hafız_32
Sat 2 October 2010, 08:34 pm GMT +0200
Dördüncü Bölüm
MUHAKEME USULÜ
Hz. Peygamber muhakeme esnasında tatbik ettiği kaide ve şekilleri, çeşitli vesilelerle nazari olarak ortaya koyuyor, dolayısıyla tarafların ve hakimlerin her zaman uymaya mecbur olacakları kaideleri gösteriyordu.[301] Resûlullah'm tatbik ettiği muhakeme usulüne göre mahkemelerde davayı ispat etmek davacıya düşmektedir.[302] Hakimler davacının getireceği delillere bağlı kalarak hüküm vermek mecburiyetindedir.[303] Ayrıca islâm muhakeme usulünde tek taraflı olarak icra-i kaza yasaklanarak davalıya da müdafaa hakkı tanınmıştır.[304]
A- Dava
Ceza davalarında, davanın açılması ve takip edilmesi hukuk-davalanndan farklı bir manzara arzeder. Ceza davalarında, hakkı ihlal edilen fert veya onun varisleri dava açabileceği gibi bir ihbar üzerine hakimler de amme davası açabilirler ve mahkemeyi faaliyete geçirebilirler.[305] Hz. Ömer,[306] bir ölüm haberinin kendisine gelmesi üzerine, katili bulmak ve gereken cezaya çarptırmak için hukuku amme davası açarak mahkemeyi harekete geçirdi. Bu davanın tahkikatı tam bir sene devam etti.
Basra valisi Mugire b. Şu'be'nin zina ettiği haberi Hz. Ömer'e gelince, hemen onun hakkında hukuki amme davası açtı ve mahkemeyi faaliyete geçirerek zanlı hakkında gerekli soruşturmayı
yaptırdı.[307]
Hz. Osman'a Küfe valisi Velid b. Ukbe'nin şarap içtiği ihbar edildi. Hz. Osman bu ihbar üzerine hukuku amme davası açarak zanlı hakkında gerekli soruşturma ve tahkikatı yaptırdı.[308]
Amme hukukunu ilgilendiren davalarda, kadılar gibi her müslüman da taraf olabilir ve hukuku ammeye tecavüz durumunda, ihbar haberini götüren şahıs hukuku amme davası açmış sayılır ve o davayı taraf olarak takib eder.[309]
B- Müdafaa
Muhakeme usulüne göre davacının mücenred iddiasıyla isteği hemen yerine getirilmez, iddia edilen şey (müddeabih) hakkında davalının görüşü sorulur. Bu onun en tabii hakkıdır. Çünkü haklar davacının mücerred iddiasıyla tek taraflı verilmiş olsa çok zaman haklar kaybolur ve hak sahipleri mağdur olurdu. Resülul-lah'm bir hadisi bize bu hususta yol göstermektedir: O,
«Şayet hakimler insanlara tek taraflı beyan ve iddialara meb-ni hak tevzi edecek olsalar, karı (ceza mahkemeleri) ve şahısların mallan (hukuk mahkemeleri) üzerinde doğru ve adil olmayan hükümler verilirdi» diyor.[310] Hz. Peygamber Ali b. Ebi Talib'i Yemen'e kadı olarak tayin ederken tek taraflı hüküm vermekten sakınmasını,
«iki taraf senin karşında yerlerini alınca; birini olduğu gibi diğer tarafı da dinlemeden aralarında hükmetme. Bu alınması gerekli karan tayin etmede sana daha elverişlidir.» sözüyle ifade etmişlerdir.»[311]
C- Davaya Son Veren Taraf Muameleleri
1. Feragat Ve Af
Feragat ve af daha ziyade hukuk davalarında bahis konusu olabilir. Bir kimse kişisel hakkından feragat ederek davaya son verebilir. Peygamberimize sunulan bir davada,taraflardan biri hakkından feragat etti ve böylece dava son buldu.[312]
Gerçekten Hz. Peygamber devrinden itibaren kısas ve diyet davalarında af ve hakdan feragat kabul edilmiş olduğu halde,[313] hudud davalarında hiçbir zaman af ve feragat kabul edilmemiştir.
Mekke fethedildiği gün, asil aileye mensup bir kadın hırsızlık yapmış ve dava Hz.Peygamber'e götürülmüştü. Hz. Peygamber de deliller muvacehesinde hırsızlık suçunun işlendiğini tesbit etti ve hırsızı el kesme cezasına çarptırdı. Birisi Hz. Peygambere müracaatla hırsızın elinin kesilmemesini istedi. Hz. Peygamber bu teklife müthiş kızdı ve böyle davalarda affın bahis konusu edilemeyeceğini bildirdi.[314]
Safvan b. Umeyye'nin elbisesini çalan hırsız yakalanarak Hz. Peygamber'e götürüldü. Hz. Peygamber, hrısızı el kesme cezasına çarptırdı. SafVan, hırsızı affettiğini ve hakkından feragat ettiğini söylemesi üzerine, Hz. Peygamber:
«Mahkemeye gelmiş bir hırsızlık davası neticesi cezaya çarptırılmış bir suçluyu ben affetsem bile Allah affetmez» diyerek Saf-van'm af isteğini reddetmiştir.[315] Çünkü bu gibi cezalar cemiyetin selameti amme (kamu) menfaati ve sosyal adalet düşünceleriyle konulmuştur. Bunlar mağdurun veya onun varislerinin affetme-siyle yahut haklarından feragat etmeleriyle düşmez.
Hz. Peygamber (s.a.v.):
«Taraflar, ihtilafları mahkemeye intikal ettirmeden önce ceza (hudud) davalarında haklarından vaz geçebilirler, birbirlerini affedebilirler.Ancak dava mahkemeye geldikten sonra af bahis konusu olamaz, gereken cezalar verilir ve verilen ceza tenfiz (infaz) edilir» diyerek ceza davalarında (hudud) af ve feragatin ne zaman kabul edileceğini, ne zaman kabul edilmeyeceğini seraha-ten belirtmiştir.[316]
Burada hatırlatalım ki, Hz. Peygamber, ispat edilemeyen veya ispatı mümkün olamayan ceza davalarında;
«Elinizden ne kadar imkan gelirse müslümanların cezalarını kaldırmaya çalışınız, şayet elinizde beraati için bir yol, bir delil varsa, maznunu serbest bırakınız, zira başkanın afta yanılması cezalandırmasında yanılmasından daha evladır»[317] ve «şüpheli hal sebebiyle cezaları kaldırınız»[318] hadisleriyle maznunun lehine olarak af cihetine gidilmesini tavsiye edilmiştir.
