hafız_32
Fri 1 October 2010, 04:30 pm GMT +0200
İkinci Bölüm
HZ. ÖMER'İN TOPRAK SİYASETİ
Gerek teorik gerekse tatbikatı yönüyle islâm'da toprak hukukunun genel mahiyetini anlayabilmek için Hz. Ömer (r.a.)'in hilafeti döneminde izlediği toprak siyasetini yakından anlamakta zaruret var.
Niçin Hz. Ömer'in toprak üzerinde ve zirai üretimde takip ettiği siyaseti örnek olarak seçtik, sorusunu da kısaca cevaplamamız gerekir. Önce şunu bilmekte yarar var, Hz. Ömer'in toprak siyaseti genel olarak islâm'ın toprak sistemine ve Özel olarak Hz. Peygamberin dönemi içinde pratikte ortaya çıkan uygulamadan ayrı ve bağımsız değildir, ilerde de göreceğimiz gibi, Hz. Ömer bilhassa Sevad arazisinde getirdiği uygulama ile Hz. Peygamber'in sünnetiyle bir uyum sağlamak için gayret göstermiş ve toprak mülkiyetinin belirlenmesinde önemli payı olan görüş ve ictihadla-rina Kur'ân'dan uygun ve ikna edici mesnedler arama yolunda dikkat göstermiştir. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Beni Nadir ve Hay-ber'de gösterdiği uygulama, Hz. Ömer için önemi asla ikinci planda düşünülemiyen bir deneyim ve içtihadında kaynaktır. Kimi araştırmacılar her ne kadar Hayber örneği ile Sevad örneği arasında çelişkiler bulma eğiliminde iseler de, gerçekte ne böyle bir çelişki söz konusu olmuştur ve ne de Hz. Ömer (r.a.) buna cesaret edebilecek kadar sorumsuz bir kişidir. Hükümlerin maksadları açısından bakıldığında bir yönüyle Sevad pratiği ve getirdiği yeni statü, Beni Nadir ve Hayberi tamamlar niteliktedir. Sevad arazisinde izlenen bu tutumun tamamlayıcılığı bizi, bunu örnek almamıza sevketmiştir. Bundan ayrı olarak, Sevad üzerinde hükme bağlanan toprak statüsü, islâm tarihi boyunca hemen hemen bütün islâm toplumunun toprak sistemine ve üretim tarzına temel olma işlevim görmüştür. Bu itibarla, Hz. Ömer'in toprak siyaseti kamil anlamda islâm toprak sisteminin ve üretim tarzının en tipik ve en çırpıcı örneği sayılacak ve bugün de gerek toprak gerekse toprakaltı tabii servetlere ilişkin uygulanacak statü veya izlen:' cek siyaset şekilleri konularında ışık tutucu mahiyette ve önemdedir. [45]
I. Fetih Alanı
Allahın Resulü (s.a.v.) irtihal ettikten sonra, İslâm toplumu için belki de hesapta olmayan bir sorun çıktı. Yalancı Peygamberler ve irtidat meselesi. Yeryüzüne yayılmak ve insanlar arasında ilahi adaleti sağlayarak insanların Allahın rızasına uygun yaşama şartlarını güvence altına almak için inen islâm dinin ilk mün-tesibleri, irtihalle beraber başgösteren "başkanlık/hilafet" sorununu daha Peygamberin defni yapılmadan çözmüş ve fakat sonra da Arap yarımadasının bir çok yerinde patlak veren "irtidat" akımlanya karşılaşmıştı. Böyle bir ortamda islâm toplumunun dağılmasını önlemek ve devletin etkin gücünü her bölgede duyurmak muhakkak ki ilk halifenin izlediği politikanın odak noktası olacaktı.
