meryem
Thu 12 May 2011, 11:03 am GMT +0200
Kıssa
Kıssanın Kelime Anlamı
(k-s-s) kök harflerinden türeyen kıssa, bir şeyin izini sürmek, birbirini takip eden haberler, [125] anlatmak, bir şeyin ortası, büyüğü, [126] beyan etmek, [127] açıklamak [128] anlamlarına gelir. İslâmî literatürde veya Kur'an ıstılahında kıssa denildiğinde Kur'an'da anlatılan tarihi olaylar ve peygamberlerin hayat hikâyeleri anlaşılmaktadır. Ancak Kur'an-ı Kerim'de söz konusu bağlamda bizzat kıssa olarak değil de aynı kökten gelen aslında isim olup mastar yerine de kullanılan ve kıssanın çoğul formu olan kasas kullanılmaktadır. [129] Kasas aynı zamanda bir sure adıdır.
Kur'an'ın
“Andolsun ki, peygamberlerin kıssalarında aklı olanlar için ibretler vardır. O, uydurulabilen bir söz değildir.” [130]
“Şüphesiz bu anlatılanlar gerçek kıssalardır.” [131] mealindeki âyetleriyle ve benzer anlamdaki birçok âyetin mantıkınca Kur'an ıstılahında kasas veya kıssa denildiğinde şunu anlamak mümkündür: Tarihin derinliklerinde kaybolmuş, unutulmuş veya bazı izleri insanlığın hafızasında kalmış mutlak hakikatlerin, yüksek dini değerlerin, Allah tarafından, Kur'an muhataplarına adeta olaylara yeniden canlılık verilerek anlatılmasıdır. [132]
2. Kıssaların Veriliş Nedenleri
Kur'an'ın temelde gayesi neyse kıssaların gayesi de odur. Kur'anî kıssa, beşerî ebediyatta bildiğimiz gibi, salt edebî amacı gerçekleştirmeyi hedefleyen, mutlak ve hür bir kıssa türü olmayıp tamamen konusu ve gayesiyle anlatıldığı sûreyle hatta Kur’an’ın bütünüyle peygamberlik döneminin şartlarıyla irtibatlıdır.
Kur'an, her şeyden önce bir dini davet kitabıdır. O halde kıssaların da hedefi aynı gayeyi gerçekleştirmektir. Bu açıdan bakıldığında kıssalar; Kur’an’ın reddettiği inanç, ibadet, birtakım değerler, ahlak ve düşüncelerin hepsini ihtiva ettiği gibi, yine Kur'an-ı Kerim'in getirdiği inanç ve değerlerden çoğunu da içine almaktadır. Bu sebeple kıssaların konuları yaklaşık olarak Kur'an'daki genel konuların aynısıdır diyebiliriz.
Kıssaların hedefleri, kendilerinden ibret alınacak yönler kadar çoktur. Bu nedenle ana hatlarıyla da olsa bu kıssaların ne gibi konuları kapsadığını ifade etmekte yarar vardır. [133]
a. Peygamberi ve inananları Teselli Etme
Kur'an, önceki peygamberlerden ve onların toplumlarından bahsederek, Rasulullah (s)'ı ve ona iman edenleri tebliğ vazifesinde karşılaştıkları veya karşılaşacakları her türlü eziyet ve zorluk karşısında teselli etmektedir. Kur'an, kıssalar aracılığıyla din yolunda karşılaşılan güçlüklerin her devirdeki peygamber ve onlara tâbi olanların değişmez kaderi olduğunu ancak bu eziyet ve güçlüklerin geçici olup, sonunda mutlaka iman ehlinin kurtuluşa, galibiyete erdiğini muhataplarına anlatmaktadır:
“Peygamberlere ait haberlerden kalbini yatıştıracak olanlardan her türlüsünü sana kıssa olarak anlatıyoruz. Bunda da sana bir hakikat, müminlere de bir öğüt ve ibret gelmiştir.” [134] Bir süre bu hayırlı netice gecikse de şartlar olgunlaşıp inkarcılara acıklı azap vakti gelince bu sonuç tahakkuk edecektir. Bu Allah'ın değişmeyen sünnetidir. Allah bu sünneti (yasayı) kıssalar aracılığıyla Kur'an muhataplarına ısrarla anlatmakta ve onlara iman ve davet yolunda bitmeyen bir kuvvet, şevk ve ümit vermektedir.