Burada siyasi suçluların cezalarının umumi bir surette affedilip affedilemeceği bahis konusu olabilir. Hz. Peygamber Mekke'nin fethinde müşriklerin cezalarını affedip umumi af ilan etmişti.[319] Bu tatbikatın umumi bir af için delil kabuledilip edilmemesi münakaşa konusu olabilir. [320]
2. Sulh
Taraflar, gerek duruşmadan evvel ve gerekse muhakeme esnasında, aralarında niza ve ihtilafı sulh ve anlaşma suretiyle çözüme kavuşturabilirler.
Hz. Peygamber'den rivayet edilen bir hadisde, «müslüman-lar arasında helali haram, haramı helal etmemek şartıyla sulh makbuldür» diyor.[321]
Hz. Peygamber, kendisine gelen bazı davalarda sulh olmala-rı,uyuşmaları için taraftan bu yola sevketmiştir.[322]
D- Deliller Ve İspat Yükü
1. Şahitlik (Şehadet)
a) Kavram:
Şehadet delili, islâm hukukunda en önemli delillerden biridir. Kur'an-ı Kerim'in birçok yerinde bu delile temas edilmektedir.[323] Hatta Kur'an bazı davaların ispatının şahadet deliliyle mümkün olabileceğini ifade etmiştir.[324] Hz.Peygamber de kendisine dava geldiği zaman taraflardan önce şahit getirmelerim istiyordu.[325] Yine O, nazari olarak da islâm adliye teşkilatında onların Önemli bir yeri olduğunu «şahitlere ikram ve hürmet ediniz. Çünki, Allah onlar sayesinde hakları yaşatır, korur» sözüyle ifade etmişlerdir.[326]
Kur'an adaletle şahitlik etmeyi[327] ve bir kimsenin şahit olarak gösterildiğinde şehadetten kaçınmayarak gördüklerini ve bildiklerini anlatması mecburiyeti (farz-ı ayn ve farz-ı kifaye) üzerinde[328] İsrar eder. [329]
b) Şehadet-İ Hisbe:
Amme hukukunu ilgilendiren davalarda her müslüman hasım olabileceğinden ihbar anında dava hükmen açılmış kabul edilir ve o şahsın şehadeti dinlenir. Bu şehadete Şehadet-i Hisbe denir. [330]Hz. Peygamber «şahitlerin en iyisi kendisinden şehadet etmesi istenmediği halde şehadet eden,kimsedir» diyerek şehadet-i hisbeye temas etmiştir.[331]
Ehl-i zimmilerin biribirleri arasında yapacakları şehadet kabul edilir. Bir hadiste, «Her şahıs, kendi dinine mensup şahıs aleyhinde şahadet edebilir. Yahudi, Hristiyan'ın aleyhinde şahadette bulunamaz, Hristiyan da Yahudinin aleyhinde şahadette bulunamaz. Sadece müslümanlar diğer dinlere mensup şahıslar aleyhinde yapacakları şahadet kabul edilir» diye rivayet edilmektedir.[332] Hz. Peygamber, yahudilere mensup iki şahıs zina edince onlardan dört şahit istemişti.[333]
Hz. Aişe'den rivayet olunan bir hadisten akrabalığın şahadetin kabul edilmesine engel olan bir durum olduğu anlaşılıyor.[334]
c) Şahadette Nisab:
Kur'an ceza davalarında iki adil ve namuslu erkek şahit getirme mecburiyeti üzerinde ısrarla durur[335] ve hatta gayri meşru münasebetler (zina) gibi en ciddi vak'a ve durumlarda ise dört erkek şahit şart koşar.[336]
Beyhaki de, «kadınların ceza (hudud) ve talak davalarında şahadetlerinin kabul edilmediğini» zikrediyor.[337] Zühri de aynı şekilde «kadınların Peygamber (s.a.v.) ve ondan sonraki halife (Ebu Bekir ve Ömer) zamanlarında, ceza davalarında şahid kabul edilmediğini» rivayet ediyor.[338]
Yukarıda vermiş olduğumuz izahatten anlaşılacağı üzere ceza davalarında (kısas ve hudud) şehadetin nisabı Kur'an'da, zina davaları için dört erkek, hukuk davaları için iki erkek veya bir erkek iki kadın olarak tesbit edilmiştir. Fakat hususi durumlar arzeden ve mesela özellikle kadınların durumlarını ilgilendiren ve erkeklerin bilmesi imkan dahilinde olmayan hallerde Resûlul-lah'ın hadislerinde —Kur'an'da belirtilmediği halde— kadınların şahadetlerinin kabul edildiğini görüyoruz. Kadınların hangi hallerde şehadetlerinin kabul edileceğim belirtmek faydalı olur.
Hüzeyfe'nin «bir ebenin doğum üzerine bir çocuğun nesebini tesbit için yapacağı şehadet kabul edilir» diye rivayet ettiği hadis[339] ile Hz.Ali'nin «bir ebenin doğum anında çocuğun sesi çıktıktan sonra öldüğüne şehadette bulunması, mirasın düşmesi ve cenaze namazının kılınması için kabul edilir» diye rivayet ettiği hadisden[340] kadınların miras, neseb ve diyaneti ilgilendiren cenaze namazının kılınması hususunda şehadetlerinin kabul edileceği hükmü ortaya çıkmaktadır. Ayrıca süt emme hususlarında bir tek kadın şahidin şehadeti kabul edileceği Tirmizi ve Ebu Davud'un Sünen adlı kitaplarında rivayet edilmektedir.[341]
D) Davacının Yeminiyle Birlikte Tek Şahid Ve Tek Şahid
İbn Abbas,[342] Ebu Hureyre,[343] Sa'd b. Ubade,[344] Cabir b. Abdullah,[345] Ali b. Ebi Talib,[346] Abdullah b. Amr [347] Resûlullah'm davacının yemini ile birlikte bir şahitle hükmettiğini rivayet ediyorlar. Hz. Ali'den «Peygamber (s.a.v.), Ebu Bekir, Ömer ve Osman'ın davacının yemini ile birlikte hükmettikleri» rivayet olunmaktadır.[348] Peygamber, «Hüzeyme kime şehadet ederse O'mın şehadeti iki şahidin şehadeti karşılığıdır» dedi.[349]