Nitekim böyle oldu. Hz. Ebu Bekir'in tutumu ve dinin genel ve sabit ilkelerinden tavize açık olmayan kararlı tutumu ile Hz. Halid b. Velid komutasında islâm ordusunun harikalar doğuran üstün gücü sayesinde pek de uzun sayılmayan bir zaman içinde isyanlar birer birer bastın!di, irtidat (islâm'dan küfre, şirke dönme) hareketinin önü alındı ve türeyen yalancı peygamberler bir bir ortadan kaldırıldı. Bu işler İslâm devletinin uygun gördüğü bir biçimde son bulduktan sonra, Hz. Ebu Bekir İslâm devletinin varlığı ve devamı için tehlikeli bulduğu küçük kabilelere, büyük devletlere karşı savaş açtı. Bu, fetih hareketinin önemli bir başlangıcı sayılır. Hicretin 12. yılında Irak bölgesine bir takım seferler düzenlenmiş, bu arada Hira bölgesi tamamen islâm ülkesinin sınırlarına katılmıştı. Bir sene sonra, yani H. 13 yılında Suriye baştan başa müslümanlann egemenliği altına girmişti.
Hz. Ebu Bekir (r.ajden sonra islâm devletinin başına geçen Hz. Ömer (r.a.) fetih siyasetine adeta yeni bir hız kattı. Ebu Ubeyd'in komutasında iyi teçhiz edilmiş bir orduyu İran (Sasani) kuvvetleri üzerine gönderdi. Bu sırada Halid b. Velid de Suriye'de savaşmaktaydı. Konumuzun asıl çerçevesi içinde olan Irak, Sasani imparatorluğuna bağlıydı ve Arap Irak'ı ile Acem Irak'ı olmak üzere iki bölge şeklinde mütalaa ediliyordu. Esasında islâm devleti ile Sasaniler arasındaki gerginlik, Hz. Peygamberin Iran Kisrası Perviz'e «islâm'a davet için» mektup ve elçi göndermesine kadar uzanır. Bilindiği üzerine Iran Kisrası mektubu yırtmış, elçiye eziyet ettirmiş ve bir bakıma sömürgesi sayılan Yemen Valisi Bazan'a haber göndererek Medine üzerine yürümesini söylemişti. Perviz, «Muhammed kölem olduğu halde bana nasıl böyle yazmağa cüret eder» diyordu. Ancak Bazan hareket hazırlığına başlamışken, Perviz oğlu tarafından öldürüldü ve bu hareket de yarıda kaldı. Daha önceleri Hz. Ebu Bekir, Müsenna'yı Irak'a yollamıştı. Hz. Ömer de önce Ebu Ubeyd'in, sonra da Müsenna'nın komutasında İslam ordusunu Irak'a göndermiş, fakat buna rağmen Irak fethedilememiştir.
Bu sırada iran'da siyasi bir kargaşa vardı. Hükümet derin bir sarsıntı geçiriyordu. Pervizin yerine geçen Şiruyah sekiz ay süren saltanatı döneminde on beş kardeşim iktidarına rakip çıkmasm-lar diye öldürdü. Şiruyah'tan sonra yedi yaşındaki Ardeşir tahta çıktıysa da bir buçuk yıl sonra bir saray mensubu tarafından öldürüldü; yerine Cavanşer geçti. O da bir yıl sonra öldü. Bu durum karşısında hanedanda henüz çocuk olan Yezdger'den başka erkek mirasçı kalmayınca Yezdgerd buluğ çağma erince tahtı ona ter-ketmek üzere Buran Duht Iran kraliçesi oldu.[46]
Hz. Ömer İran devletinin içinde bulunduğu bu kargaşalı dönemi yakından izliyordu. Saray çevresinde ardı-arkası gelmeyen siyasi cinayetler, tahtın hergün el değiştirmesi ve en sonunda halkın hiç de memnun olmadığı bir kraliçenin başa geçmesi, Hz. Ömer'e Kisra imparatorluğuna vurulacak en büyük darbenin zamanının geldiğim haber veriyordu. Daha fazla gecikmenin her bakımdan aleyhte olacağını hesaba katarak Arap yarımadasının her tarafından kuvvetler topladı ve uzun bir istişareden sonra bu kuvvetlerin başına Sa'd b. Ebi Vakkasi komutan olarak tayin etti. Sa'd b. Ebi Vakkas Irak'ın üzerine yürüdü ve iki ordu Kadisiyye'de savaştı. Bu sırada Buran Duht tahtından indirilmiş, yerine Yezdgerd geçmiçti. Savaş müslümanlann zaferiyle son buldu. Arap Irak'ı hemen hemen tamamıyla islâm ülkesine katıldı. Öte yandan da islâm kuvvetleri Yermuk savaşı ile Bizans ordulanm dağıtmıştı.