Teselli babında Kur'an-ı Kerim'de verilen ilahî yasalara bir örnek vermek uygun olacaktır. Örneğin Musa kıssasında,
“Ve o hırpalanıp ezilmekte olan kavmi de yeryüzünün, bereketle donattığımız doğusuna ve batısına mirasçı yaptık. Ve böylece Rabbinin, İsrailoğullarına olan o güzel vaadi, sabırları yüzünden gerçekleşti. Biz de Firavun ile kavminin yapageldikleri sanat eserlerini ve diktikleri binaları yerle bir ettik.” [135] mealindeki bu ilahî kanun, tecrübî olarak dikkatlere sunulmaktadır.
Bazı önemli kıssalar, amaca uygun olarak Ankebut suresinde, toplu olarak ama özet bir şekilde anlatılmıştır. [136] Bu kıssalarda inkarcıların sonunun helak olduğunu müşahede imkânının sunulmasının ardından netice şöyle özetlenmektedir:
“Nitekim onlardan her birini günahları sebebiyle suç üstü yakaladık: Kiminin üzerine taşlar savuran rüzgârlar gönderdik, kimini korkunç bir ses yakaladı, kimini yerin dibine geçirdik, kimini de suda boğduk. Allah onlara zulmetmiyor, asıl onlar kendilerine yazık ediyorlardı.” [137] İlahî kanun gereği, hakkın galibiyeti bâtılın helaki ile sonuçlanan çatışma her zaman devam etmektedir. Bu yasa, hakkı ve ona tâbi olanları bâtıldan ayırmak, bâtılı da yok etmek için insanlar arasına hükmünü icra etmiş ve etmeye de devam etmektedir. [138] Tebliği ve ıslah çabaları sırasında zorluklarla karşılaşan müminler için kıssaları okumak ve karşılaştıkları problemlerin yeni olmadığını anlamak ve vahyin gösterdiği tarihin, ufuklarına yönelmek önemli bir teselli kaynağı olacaktır. [139]
b. İlahi Dinlerin Esasta Bir Olduğunu Gösterme
Kıssanın bir diğer amacı da, peygamberlerin çağrıda kullandıkları araçların bir bütünlük gösterdiğini belirtmektir. Onlara karşı koyan milletlerin tavrı da birbirleriyle benzeşmektedir. Tüm peygamberlere verilen dinler de tek ilah tarafından gönderilmiştir. Ve bu dinlerin hepsi de bir ilkeye dayanmaktadır. [140] Bütün peygamberler tevhid inancı üzerinde birleşmişler, hepsi de toplumlarını aynı gerçeğe davet etmişlerdir. Bu gerçek, Kur'an'da özellikle beyan edilmektedir:
“Senden önce hiçbir peygamber göndermedik ki, ona şöyle vahyetmiş olmayalım: 'Gerçek şu ki benden başka ilâh yoktur. Onun için bana ibadet edin.” [141] İşte bu nedenle pek çok peygamberin kıssası toplu halde verilmekte ve onların çağrı yöntemi anlatılmaktadır.
Örneğin Hud suresinden öğrendiğimize göre Nuh,, toplumuna sadece Allah'a ibadet etmeleri gerektiğini öğütlerken, [142] aynı surede, Hud, Salih ve Şuayb da toplumlarına aynı tevhid inancını
“Ey kavmim! Allah'a kulluk edin. Sizin O'ndan başka ilâhınız yoktur.” [143] hitabıyla tebliğ etmişlerdir.
Görüldüğü gibi, zamanın, bölgenin ve peygamberin değişiklik göstermesi tebliğin temel ilkesi olan Allah'ın birliğini etkilememektedir ve her peygamberin tebliği tevhid üzerine bina edilmektedir. [144]
c. Peygamberlere Karşı Tavırların Ortak Olduğunu Gösterme
Her devirde peygamberlere gönderilen din, esas itibarıyla İslâm'dır. Peygamberler ve onlara tâbi olanlar tek bir ümmet oluştururlar. Aynı şekilde, ilahî mesajı inkâr edenler de tek ümmettir. Tarihin her devrinde tekrarlanan inkarcılıkta ve cahiliye kanadının mensupları arasında zaman ve mekanlara göre önemli bir fark yoktur. Hepsi de peygamberlerini kibir ve inatlarından dolayı inkâr ederek haktan yüz çevirmişler, sonra da peygamberlerin, her türlü karşı koymaya rağmen davalarından vazgeçmedikleri anlaşılınca da hem peygamberlerin hem de ona tâbi olanları sözle eziyet edip, işkencelerle tehdit etmişlerdir. Bu işkence, eziyet ve ölüm tehditleri bazen eyleme dökülmüş, çoğu zaman da Allah'ın korumasıyla tuzakları boşa çıkmıştır.