Ibn Kayyım «bir şahidle hükmetmek, Hüzeyme'ye münhasır değildir. Faziletçe ondan üstün ve onun seviyesinde olan sahabe mesela; Hz. Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali, Übey b. KaİD bu olayda Peygamberimize şehadette bulunsa idiler, Peygamber elbette onların şehadetini kabul ederdi. Nitekim bir köylünün Ramazan hilalini gördüğünü haber vermesi üzerine, habeıçm gereğini yerine getirdi» diyor.[350]
Peygamber (s.a.v.) ganimet hususunda dahi davacıya yemin ettirmeksizin ve başka bir şahid de istemeksizin yalnız bir şahidle hükmetti.[351]
e) Yalan Şahadet
Yalan yere şahadet Kur'an'da katiyyetle yasak edilmiş ve yalancı şahide de lanet edilmiştir.[352] Peygamber (s.a.v.)[353] üç kere «yalan yere şahadet ile Allah'a şirk günahı birbirine eşittir» dedi ve şu ayeti okudu: "Yalan sözden kaçının, Allah'ın muvakkitleri O'na (Allak'a) eş tutmayanlar olarak (kaçının)" buyurdu.[354]
Peygamber (s.a.v.) yalan yere şahadeti büyük günahlardan saymıştır.[355]
f) Tezkiye:
Hz. Peygamber bir hadisinde,tezkiye için bir kimsenin adalet durumu sorulduğunda o kimse hakkında bilinen gerçek durumu aynen ifade etmeyi tavsiye ediyor.[356]
2. Hakimin Şahsen Bilmesi Ve Kanaati
Rasûlullah bu konuda şöyle buyuruyor:
«Ben ancak fani bir beşerim; siz bana birçok ihtilaflar getiriyorsunuz, sizlerden biri diğer tarafa nazaran beni ikna etmede daha elverişli ve muktedir davranmış olabilir,. Ben de ondan işittiğim şeye göre hükmederim. Verdiğim bir hükümle bir kimseye hakikatte din kardeşine ait bir şeyi verecek olsam, onu asla almasın, Zira benim ona bu şekilde vermiş olduğum şey ancak, ateşten bir parçadır.»[357]
3. Ehl-İ Vukuf (Bilirkişi)
Kur'an-ı Kerim'de Hz. Yusuf un uğramış olduğu iftirada suçun kime ait olduğunu tesbit etmek için, davanın bilirkişiye havale edildiğini görüyoruz.[358]
Neseb davalarında, fizyonomi mütehassıslarından (Kaif) nesebin tesbitinde istifade edilebilir. Hz. Peygamber zamanında ve sonraki zamanlarda kainerin neseb tesbitinde oynadıkları rol kaynaklar arasında görülmektedir.[359]
4. Keşif
Hz. Peygamber zamanına ait keşif vakalarına rastlıyoruz. Müellif Hamidullah Hz. Peygamberin bir keşfini naklediyor, «Medine'de iki toprak sahibi arasında çıkan, bir araziden başka bir araziye su geçirilmesi ile ilgili olarak çıkan davadır. Birçok kimsenin bu meseledeki gayretlerinin boşa gitmesi üzerine Hz. Peygamber ihtilafı çözmek üzere bizzat o mahalle gitmiştir» diyor.[360]
İki kardeş müşterek olarak bir arazi parçasına sahiptirler, bu arazi parçasına küçük bir ev inşa edildi. Bu iki kardeş öldükten sonra, varisleri bu evin hangi kardeşe ait olduğunda ihtilafa düştüler ve ihtilafı Resûlullah'a götürdüler. Resûlullah bu davanın bakılmasıyla Huzeyfe b. el-Yeman'ı görevlendirdi. Huzeyfe, bizzat ihtilaf konusu mahalle gitti ve gerekli keşif ve tahkikatten sonra karar verdi. Tekrar Medine'ye dönüp kararı Hz. Peygam-ber'e sundu. Peygamber keşfe dayanarak verilen karan temyizen tasdik etti.[361]
5. İkrar
Hz. Peygamber; zina,[362] hırsızlık,[363] Hz. Ebu Bekir; hırsızlık,[364] Hz.Ömer; zina,[365] Küfe kadısı Şureyh bir dava[366] da mu-kir'in ikrarım hükümlerine mesned etmişlerdir. [367]
6. Yemin
Yemin, bazı ceza ve hukuk davalarında hükümlere mesned olacak delillerden biridir.[368] Resûlullah, «delillerle davasını ispat etmek davacıya, yemin ise iddiayı reddedene düşer» hadisiyle yeminin taraflardan hangisine tevcih edilmesi gerektiğini belirtmektedir.[369]
Hz. Peygamber Hadramut ve Kinde'li iki şahsın getirdiği arazi davasında, önce davacıdan delil ile davasını ispat etmesini istedi. Davacı, davasını ispat edecek bir delil getiremeyince Resûlullah, davalıya yemin teklifinde bulundu.[370]
Tek şahidi bulunan bir davacıya Hz. Peygamber'in yemin teklif ettiğini hadisler arasında görüyoruz.[371]
islâm hukukuna göre yemin ederken bir takım formüller ve prensiplere riayet edilmesi gerekir. Hz.Peygamber, Allah'ın adına yemin ettiriyordu.[372]
7. Kasame
İslâm öncesi şekliyle islâm'da da kabul edilen kasame,[373] bir köy veya kasaba veyahut şehirde faili meçhul bir ölü bulunduğu takdirde o yerin sakinlerinden 50 kişiye "onu öldürmediklerine ve öldüreni bilmediklerine dair tevcih edilen yemindir."[374]
Hz. Peygamber,[375] faili meçhul ölüm hadiselerinde 50 kişiye kasame yemini ettirdi. [376]
8. Karine Ve Emareler
Hz. Peygamber'in karine ve emarelere istinat ederek hüküm verdiğini görüyoruz. Ebu CehL[377] ile KaT^ b.Eşraf[378] müşrik olmaları sebebiyle müslümanlar tarafından öldürüldü. Onların kimin tarafından öldürüldüğü ihtilaf konusu oldu. Hz. Peygamber öldürdüğünü iddia eden şahısların kılıçları üzerindeki kan izlerinden öldüren şahsı tesbit etti. Çünkü kılıç üzerindeki kanlar Öldürmeye bir emaredir. [379]
9. Yazılı Delil
Bakara sûresinin 282. ayetinde hukukî ve ticarî akit ve muamelelerin yazı ile tesbit edilmesi istenir.