Hicri 16. senesinde fethedilen ve islâm sınırları içinde olan topraklann toplam alam 2.251.030 km2 idi. Mekke'den kuzeye 1036 km. doğuya 1087 km, güneye 483 km uzanıyordu. Bu geniş alan içinde Suriye, Mısır, Huzistan, Irak, Ermenistan, Azarbeycan, Fars, Kirman, Horasan, Mekran ve Belucistan'm bir kısmı vardı.[47] Bu kadar kısa zamanda ve sınırlı imkanlarla elde edilen bu netice, gerçekten akıllara durgunluk verecek niteliktedir. Şüphesiz ki bu başarıyı yalnız İslâm ordularının maddi kuvvetine ve üstün savaşma yeteneklerine bağlamak doğru değildir. Bu fetihlerin asıl kuvvet kaynağı, aşağıda da göreceğimiz gibi fethin yöneldiği daha adil, hakkaniyete dayalı yeni bir dünya vaadiydi. Bu yeni gelen müslüman dalganın mesajım doğru kavramakta zorlanmayan kitleler, fetihleri kolayca gerçekleşmelerine en büyük katkıyı sağladılar. [48]
II. Irak Topraklarının Statüsü Sorunu
Fetihler, geniş bir alan üzerinde yayılırken doğal olarak bu toprakların statüsü önemli bir sorun olarak kendini belli etti. Nitekim fetih'ten hemen sonra ordu komutanı «Sa'd b. Ebi Vakkas nasıl bir statü uygulanacağı konusunda halifenin direktiflerini almak üzere devlet merkezine bir mektup gönderdi. Hz. Ömer konuyu açıklığa kavuşturmak için Hz. Ali ve Muaz b. Cebele'nin fikirlerine başvurdu. Her ikisinin, yeni fethedilen topraklar hakkındaki fikirleri, «topraklan bırak, müslümanlara geçim olsun» merkezinde birleşiyordu. Hatta Hz. Muaz şöyle dedi: «Eğer araziyi dağıtırsan koskoca arazi bir azınlık grubun elinde kalacak, bunlar da bir erkek veya bir kız çocuklarına devredecekler. Sonra geleceklerin önü (yolu)nü kapatacaklar, böylelikle İslâm'a giden yol tıkamış olacaktır. Sen şimdikileri ve sonra gelecekleri düşün»[49] Hz. Ömer'in de düşüncesi bu yöndeydi. Önde gelen sahabelerle yaptığı müşavereden sonra Sa'd b. Ebi Vakkas'a şu mektubu gönderdi:
«Askerin ganimetlerin arasında taksim edilmesini istedikleri yolunda mektubunu aldım. Orduda, sana getirilen silahları, atları ve diğer malları savaşa katılan müslümanlar arasında dağıt. Arazi ve nehirleri (sular) ise işleyenlere bırak, dağıtma. Ki, bunlar müslümanlann giderleri için kalsın. Şayet hazır olanlara bunlan (toprak ve sulan) taksim edecek olursan gelecek nesillere hiçbir şey kalmayacak...»[50]
III. İtirazlar
Hz. Ömer'in topraklan savaşanlar arasında dağıtmayıp eski sahiplerinin elinde devlete belirli bir vergi (haraç) karşılığında bırakmak istemesi, sahabeden bazı kişilerin itirazlarına yol açtı. itiraz edenlerin başında Bilal b. Rebah, Abdullah b. Zübeyr, Se1-man-ı Farisi ve Abdurrahman b. Avf geliyordu. Hz. Ömer'in fikrini destekleyen başlıca sahabeler ise Hz. Ali, Hz. Osman, Hz. Talha ve halifenin oğlu Abdullah b. Ömer'di. Hz. Muaz'm da taksimden yana olmadığını yukarıda zikretmiştik, itirazın odak noktası ieti-had farkıydı, ileri sürülen gerekçelere bakılırsa Bilal ve arkadaşları, Hz. Peygamberin Hayber'de uyguladığı sünneti savundukla-n anlaşılacaktır. Gerçi Bilal'ın ekonomik gücü hakkında yeterli belgelerimiz yoktur; Abdullah