reyyan
Mon 9 July 2012, 04:57 pm GMT +0200
İSFİZÂRİ
Matematikçi ve astronom.
Matematikçi ve astronom.
Ebû Hatim Muzaffer b. İsmâîl İsfizârî. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur; Nizâmî-i Arûzî, Hâzinî ve Beyhaki gibi çağdaşları künyesini Ebû Hatim olarak gösterirken İbnü'l-Esîr gibi daha sonraki tarihçiler onu Ebü'l-Muzaffer şeklinde zikretmişlerdir. Nisbesinden muhtemelen Sîstan bölgesindeki İsfızâr (Esfizâr) şehrinde doğduğu anlaşılmaktadır. İbnü'l-
Esîr'in verdiği bilgiye göre 467 (1074–75) yılında Selçuklu Sultanı Melikşah'ın emriyle, kullanılmakta olan Yezdicerd takvimindeki hataları düzeltmek ve sultan adına bir rasathane kurmak üzere İsfahan'da toplanan Ömer Hayyâm başkanlığındaki astronomi heyetinde yer almış ve kurdukları, Melikşah'ın ölümüne kadar (485/1092) faaliyetini sürdüren rasathanede görev yapmıştır. Daha sonra sırasıyla Horasan, Herat ve Belh'te bulunmuştur; Nizâmî-i Arûzî, onu 506 (1112-13) yılında Belh'te Ömer Hayyâm'ın yanında gördüğünü söyler. Bu tarihten sonra Archimedes kanunundan faydalanarak icat ettiği "mîzânü'l-gısse" adlı, kıymetli bir eşyanın yapımında kullanılan altın ve gümüşün saf mı katışık mı olduğunu, eğer katışıksa ne oranda yabancı metal içerdiğini anlamaya mahsus bir hidrostatik teraziyi Sultan Sencer'e sunmak üzere Merv'e gitmiş ve orada ölmüştür. 506'da (1112-13) Belh'te bulunması ve 515'te (1121) bu teraziyi geliştirip hakkında Kitâbü Mîzâni'l-hikme adlı eseri kaleme alan Abdurrahman el-Hâzinî'nin onu rahmetle anması göz önünde tutularak ölüm tarihi bu yıllar arasına konulmaktadır. Rivayete göre ölüm sebebi de söz konusu terazinin, teslim ettiği sultanın hazinedarı tarafından bazı kıymetli eşyayı sahteleriyle değiştirdiğinin anlaşılacağı kuşkusuyla ortadan kaldırılmasına aşırı derecede üzülmesidir.
Eserleri.
1. Âşâr-ı Ulvî (Kâ'inât-ı Cev). Meteorolojik olayların açıklanmasıyla ilgilidir. 500 (1106-1107) yılından önce kaleme alınarak Ali b. Nizâmülmülk'e (Fahrülmülk) sunulan eser Muhammed Takî Müderris Razavî tarafından neşredilmiştir.
2. İhtisar fi usûli Öklîdis. Sadece, Öklid'in Elementler'inin kısa bir özeti olan on dördüncü makalesi bugüne ulaşmış ve Louis Amelie Sedillot tarafından Fransızca'ya çevrilmişti.
3. Merâkizü'l-eskal ve san'atü'l-kaffân (Irşâdü zevi'l-'irfân ilâ şınâ'ati't-kaffân). Ağırlık ölçülerinin nasıl kullanıldığını gösteren bir risaledir.
4. Mukaddime fi'l-misâha.
5. Hulâşa-i Kitâbi'l-Hiyel. Benî Mûsâ tarafından yazılan Kitabü'l-Hiyel'in bir özetidir.
6. Risâletü'ş-şebeke. İsfızârî'nin günümüze ulaşmamış başka eserleri de bulunmaktadır.
(T.D.V.İslam Ans. 22/518)