Hz. Peygamber devrinde hukukî ve ticarî akit ve muameleleri Zeyd b.Erkam, Ala b. Ukbe, Muğire b. Şu'be ve Husayn b. Nü-meyr,[380] Dört Halife ve sonraki devirlerde ise Talha b. Ubeydullah ile Harice b. Zeyd (öl.lOO) yazıyorlardı.[381]
ilk devirlerde idarî, siyasî mahiyetteki yazılar da şahitlerle tevsik ediliyordu. Nitekim, Hüdeybiye,[382] Necranlılarla yapılan ilk antlaşmalar,[383] Hz Ömer'in tayin ettiği vergi memurlarının tayin kararnameleri[384] şahitler huzurunda yazılmıştır. Hz. Peygamber herhangi bir ihtilaf anında mahkemeye ibraz etmek üzere bir alış-veriş akdini yazdırttı[385] ve ikta arazileri için ispat belgesi mahiyetinde yazılı bir kağıt (iktaname) veriyordu.[386]
E- Muhakeme Ve Murafaa Usulü
Hz. Peygamber duruşma esnasında tarafları oturtuyordu. Resûlulah duruşma yapılırken her türlü dış tesir altında kalınmadan adaletin tevzii gerektiğini ifade etmişlerdir. O'nun duruşma esnasında hakimlerin taraflara eşit muamele etmelerini istemesi dikkate şayandır. Hatta O, hakimin taraflara bakışında, konuşmasında, her türlü hal ve hareketlerinde eşit muamele etmesini emretmekle her ferdin hakkım güven altına almış sayılır.[387]
Davalı inkar ederse, davacıdan delil istenir.[388] Hadramut ve Kinde'den gelen bir arazi davasını Resûlullah bu şekilde muhakeme etmişti.[389]
F- Kanun Yolları
Hz. Peygamber'in hakimlerin kararlarına itiraz ederek temyiz etmeyi isteyen kimselerin davalarını temyiz ettiğini önceden görmüştük. [390]
G- Hükmün İcrası Ve Cezanın İnfazı
Hz. Peygamber, Muaz b. Cebel'in malını haczetmiş ve o malı borcu karşılığında satmıştı.[391] Hz. Peygamber, Zübeyr b. Avvam ile Ensar'dan bir şahsın getirdiği sulama hakkı ihtilafını çözüme kavuşturdu. Aleyhinde hükm olunan (makdî aleyh) şahıs hakkına razı olmayınca, Hz. Peygamber kararı bizzat kendisi icra etti.[392]
H- Hapishaneler Ve Tevkif
Mekke devrinde müşriklerin çeşitli eza ve cefalarına maruz kalan müslümanlarm bazıları onlar tarafından hapse de atılıyorlardı.[393] Hz. Peygamber, Medine'ye hicret ettikten sonra, Mekke'li müşrikler tarafından hapsedilen müslümanları kurtarmak üzere Mekke'ye, el-Velid b. Velid b. Muğire'yi casus olarak gönderdi. Velid Mekke'ye gizlice gitti ve tavansız bir hapishanede elleri ve ayakları bağlı olduğu halde hapsedilmiş iki müslümamn bağlarını çözerek kurtardı.[394] Hz. Peygamber, borçlarını vermeyenleri,[395] harb esirlerini[396] ve katilleri[397] ve yahut cinayetten zanlı olanları hapsediyordu.
Kettani[398] ve Ali Dede's[399] ye göre ilk tarihlerden itibaren Hz. Osman zamanına kadar, suçlular kuyularda hapsediliyordu. Peygamber ve Dört Halife zamanında özel bir hapishane yoktu. Mes-cidler ve Dehlizler hapishane olarak kullanılıyordu,[400] Nitekim, Hz. Peygamber, bir cinayet suçlusu olan Sumame b. Üsale'yi mescidin duvarlarına bağlamıştı.[401] Tay kabilesinden Hatem'in kızı Seffâne, mescitte kadınlara mahsus bir odaya hapsedilmişti.[402] Hz. Peygamber, Beni Kurayza yahudilerinden esir aldıkları kimseleri Haris'in kızının evine hapsetmişti.[403]
I- Tahkim
İslâm'dan önce, Mekke ve Medine şehirlerinde kazai işleri yürütecek devletin adli organı olmadığını ve mahdut sayıda kabile hakemlerinin kazai işleri yürüttüğünü evvelce görmüştük.[404]
Peygamber (s.a.v.) ve Halifeler zamanında, kazai işlerin devletin fonksiyonları arasında yer almasına rağmen yine de bazı durumlarda hakeme başvuruluyordu. Beni Kureyza yahudilerinden alınan esirlerin durumu hakkında hüküm vermek üzere Sa'd b. Muaz hakem seçilmişti.[405]
Beşinci Bölüm
KANUNLAR İHTİLAFI VE GAYRİ MÜSLİMLERE TANINAN KAZA SELAHİYETİ
İslâm devletinde gayrimüslim tebaa da; hukuki, adlî ve dini muhtariyete sahiptir. Kendi mahkemelerinde kendi kanunlarına tabi olarak yaşarlar.[406] Bu şekildeki muhtariyet veı~me hususu, Kur'an-ı Kerim'in hukuki bir prensibidir.[407] Hz. Peygamber (s.a.v.) de bu hususa çok itina etmiştir. Kurduğu ilk islâm devletinin 52 maddelik anayasasında onlara verdiği adli muhtariyeti sarahaten açıklamıştır. Bu gayri müslimlerin dinlerine karşı gösterilen saygının bir ifadesidir. Hatta gayri müslimlere tanınan adli muhtariyete rağmen, Hz. Peygambere (s.a.v.) davalarını getirdiklerinde, kendi kanunlarım tatbik ediyordu.[408]
Hz. Peygamber (s.a.v.) Yemen'in Necran bölgesinde yaşayan hristiyan halkla bir antlaşma yaptı. Necranlılara antlaşma gereğince adli ve hukuki muhtariyet verildi. Ancak Necranlılara îslâm devletine cizye vergisi vermek mecburiyeti yükletildi. Buna karşılık can, mal ve namus güvenliğini de elde ettiler.[409] Hz. Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali hilafet makamına çıktıklarında, onlar da yapılan antlaşmaları yenilediler ve böylece Peygamber tarafından tanınan hak ve hürriyet onlar için devam ettirilmiş oldu.[410]
Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Necranlılara verdiği adlî ve hukukî, dinî muhtariyet ve hürriyetin aynısı, Bahreyn,[411] Umman.[412] Yemen[413] eyaletlerine İslâm devletine cizye vergisi ödemeleri şartıyla verildi.