b. Zübeyr ve Abdurrahman b. Avf ise kendi dönemlerinde ekonomik gelir düzeyleri hayli yüksek sayılan kimselerdi. Fakat yine de olayı bu nedenlere bağlamak tamamiyle mümkün değildir. Çünkü bu iki sahabeden ekonomik seviye bakımından hiç de aşağı olmayan Hz. Osman (r.a.) ve ekonomik gücü söze değer sayılamıyan Hz. Ali (r.a.) karşıt fikirde idiler. Buna göre ietihad farkının ortaya çıkardığı bir anlaşmazlık ortada kalır ki, hiç değilse dışandan gözlendiği kadarıyla konu da bunun etrafında dönüp dolaşıyordu.
Bilal ve arkadaşlarına göre Hz. Peygamber, Hayber topraklarını ve taşınır mallan ganimet hükmünde kabul etmiş ve ganimeti savaşa katılanlar arasında dağıtmıştır. Hayber ise savaşla ele geçen bir yerdi; öyle ise savaş sonucu elde edilen ganimetin dağıtılması sünnetin gereğidir. Kaldı ki «Ganimet, savaşa katılıp ona bizzat şahit olanların hakkıdır,»[51] hadisi bunu gerekli kılar. Hz. Ömer ise ganimetin taksimi halinde büyük problemlerin ortaya çıkacağını ileri sürüyor ve sonuçta toprağın bir avuç azınlığın tekelinde kalacağım savunarak eski sahiplerinin elinde bırakılmasını istiyordu. Tartışmalar çok sert ve kına bir ortam da sürdü. Öyle ki, Hz. Ömer kendini tutamıyarak «Ya Rabbi, beni Bilal ve arkadaşlarından kurtar.» diyecek kadar sıkıntıya düştü. Kaynakların zikrettiğine göre Bilal bir sene sonra salgın bir hastalık sonunda öldü.
Demek uluyor ki itiraz eden sahabelerin görüşlerini özetlersek: Irak, savaş yoluyla fethedilmiştir, fey değildir. Savaşla fethedilen ülkenin taşınır ve taşınmaz malları bizzat savaşa katılanlar arasında ganimet olarak dağıtılır.[52] Hz. Peygamber'in, Hay-ber'deki uygulaması buna açık bir delildir. [53]
IV. Hz. Ömer'in İçtihadı Ve Delilleri
Fethedilen toprakların mülkiyet hakkını «kıyamete kadar gelecek mü'minlerin yararı» adına devlet elinde bırakmak konusunda Hz. Ömer'in ana dayanağı Kur'ân-ı Kerim'dir. Şimdi meseleyi Kur'ân'ın dayandırıldığı ayetler açısından ele alalım:
Ganimetler hakkında ilkin şu ayet nazil olmuştur; «Sana savaş ganimetlerinin kime ait olduğunu soruyorlar. De ki: Bu ganimetlerin taksimi Allah'a ve Resulüne aittir. Onun için siz gerçekten mü'min iseniz Allah'tan korkun ve birbirinizle aranızı düzeltin (çekişmeyin) Allah'a ve Resulüne itaat edin.»[54]
Ayet, açıkça ganimet taksim işini teşriî bir düzeyde ele almış ve bu hakkı yalmzca Allah'a ve Resulüne ait saymıştır. O halde ganimetlerin taksiminde kişisel öngörüler ve indi yarar kaygulan bu konuda genel-geçer olmaktan uzaktır. Aynı surenin 5. ayeti ise oldukça anlamlıdır: «Ganimetlerin taksiminden bazı kimselerin hoşlanmayışı, Rabbin seni hak uğrunda (savaş için) evinden çıkardığı duruma benzer.»[55] Ayet'te savaşa katılmanın getirdiği hoşnutsuzluklar dile getirilmiş, bu arada ganimet ile savaşa karşı takınılan tutum arasında ilginç benzerlikler kurulmuştur. Ayetin bu anlatım ve atıfları bize Hz. Ömer ile Bilal arasında toprakların ümmet (toplum) yararına terkedilmesi konusunda çıkan sert tartışmanın mahiyeti hakkında önemli fikirler vermektedir.
