridin, Kelime-i Tevhîd'e verdiği mânâ "Lâ ma'bûde illallah (Allah'tan başka kendisine ibadet edilecek bir varlık yoktur)" şeklindedir. Nefs-i Emmâre sahibi müridin gözüne, işlemekte olduğu günahlar hiç görünmeyip sâlik kendini yüce görür. [433]
Nefs-i Emmâre aşamasında kötü huyların giderilmesi pek mümkün değildir. Bu mertebede sâlikin düzelmesi, iyi sebeplere yapışarak huylarını güzelleştirmesiyle mümkün olur. Kötü huyları güzel ahlâka çevirmeden bir üst mertebeye geçmemelidir. Eğer geçerse bu, onun için zulüm ve helak demektir ve ileriki aşamalarda bu kötü huyları, sâlike engel olur. [434]
Sâlik Nefs-i Mutmainne ve daha sonraki aşamalara ulaşsa bile, insan yaşadığı sürece Nefs-i Emmâre vücuttan ayrılmaz, yani o yok edilemez. Zira kötü huyların hakikati kalpte konmuştur. [435]
Nefs-i Emmâre, Nefs-i Mutmainne'nin karşıtıdır. Nefs-i Mutmainne ne zaman güzel bir amel işlese, buna karşılık Nefs-i Emmâre derhal o güzel ameli bozacak kötü bir iş yapar. Nefs-i Mutmainne'de iman ve tevhîd yer bulunca, derhal Nefs-i Emmâre imana şüpheyi ve nifakı katmaya çalışır. Tevhide ise şirki, Allah'tan başkasına sevgi, korku ve ümidi katar. Böylece her iki Nefs arasında tam bir savaş yaşanır. [436]
[414] Yusuf: 12/53.
[415] Cürcânî, Ta'rîfâl, s. 217-218.
[416] Tehânevî, Kesşdi, c. II, s. 1402,
[417] Mehmed Ali Aynî, "Nefs Kelimesinin Manaları", s. 51.
[418] İbn Kayyım, er-Rüh, s. 226.
[419] Kuseyrî, Risale, s. 152.
[420] En'âm: 6/112.
[421] Hakîm Tirmizî, Beyânû'l-Fark, s. 40.
[422] İbn Kayyim, er-Rûh, s: 229.
[423] A.e.,s. 232.
[424] Nefs'in Yedi Mertebesine Dâir Risale, Anonim, İst. Süleymaniye Küt., Kasideci Zade, Nr: 703/6, Vr.: 62bv.d.
[425] Bâlî Sûfiyyevi, Alvâr-ı Seb'a, İst. Süleymaniye Küt., H. Hüsnü Paşa, Nr.: 1178/5, Vr.: 108a-108b.
[426] Eşrefoğlu Rûmî, Müefein'n-Nefis, s. 45.
[427] Gazzâlî, Meâricü'1-Kuds, s. 21.
[428] Hakîm Tirmizî, Beyanü'l-Fark, s. 81.
[429] Atvâr-ı Seb'a, Anonim, İst. Süleymaniye Küt., İbrahim Ef., Nr.: 461/1, Vr.: 2b.
[430] Atvâr-ı Seb'a Risalesi, Anonim, İst. Süleymaniye Küt., H. Hayri-Abdullah Ef., Nr.: 62, Vr.: 13b.
[431] Erzurumlu İbrahim Hakkı, Ma'rifetnâme, s. 563.
[432] Atvâr-ı Seb'a, Anonim, İst. Süleymaniye Küt., İbrahim Ef., Nr: 461/1, Vr.: 2b.
[433] Muhammed Nuri Şemseddin Efendi, Risâle-i Murakabe, el'Miftâhu'l-Kulûb" içinde, "Risâle-i Pendnâme" ile birlikte), Es'ad Efendi Taşbasımevi, İst., 1284 H.
[434] Bâlî Sûfiyyevî, A.g.e.,Vr.: 107a.
[435] Nefs'in Yedi Mertebesine Dâir Risale, Anonim, İst. Süleymaniye Küt., Kasideci Zade, Nr.: 703/6, Vr.: 80b.
[436] İbn Kayyim, er-Rûh, s. 228-229. Ahmet Ögke, Kur'an'da Nefs Kavramı, İnsan Yayınları: 84-86.