Böylece yalnız nazariyeyle kalmayıp tatbikatta yürürlüğe konulan dinî ve adlî muhtariyet îslâm devletinin gayri müslim tebaa üzerinde büyük memnuniyet doğurmasına vesile olmuştur. Nitekim Necran, adlî muhtariyetim elde etmesine rağmen, Hz. Peygamber den aralarında hükmetmek üzere bir hakim göndermesini istemişlerdir. Hz. Peygamber de onların bu isteğini Ebu Ubeyde b. Cerrahı göndermekle yerine getirmiş oldu.[414] Aynı şekilde Hay-ber yahudileri de Islâmî adaletten memnun idiler ki, Abdullah b. Revaha'mn kendi bölgelerine islâm devletinin bir memuru olarak vazife yaptığı sırada, memnuniyetlerim «bu adalet sayesindedir ki yer ve gök ayakta durur» dediler.[415]
îslâm devletinin, gayri müslim tebaaya tanıdığı muhtariyet ve hürriyet, îslâm devletinin bekaasma gölge düşürücü harekette bulunulmadığı müddetçe devam eder. Elbetteki gayri müslimler tarafından islâm devletinin emniyet ve asayişini sarsacak hal ve hareketlerde bulunulduğu takdirde îslâm devleti müdahale eder. Nitekim Hz. Peygamber, Necran halkıyla yaptığı anayasal haklar çerçevesindeki sulhnamede bilhassa bu hususa işaret etmişlerdir.
Zimmî ile Müslümanlar arasındaki ihtilaflarda islâm Mahkemelerinin selahiyetli olduğunu ve tabik edilecek kanunun, islâm kanunu olacağım söylemeye hacet yoktur.[416] îslâm Mahkemelerinin selahiyetli oluşu bir ayete'[417]dayanmaktadır. Hz. Peygamber, zinet eşyalarına tama ederek bir cariyeyi öldüren yahudiyi kısas cezasına çarptırarak öldürdü.[418]
Bir müslim ile yahudi arasında çıkan arazi ihtilafı Hz. Peygambere getirilmişti.[419] Hz. Peygamber Hayber bölgesinde öldürülen bir şahıs için oranın halkı nezdinde bir soruşturma açtı.[420]
Burada, mühim bir mesele karşımıza çıkmaktadır; islâm hukuku toprağa bağlı (jüzsoli) hukuk mu, yoksa şahıstan ileri gelen hukuk mu (jüzpersonali)dur? Bunun cevabı kısmen ondan, kısmen Ötekindendir.[421] Fattal, «islâm devletinde kanunların şahsiliği prensibi, kanunların mülküiği[422] prensibine galebe çalıyor. Çünki Hz. Peygamber yahudilere kendi kanunlarını tatbik ediyordu» demiştir.[423] Ebu Yusuf, «müslüman nerede olursa olsun gidişini îslâm kanunlarına göre ayarlar» demekle kanunların şahsiliği prensibini kabul etmektedir.[424] Bazı meselelerde islâm devletinde kanunların mülkiliği prensibine riayet edilir. Muham-med eş-Şeybani Peygamber efendimizin bu husustaki bir hadisini nakleder:
«Kim ki bizim topraklarımızda bir kati, zina yahut hırsızlık yapar da kaçarsa ve sonra müsaade alıp dönerse, kaçmak istediği meselelerden dolayı muhakeme edilir ve ceza görür. Şayet kati, zina yahut hırsızlığı düşman memleketinde yapar da müsaade ile îslâm ülkesine dönerse başka yerde yaptığı işlerden dolayı burada muhakeme edilemez.»[425]
BİBLİYOGRAFYA
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Mısır, 1313.
Ali Abdirrazik, el-îslam ve UsuVul-Hukm, Mısır, 1344.
Ali Dede, Alaaddin b. Mustafa, Muhadarat'il-Evail, Mısır, 1311.
el-Belazurî, Ebul Hassan, Futuh'ul-Buldan, nşr. de Goeje Leyden, 1866.
el-B&lazuri, Ensab'ul, Eşraf, nşr. M. Hamidullah, Mısır, 1959.
Beyhaki, Ebu Bekr Ahmed, es-Sünen'ül-Kübra, Haydarabad, 1346/55.
Bilmen, ÖN., Hukuku îslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye, istanbul, 1967-1970. ^
Buhari, Muhammed b. ismail, Sahih, Kahire, 1311.
Cahşiyari, Ebu Abdullah, K. el-Vüzera ve'l-Küttab, Mısır, 1938.
Cassas, Ebu Bekr (Öl. 970 H), Edeb'ül-Kadı, el-yazması, Feyzul-lah, 658.
Cevad Ali, el-Mufassal fi Tarih'il-Arab KabVel-îslâm, Beyrut, 1968-1972.
Damad Efendi (öl. 1978 H.), Mecma'ul-Enhur, istanbul, 1289.
Darekutni, Sünen, Delhi, 1310.
Darimi, (öl. 255), Sünen, Şam, 1349.
Debusi, (öl. 430 H.) Esrar, el yazması, Ayasofya, no: 1021.
Ebu Davud, Sünen, Mısır, 1280.
Ebu Ubeyd,.K. el-Emval, Mısır, 1353.
Ebu Yusuf, K Haraç, Kahire, 1352.
Ferra, Ebu Ya'la, el-Ahkâm'us-Sultaniyye, thk. Muhammed Ha-mid, Mısır, 1938.
Gazali, Muhammed, el-Veciz fi Fıkh'ış-Şafı'i, Mısır, 1318.
Hakim, el-Müstedrek, Haydarabad, 1334.
Hamidullah, M., İslâm Peygamberi, trc. S. Tuğ-S. Mutlu, istanbul, 1969.
Hamidullah, Vesaik, Beyrut, 1969.
Hamdillah, M., I'Administration de la Justice au debut du Califa, France - İslâm Paris, no: 32-35, Oct.-Dec. 1969'dan ayrı basım.
Hamidullah, İslâm'ın Hukuk İlmine Yardımları, nşr. S. Tuğ, istanbul, 1962.
Hamidullah, İslâm'da Devlet İdaresi, trc. K. Kuşçu, istanbul, 1963.
Hassaf, Ebu Bekr Ahmed b.Ömer, Edeb'ül-Kadı, el yazması, Top-kapı no: A. 1015.
Hassan ibrahim Hassan, Tarih'ul-lslâm, Kahire, 1953.
Hitti, Ph., History ofthe Arab, London, 1951.
Husaini, S.A.O., Arab Administration, Madras, 1948.
Ibn Abdilberr, Ebu Ömer, el-lsti'ab, Haydarabat, 1318.
Îbn'ül-A'rabi, Ebu Bekr, Ahkâm'ul-Kur'an, Mısır, 1957.
Ibn'ül-Cevzi, Abdurrahman, el~Muntazam, el yazması, Ayasofya, no: 3092, 3093, 3094
Ibnül-Esir, Izzüddin, en-Nihaye fi Garib'il-Hadis, Mısır, 1311.
Ibnü'1-Esir, Üsd'ül-Gabe, Yer yok, 1280.
IbnFerhun, Tabsirat'ül-Hükkam, Kahire, 1301,1302.
Ibn Habib, Muhammed, K. Muhabbar, Haydarabad, 1942.
îbn Hacer, K. îsabe, C akutta, 1866.