41. ayet ise şöyle: «Bilin ki, kafirlerden ganimet olarak aldığınız her hangi bir şeyin muhakkak beşte biri Allah içindir. O da, Peygambere, ona yakın -akraba olarak da denilmiştir- olanlara, yetimlere, miskinlere ve yolda kalmışlara aittir.»[56] Ganimetlerin nasıl taksim edileceğine açıklık getiren bu ayete göre, taşınır ve taşınmaz mallar beşe bölünmeli ve 1/5 Beytü'l-mal'a ayrılırken kalan 4/5 de savaşa katılanlar arasında dağıtılmalıdır. Hz. Ömer'in buna bir itirazı yoktu. Ancak o Haşr süresindeki ayetleri peşpeşe sıralayarak fey hakkında inen ayetlerin umumî olduğunu ve müslüman olan herkesi içine aldığı fikrini savunuyordu. Haşr sûresinde konuya ilişkin ilk ayet şöyledir:
«Onların mallarından Allah'ın Resulüne verdiği feye gelince, siz o hususta deveye binip bir gayret göstermediniz. Lakin Allah Peygamberini dilediği kimselere musallat eder. Allah herşeye kaadirdir.»[57] Bu ayette söz konusu huşsun, Beni Nadir oğullarının mallarına ait olduğunu izah eden Hz. Ömer, bu hükmün umumi olduğunu belirtti ve [58]sonra şu ayeti okudu: «Allahın (fethedilen diğer) memleketler ahalisinden alıp Peygamberine verdiği fe-yi, Allah'a, Peygambere, hısımlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalanlara aittir. Ta ki bu mallar içinizden yalnız zenginler arasında dönüp dolaşan bir servet olmasın. Peygamber size ne verdiyse onu alın, ne yasak ettiyse ondan sakının. Allah'tan korkun, çünkü Allah'ın azabı şiddetlidir.»[59] Ayeti bitiren Hz. Ömer şu ayeti de ekledi: «O fey'ler bilhassa Allah'ın rızasını gözetip ihsanını uman, Allah'a ve Resulüne, canlarıyla, mallarıyla yardım ederlerken yurtlarından çıkarılıp, mallarından mahrum edilen fakir muhacirlere aittir. Zira onlar sıddıklaruı tâ kendileridir.»[60] Bunun da ardından Haşr suresinin 9. ayetini okuyan Hz. Ömer «Allah bununla da yetinmeyerek şöyle buyurmuştur» diye 10. ayeti ekledi: «Bunların arkasından (veya sonradan) gelenler şöyle derler: Rabbimiz! Bizi ve iman etmekte bizi geçmiş olan din kardeşlerimizi yarlığa. Kalblerimizde, iman etmiş olanlara karşı bir kin, hoşnutsuzluk bırakma! Rabbimiz, şüphesiz sen esirgemesi ve ahmeti en bol olansın.»[61] Hz. Ömer'e göre bu ayet, onlardan, hali hazır olanlardan sonra gelenler hakkında gelen bir hükümdür.