İşaret ettiğimiz tarihi gerçek, özellikle Araf, Hud, Şuara, Enbiya ve Kasas surelerinde yoğun olarak görülebilir. Aynı gerçek, Zariyat suresinde bir grup peygamber ve toplumlarıyla ilgili kıssaları özetle anlatıldıktan sonra, devam eden âyetler arasında şöyle ifadelendirilmektedir:
“Böylece onlardan öncekilere de herhangi bir peygamber gelince, onun hakkında da mutlaka: “Bir sihirbazdır veya bir delidir.” dediler. Onlar birbirlerine bunu mu tavsiye ettiler? Hayır onlar azgın bir kavimdir.” [145]
Bakara suresinde benzer bir anlam ifade eden bir âyet de şöyledir:
“Bilgiden nasibi olmayanlar da 'Allah bizimle konuşsa ya, yahut bize de bir mucize gelse ya!' dediler. Bunlardan öncekiler de tıpkı böyle, bunların dedikleri gibi demişlerdi. Onların kalpleri birbirlerine benzedi. Gerçekten de yakîne ermek (hakikati bilmek) isteyen bir kavim için biz mucizeleri çok açık seçik gösterdik.” [146]
Devirlerin değişmesiyle kâfirler, farklı özellikler arz etmemiştir. Çıkarlarını tehdit ettiğini düşündükleri peygamberlerin çağrısına kulak tıkamışlar, vahye tâbi olmak isteyenlere engel olmuşlar, peygamberlerini aciz kılmaya çalışmışlardır. Ancak her zaman hak bâtıla üstün gelmiş ve onlar hem dünyada azaba uğramışlar hem de ahirette azaba uğrayacaklardır.
Büyüklenenlerin, karşı çıkanların, inkarcıların ve itiraz edenlerin tutumları karşısında Kur'an'ın temel ilkelerini ve nebevi tebliğin ana hedeflerini pekiştirmek, desteklemek amacıyla vahyedilmiş [147] olan kıssalar, toplumsal yasaların görünüm alanıdır diyebiliriz. Tabiî ki, kıssaların anlatılış amacı, salt yukarıdaki üç başlıkla sınırlı değildir. Ancak kıssaların risalet karşıtı toplumsal tavırlar ile ilişkisini ele almak tezimiz açısından yeterlidir. [148]
[125] Rağıb, a.g.e., s. 404.
[126] İbnu Manzur, a.g.e., VII, 74.
[127] Firuzâbâdî, a.g.e., s. 563-564.
[128] İbnu Manzur, a.g.e., VII, 73.
[129] Âl-i İmrân: 3/62. Yusuf: 12/3. Kasas: 28/25.
[130] Yusuf: 12/111.
[131] Âl-i İmrân: 3/62.
[132] Şengül, İdris, “Kuran Mesajını Ulaştırmada Kıssanın Önemi”, 1. Kuran Sempozyumu, Tebliğler, Müzakereler, Bilgi Vakfı Yay., Ankara, 1994, s. 133-134. Murat Kayacan, Kur’an’da Peygamberler ve Karşı Tavırlar, Ekin Yayınları: 30-31.
[133] Murat Kayacan, Kur’an’da Peygamberler ve Karşı Tavırlar, Ekin Yayınları: 31-32.
[134] Hud: 11/120.
[135] Araf: 7/137.
[136] Ankebut: 29/14-39.
[137] Ankebut: 29/40.
[138] Şengül, İdris, Kur'an Kıssaları Üzerine, Işık Yay., İzmir, 1994, s. 296.
[139] Murat Kayacan, Kur’an’da Peygamberler ve Karşı Tavırlar, Ekin Yayınları: 32-33.
[140] Kutub, Seyyid, Kur'an'da Edebî Tasvir, (çev.: Mehmet Yolcu), Çizgi Yay., İstanbul, 1991, s. 183.
[141] Enbiya: 21/25.
[142] Anâolsun ki, vaktiyle Nuh'u da kavmine gönderdik, O, onlara şöyle dedi: “Ben sizin için apaçık bir uyarıcıyım. Allah'tan başkasına ibadet etmeyin! Ben, size gelecek acı bir günün azabından korkarım.” Hud: 11/25-26.
[143] Hud: 11/50-61-84.
[144] Murat Kayacan, Kur’an’da Peygamberler ve Karşı Tavırlar, Ekin Yayınları: 33-34.
[145] Zâriyat: 51/52-53.
[146] Bakara: 2/118.
[147] Derveze, İzzet, Kur'anu'l-Mecid, (çev.: Vahdettin İnce), Ekin Yay., İstanbul, 1997, s. 155.
[148] Murat Kayacan, Kur’an’da Peygamberler ve Karşı Tavırlar, Ekin Yayınları: 34-35.