Ibn Haldun, Tarih (K. el-tber), Mısır, 1284.
Ibn Haldun, Mukaddime, trc. Z.K. Ugan, istanbul, 1968.
Ibn Hişam, Sire, thk, Mustafa -ibrahim, Mısır, 1316.
îbn Kayyım, Zad'ül-Mead, Mısır, 1950.
Ibn Kayyım, l'lam, Mısır, Tarihsiz.
Ibn Kayyım, Et-Turuk'ul-Hiikmiyye, Mısır, 1317.
Ibn Kayyım, Ahkam Ehl-i Zimme, thk, Subhussalih, Dımaşk, 1961.
Ibn Kesir, Ebu'1-Fida, el-Bidaye ve'n-Nihaye> Kahire, 1932. Ibn Mace, Sünen, Mısır, 1952.
îbn Maze, Ömer b. Abdilaziz, Şerh, Edeb'ül-Kadı'li'l-Hassaf, el yazması, Atıf Efendi, no: 11108.
Ibn Sa'd, Tabakat'ül-Kübra, Leiden, 1917.
Ibn Teymiyye Hisbe Fi'l-lslâm, Yer yok, 1967.
Îbn'ül-Uhuvve, Ma'alim'ul-Kurbef Fi Ahkam'il-Hisbe, nşr. Reu-ben Levy, Cambridge, 1937.
îbn Zenceveyh, K. Emval, el yazması, Süleymaniye Fotokopi, no: 141.
Kasani (öl. 587 H.) Ebu Bekr, Bedai'u's-Sanai, Mısır, 1327.
Kavakçı, Y.Z., Hisbe Teşkilatının Bir İslâm Hukuk ve Tarih Müessesesi Olarak Kuruluşu ve Gelişmesi, Doçentlik Tezi, Taktilo Metin, istanbul Edebiyat Fakültesi Kitaplığı, Tıb/3, istanbul, 1973.
Kettani, Abdulhayy, et-Teratib'ül-ldariyye, Rabad, 1346.
Macit, Abdulmun'im, Et-Tarih'us-Siyasi, Mısır, 1956.
Makrizi, İmta'ul-Esma, el yazması Köprülü, no: 100.
Makrizi, Ahmed b. Ali, Hıtat, Beyrut, Tarihsiz.
Malik b. Enes, el-Muvatta, Mısır 1951.
Maverdi. Ebul-Hasan, el-Ahkam'us-Sultaniyye, Mısır, 1909.
Mevsili (öl. 683), el-lhtiyar, Yer ve tarihsiz.
Merginani, el-Hidaye, istanbul, 1290.
Meydanı, el-Emsal, Beyrut, 1312.
Müslim, Sahih, thk. M. Fuad, Mısır, 1955-1956.
Nesei, Sünen, Mısır, 1930.
Nüveyri, Şihabeddin, Nihayet'ül-Arab, Mısır, 1923-1949.
Okiç, M. T., Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, istanbul, 1959.
San'ani, Ebu Bekr, Musannaf, thk. Habibirrahman, Beyrut, 1970-1972.
Schacht, J., Esquisse d'un Histoire du Droit Musulman, Paris, 1953.
Serahsi, Şemseddin, Mebsut, Mısır, 1324.
Serahsi, Şerh'us-Siyer'il-Kebir, trc. Ayıntabi, İstanbul, 1241.
Suyuti, Tarih'ul-Hulefa, Mısır, 1321.
Suyuti, Camiu's-Sağir, Mısır, 1330.
Şan'i,İC el-Ümm, Bulak, 1321/25.
Şarani, Keşfu'l-Gumme, Mısır, 1281.
Şayzari, Abdurrahman, K. Nihayet'ir-Rütbe fi Talebi'l-Hisbe, Kahire, 1946.
Şirazi, Ebu îshak, Tabakat'ul-Fukaha, el yazması, Yeni Cami, no: 865.
Taberi, Ebu Ca'fer, Tarih'ul-Umem ve'l-Mülük, Kahire, 1939. Taberi, Tefsir, Mısır, 1321. Tarablusi, Mu'in'ül-Hükkam, Mısır, 1310.
Tarsusi, Ebu îshak, K. Alam fi Mustalah'is-Şuhud ve'l-Hük-kam, el yazması, Kadızadı Mehmed, no: 119.
Tarsusi, Ebu Bekr, Sirac'ul-Mülük, Mısır, 1306.
Tirmizi, Sünen, Mısır, 1931.
Tuğ, S., İslam Ülkelerinde Anayasa Hareketleri, istanbul, 1969.
Tyan, E., Histoire de FOrganisation Judiciaire en Pays islâm, Paris, 1938.
Tyan, Le Notaiat dans la Pratique du Droit Musulman, Beyrut, 1959.
Veki', Ahbar'ul-Kudat, Kahire, 1947.
Ya'kubi, Tarih, Necef, 1939.
Zehebi, Muhammed b. Ahmad, Mizan'ul-l'tidal, Kahire, 1963.
Zeydan, C, Medeniyeti Islamiye Tarihi, trc. Z. Megamız, istanbul, 1328.
Zeyle'i, Tebyin'ül-Hakaik, Bulak, 1315. [426]
[301] Maverdî, s. 55.
[302] Tirmizî,Ahkam, 12.
[303] Müslim, 30/4,5.
[304] Müslim, 30/1.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/156.
[305] Bilmen, VIII, 229; Mukayese ediniz: Ord. Prof. Sabri Şakir Ansay'm Hatırasına Armağan, Ankara, 1964, Üçok, C. "Savcılıkların Avrupa Hukukunda Gelişmesi ve Türkiye'de Kuruluşu", s. 35-36.
[306] İbn Kayyım, Turuk, s. 28-29.
[307] Yakubi, Tarih, II, 124; Balazuri, Futuh, s. 344-345, Ensab, s. 491-492; İbn'ül-Esir, Kamil, II, 378-379; İbn'ül-Cevzi, Muntazam, el yazması, Ayasofya, no: 3093, II, 333; Taberi, Tarih, III, 168-170.
[308] İbn'ül-Esir Kamil, III, 53; îbn Mace, Hudud, 16 (2571); Darimi, Hudud, 9; Ebu Davud, 35; Müslim, XXIX, 30; Darekutni, s. 375.
[309] Bilmen, VIII, 229, Mukayese ediniz: Ord. Prof. Sabri Şakir Ansay'm Hatırasına Armağan, Ankara, 1964, Üçok, C, "Savcılıkların Avrupa Hukukunda Gelişmesi ve Türkiye'de Kuruluşu", s. 35-36.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/156-157.