Haşr süresindeki ayetleri bir bir sıralayan Hz. Ömer, surenin 6. ayetinde umum ifadesi olduğunu şu sözleriyle ifade etti:
«-Ben bu ayetten bütün müslümanlarm, hatta Kuda'da çobanlık yapanların bile ganimette ortak olduğu manasını anlıyorum.»[62]
Ayeti yalnız Beni Nadir'in malları -nüzul sebebi itibariyle- ile sınırlandırmak mümkün değildir. Nitekim Hz. Peygamber, bu mallan yalnız muhacirlere vermekle hicret dolayısıyla Medineli ensar ile Mekkeli muhacirler arasında varolan iktisadî denge farkını kapatmak istemiştir. Daha önce de değindiğimiz gibi, ensann önüne konulan heriki seçenekte de malların muhacirlere dağıtılması ve hicretle birlikte ortaya çıkan toplumsal ekonomik seviye farkının giderilmesi esastır. O halde fey olayını şeriatın genel maksatları, Kur'ân'daki hükümlerin gözettiği hikmetler açısından ele aldığımızda, savaş durumunda alman ve hükmü Enfal suresinde açıklanan ganimetten başka bir şey telakki etmek yanlıştır.[63] Surenin 7. ayetinde «Ta ki bu mallar yalnız zenginleriniz arasında dönüp dolaşan bir servet olmasın» ifadesi de, toprakların ve malların her durumda toplum hayatında ekonomik anlamda ayrı bir sınıfın oluşmamasını vurgulamaktadır. Eğer topraklar, yalnızca savaşa katılanlar arasında dağıtılırsa, savaşa katılmayanların önemli bir bölüşümden yoksun kalacakları açıktır. Oysa Kur'ân-ı Kerim ganimetleri kasdederek ve özellikle bunun önüne geçilmesini istemiştir. Kaldı ki ganimet topraklarının dağıtılması öşürle vergisi ödenen ve hukuken ferdî mülkiyete konu olan toprak niteliğine bürüneceğinden, toplum içinde büyük toprak parçalarına malik arazi sahipleri olacak, öte yanda da topraksız büyük bir kitle oluşacaktı. Hz. Muaz'ın başlangıçta Hz. Ömer'e miras yolu ile bu durumun ortaya çıkacağını haber vermesi de meselenin çok değişik ve çeşitli boyutlar da ele alındığına açık bir delildir. 10. ayetin başlangıcı olan «bunların arkasından gelenlere» ibaresi Hz. Ömer'in içtihadına göre gelecek nesillerden başkası değildir. Onları bu ganimetten mahrum bırakmaksa ayete rağmen hareket etmek demektir. Oysa fey ve ganimet ayetleri muhkem ayetlerdir, onları hiçbir şey neshedemez.[64]
Ayette dikkat çekici bir husus daha var ki, üzerinde Önemle durulabilir. Gelecek nesilleri de savaş ganimetlerinden pay sahibi kılan aytin devamında «Rabbimiz, bizi ve iman etmekte bizi geçmiş olan din kardeşlerimizi yarlığa. Kalbi erimizde, iman etmiş olanlara karşı bir kin ve hoşnutsuzluk bırakma» ifadesi anlatmağa çalıştığımız olayın bağlantısı içinde ele alındığında son derece önemli bir hususa işaret eder. Müfessirlerin genel kanaatine göre bu ayetten murad, muhacirin ve ensann arkasından kıyamete kadar gelmiş ve gelecek olan mü'minlerdir ki, bunların şiarı hem kendilerine, hem geçmişlerine takaddüm etmiş olan Ashab-ı Kiramı ve Selef-i salihiyni daima hayır ile yadetmektir.[65] Fey hükmünde kabul edilen ve devlet mülkiyetine ayrılan bu topraklardan elde edilen yarar kıyamete kadar gelecek mü'minlere ait [66]olduğuna göre, fethedilen toprakların özel mülkiyete konu olmaması ile «gelecek nesillerdin «iman etmişlere karşı kin ve hoşnutsuzluk» duymamaları arasında bir ilişki vardır. Ben, bu ayette, bir dönemde kurulan ve fakat gelecek toplumların da ekonomik yararlarım gözeten bir sistemin temellerine ve tarih içinde olması muhtemel olan her türlü çatışmaya engel olunduğuna ilişkin açık bir uyarı ve kesin bir bilgi görüyorum. Tarihimizde sınıf kavgalarına rastlanmıyorsa ve geçmişte kurulan toprak sisteminin ruhu ve bu sisteme yön veren kurucu ilkeleri yönüyle bugün de dikkate alınması gereken bir konumda görülüyorsa sebebi budur.