[310] Beyhakî, Dava ve Beyyinat, I, îkrar,I; Nesaî, Adab'ul-Kudat, 36; Darekutnî, s. 491; Müslim, XXX,I
[311] Tirmizî, Ahkam, 5; Ferra,s. 46; Serahsi, XVII,Veki, 1,86; Makrizi, Imta, s. 998.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/157.
[312] Beyhakî.
[313] Buharı, Sulh, 7; Nesei, Kaseme, 15-16; îbn Mace, Diyat, 16 (2649).
[314] Ebu Davud, Hudud, 4,16; Hakim, IV, 379; îbn Mace, Hudud, 6; Darhni, Hudud, 5; Müslim, XXIX, 8-11.
[315] Maverdi, s. 199; Darekutnî, s. 374; Malik, Hudud, 28; İbn Mace, Hudud, 28 (2595), Hakim, IV, 380; Ebu Davud, Hudud, 15; Darimî, Hudud, 3.
[316] Ebu Davud, Hudud, 6; Darekutnî, K. Hudud ve Diyet, s. 336.
[317] Hakim, IV, 384; İbn Hanbel, V, 160; Darekutnî, Hudud, II, 324; Ebu Yusuf, s. 152.
[318] Serahsî, XVI, 114; Ebu Yusuf, s. 152.
[319] İbn'ül-Esir, Kâmil, II, 170.
[320] Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/158-159.
[321] Ebu Davud, Akdiye, 12; Tirmirf, Ahkam, 17; ibn Mace, Ahkam 23.
[322] Beyhakî, Sulh, 1,5; Debusi, Esrar, el yazması Ayasofya, no: 1021, vr, a; İbnKayyım, İ'lâm, I, 91.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/159.
[323] K., Bakara, 2/282, 283; Maide, 5/8,106; Talak, 65/2.
[324] K., Nur, 24/4; Nisa 4/15.
[325] Buharı, Musakat, 6, İbn Kayyım, Zad'ulMead, III, 208, Turuk, 94.
[326] Serahsi, XVI, 87; Suyutî, Cami'us-Sağir, I, 54.
[327] K, Maide, 5/8.
[328] K, Bakara 2/282, 283.
[329] Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/160.
[330] Ali Haydar,Mece«e, 1696 md. Şerhi, Bilmen,Wlll, 127; H. Sıtkı, Vezaif-i Kudat, s. 75; Ayrıca bk. Tez metni, s. 124,173.
[331] Müslim, XXX, 19; Ebu Bekir, Musannaf, 15557; Beyhakî, Şehadet, 15; tbn Mace, Ahkam, 28 (2364); Malik, Akdiye, 3; Ebu Davud, Ahdiye, 13; Tirmizi, Şehadet, 1.
[332] Darekutnî, II, 529; Ebu Bekir, Musannaf, 10228.
[333] İbn Kayyım, Zad'ul-Mead, III, 208; Debusi,Esrar, el yazması, Ayasofya, no: 1021, vr. 249 a.
[334] Tirmizî, Şehadet, 2; İbn Mace, Ahkam, 30.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/160-161.
[335] K., Talak, 65/2, Bakara, 2/282.
[336] K., Nisa, 4/15, Nur, 24/4.
[337] Beyhakî, Şehadet, 4.
[338] Ebu Yusuf, K. Haraç, s. 164.
[339] Darekutnî, s. 524.
[340] Darekutnî, s. 524.
[341] Tirmizî, Reda, 4; Ebu Davud, Nikah, 5.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/161-162.
[342] Müslim, 30/2; Darekutnî, s. 516.
[343] Tirmizî, Ahkam, 13; Darekutnî, s. 515.
[344] Darekutnî, s.
[345] Tirmizî, Akdiye, 13; Darekutnî, s. 515.
[346] Darekutnî, s. 515; Tirmizî, Akdiye, 13.
[347] Darekutnî, s. 515.
[348] Darekutnî, 11,516.
[349] Ebu Davud, Akdiye, II, 77.
[350] İbn Kayyım, Turuk,s, 26-27.
[351] Buharî, Hums, 18, Mağazi, 54; Ahmed b. Hanbel,V. 306.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/162.
[352] K., Purkan, 25/72; Bakara, 2/283.
[353] Tirmizî, Şahadet, 3.
[354] K, Hac, 22/30.
[355] Buharî, Şahadet, 10.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/163.
[356] Buharî, Şahadet, 16.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/163.
[357] Müslim, 30/4, 5; Darekutnî, s. 526; Tirmizî, Ahkam, II; Nesei, Adab'ul-Kudat, s. 13; Ebu Davud, Akdiye, s. 7; Malik, 36/1; Buharî, Mezalim, 17, Şahadet, 27, Ahkam, 20, 29; İbn Mace, Hadis No: 2317, 2318.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/163.
[358] K, Yusuf, 12/26-28.
[359] Serahsî, XVII, 69; Beyhaki, Dava ve Beyyinat, 12; İbn Kayyım, Turuk, s. 66,195-196.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/163-164.
[360] Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 196, Mukayese ediniz: Buharı, Ahkam, 36; Nesei, İmame, 15; İbn Hanbel, V, 332.
[361] Darekutnî, s. 522; îbn Abdilberr, s. 96; İbn Sa'd, V. 403; Beyhakî, Sulh, 6.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/164.
[362] Tirmizî, Hudud, 8,9; Malik, Hudud, 4,5,6, Buharı, Hudud, 22; Ahkam, 19; Müslim, Hudud, 16, 23, 25, Darimi, Hudud, 12,17; İbn Mace, Hudud, 9 (2554-2555), 7 (2549); Hakim, IV, 370; Darekutni, s. 330.
[363] ibnMace, Hudud, 24 (2588), 29 (2597); Darimi, Hudud, 6; Darekutnî, s. 331; Ebu Bavnd, Hudud, 9.
[364] Malik, Hudud, 30.
[365] İbn Maze, el yazması, Atıf Efendi, no: 1108, vr. 53b; Malik, Hudud, 9
[366] Ebu Bekir, Musannaf, 15301.
[367] Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/164.
[368] Serahsî, XVI, 104-105.
[369] Tirmizî, Ahkam, 12.
[370] Tirmizî, Ahkam, 12; Buharı, Musakat, 5, Husumat, 3, Şehadet, 19, 21; Beyhaki, Dava ve Beyyinat, 2, Ebed'ül-Kadı, 52; İbn Abdilberr, s. 49-50; Darekutnî, s. 515, 516; İbn Kayyım, Turuk, s. 94-95;İbn Maze, el-yazma-sı, Atıf Efendi, no: 1108, vr. 31b.
[371] Ebu Davud, Akdiye, 2; Darekutnî, 515, 516; Tirmizî, Ahkam, 13.
[372] Ebu Davud, Akdiye, 24.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/165.
[373] Nesei, Kaseme, 2; Beyhakî, Kasame, 1; Müslim, 8/7,8.
[374] Ibn'ül-Esir, imaye, III, 253; Zeylei.VI, 169; ibn Nüceym, VIII, 446; Mer-ginani, II, 515
[375] Beyhakî, Şahadet, 38, Kasame, 1,2; Darekutnî, s. 334; Müslim, 28/1-6; İbn Mace, Diyat, Hadis no: 2667, 2678; Darimi, Diyat, 2; Buharı, Diyat, 22, Ahkam, 38; Malik, Kasame, 1,2; Nesei, Kasame, 3,4; Tirmizî, Diyat, 23; Ebu Davud, Diyat, 8,9; Debusi, Esrar, el yazması, Ayasofya, no: 1021, vr. 463b.
[376] Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/165.
[377] Müslim, 32/42; İbn Kayyım, Turuk, s. 11; İbn Ferhun, 1,163.
[378] İbn Hişam, III, 287-288.
[379] Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/166.
[380] İbn Hacer, îsabe, I, 297, II, 1186-1187; Cahşiyari, s. 12; Kettanî, I, 275.
[381] Şirazî, Tabakat, el yazması, Yeni Cami,no 865, vr. 15a.
[382] İbn Hİşam, III, 331; Makrİzi/mto, s. 100.
[383] Ebu Yusuf, s. 71 ve dev.
[384] İbn Kesir, Bidaye, VII, 134;Taberi, Tarih, III, 276.
[385] İbn Mace, Ticaret, 47; Buhari.buyu, 19; Serahsi, XXX, 169.
[386] Hamidullah, Vesaik, no: 147,154,155,163.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/166.
[387] Beyhaki, Edeb'ül-kadi, Darekutnî, s. 511.
[388] Mecelle, 1817.
[389] İbn Kayyım, Turuk, s. 94-95.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/166-167.
[390] Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/167.
[391] Beyhakî, K. Teftiş, Bab, 4.
[392] Maverdî, s. 64.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/167.
[393] İbn Hişam, I, 315, 339, II, 3, 295; İbn'ül-Esir, Kamil, II, 45; Taberi, Tarih, II, 97; İbn Kesir, Bidaye, III, 57.
[394] İbn Hişam,II, 120.
[395] Ebu Bekir, Musannaf, 15313;Ebu Davud, Ahdiye, 29.
[396] İbn Hişam, II, 51, II, 305; Süheyli, II, 198.
[397] İbn Maze, el yazması,Atıf Efendi, no: 1108,vr. 56b;Ebu Davud, Akdiye, 29.
[398] Kettanî, I, 297.
[399] Ali Dede, s. 164.
[400] Kettanî, I, 297;İbn Maze, el yazması,Atıf Efendi, no: 1108; vr. 56b; Tarab-lusi, s. 232; İbn'ül-Hümam, V, 471.
[401] Buharı, Husumat, 6,7; İbn Hanbel, II, 198.
[402] Ketani,I,300.
[403] Kettani, I, 244-245; İbn Hişam, III, 251; Süheyli, II, 198.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/167-168.
[404] Bk. "İslâm'dan Önce Arap Adliye Teşkilatı" bahsi.
[405] Taberi, Tarih,II, 249; Müslim, 32/64.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/168.
[406] Ferra, s. 144; Schacht, s. 21; Influence ofRoman Law,On İslamic Jurisp-rudence, paragraf, 31-35, 58, 254-253; Tyan, 1,123.
[407] K, Maide, 5/43-50.
[408] îbn Mace,Hudud, 10 (2556-2557, 2558); Darimî, Hudud, 15; Hakim, IV, 365; Taberi, Tefsir, VI, 135.
[409] Ebu Yusuf, s. 71-75; Balazurî, Futuh, s. 63-68.
[410] Ebu Yusuf, s. 73-75; Balazuri, .Futuh, s. 66-68.
[411] Balazuri, Futuh, s. 78-79.
[412] Balazuri, Futuh, s. 76.
[413] Balazuri, Futuh, s. 68-69.
[414] İbn Hişam, II, 233; İbn Abdilberr, s. 630;İbn Sa'd, III/l, s. 299.
[415] Ebu Yusuf, s. 51; Balazuri, Futuh, s. 24; Ebu Ubeyd, Hadis no: 1437 İbn Zenceveyh, el yazması, Süleymaniye, fotokopi: 141, vr. 26a-b.
[416] Şafiî, Ümrn, VII, 38; Hamidullah, Devlet İdaresi, paragraf, 684.
[417] K., Nisa, 4/141.
[418] Nesei, Kasame, 11; Tirmizî, Diyat, 6; İbn Mace, Diyat, 24 (2665, 2666), Darimî, Diyat, 4, 5, 7,12,13; İbn Hanbel, II, 170,171; Müslim, 28,15,17; Darekutnî, Hudud, s. 358-359.
[419] Buharî, Husumet, 3; Şahadet, 19, 21; İbn Maze, el yazması, Atıf Efendi, no: 1108, vr. 31b; Ebu Davud, Ahdiye, 25; İbn Mace, Ahkam 7 (2322).
[420] Darekutnî, s.334; Beyhaki, Kasame, 1; îbn Mace, Diyat, 28 (2677-2678); Darimî, Diyat, 22; Malik, Kasame, 1, 2,Buhari, Ahkam, 38; Müslim, Kasame, 6; Nesei, Kasame, 3, 4; Tirmizî, Diyat, 23; îbn Kayyım, Turuk, s. 86; Ebu Davud, 8,9.
[421] Hamidullah, islâm'ın Hukuk ilmine Yardımları, s. 87.
[422]Kanunların şahsiliği prensibi: Kanunların şahsiliği, bir kanunun yalnız o devlet ülkesinde değil, yabancı memleketlerde de kendisiyle hangi cihetten olursa olsun;irtibatı olan şahısların hukuki münasebetlerinde tatbik olunması demektir.
Kanunların mülkiliği prensibi: Kanunların mülkiliği, bir kanunun bir devlet ülkesinde, tabüyyetleri ne olursa olsun, şahısların bütün hukuki münasebetlerinde tatbiki demektir. Berki, O.F., Türk Hukukunda İhtilafları, s. 7.
[423] Fattal, Statü non musulman, s. 358.
[424] Serahsi, X, 95.
[425] Serahsî, X, 95-97; Serahsi, Şerh Siyer Ke6ir,trc.,Ayıntabi,II, 226.
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/169-171.
[426] Prof. Dr. Fahrettin Atar, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/173-176.