Hz. Ömer sözkonusu içtihadını aşağıda sırala} acağımız gerekçelere dayandırıyor ve bu bakımdan toprağın mülkiyetini ümmetin genel maslahatına kullanılmak üzere devletin kontrolünde bırakmak istiyordu:
1. Fethedilen arazileri dağıtacak olursam, yalnız bir avuç kişi zenginleşecek, topraklar bir zümrenin elinde dönüp dolaşan bir servet olacak, bu durumda toplumun diğer kesimleri bunda yoksun kalacaklardır.
2. Toprak özel mülkiyete konu edilirse gelecek nesillere hiçbir şey kalmayacak, ileride vukubulması muhtemel huzursuzluklar islâm ümmetini birbirine düşürecektir.
3. İslâm ülkesi (Daru'l-lslâm) gün geçtikçe genişlemekte, nüfusu artmakta, devletin giderleri, ordunun iaşe ve geçimi ile sair masrafları beytülmalin sınırlı gelir kaynaklarıyla karşılanamayacak düzeye ulaşmaktadır. Oysa bu ülkeleri koruyacak askerlerin beslenmesi, ordunun ihtiyaç hissettiği araç gereçlerin temin edilmesi gerekir. Toprak devletin denetiminde kalırsa bu ihtiyaçların karşılanmasına yeterli kaynak sağlanmış olacaktır.
4. Bu geniş toprakları işlemek, ziraî üretimden gelir artışı sağlamak için gerekli altyapı tesislerinin kurulması, büyük su kanallarının açılması, mevcut sulama imkanlarının ıslah edilmesi gerekmektedir. Toprak özel mülkiyete tahsis edildiği takdirde, kendi başlarında toprak sahipleri bu işleri gerçekleştiremeyecekleri gibi aralarında büyük çekişmeler de başgösterecektir.
Yukarıda sıraladığımız gerekçeleri, Hz. Ömer'in toprak statüsünü savunduğu biçimde şekillendirmesi için beşi Evs'ten ve beşi Hazreç'ten meydana gelen «danışma-karar meclisine» sunduğu raporla belgelemek mümkün:
- Allah sizden sonra gelecek olanları bu Fey'e ortak etti. Eğer ben size bölüştürürsem sizden sonra gelecek olanlar ne olacak? Onlar arazilerin halkıyla beraber taksim edilmiş olduklarını görünce babalarından oğullarına miras olarak geçtiğini böylece kendilerinin mahrum bırakıldıklarım görecekler. Bu haklı (adil) bir görüş değildir. Artık görüyorum ki Kisra'nın ülkesinden başka fethedilecek yer de kalmadı. Şam, Cezire, Küfe ve Mısır gibi şehirlerin korunması gibi önemli ihtiyaçlarla da karşılaşacak, işte bunlar bu arazilerden teinin edilecektir.»[67] Bir başka kaynakta Hz. Ömer'in şu sözleri nakledilmektedir:
— Hem de korkarım ki Sevad'ı aranızda taksim edersem sular yüzünden aranızda fitne ve düşmanlık çıkar.[68]
V. Hz. Ömer'in Hayber Hakkındaki Görüşü
Toprakların dağtılmasım isteyenlerin önde gelen gerekçeleri Hz. peygamberin Hayber fethinde toprakları dağıtarak takip ettiği usuldü. Hz. Ömer ise Hayber ile Sevad arasında farklı durumlar ve şartlar olduğu görüşündeydi. Ona göre Hayber fethedildiği zaman müslümanlarm nüfusu bu kadar artmamıştı, ayrıca islam devletinin sınırları da bu kadar geniş değildi. Bu yeni durumun getirdiği nesnel şartlar içinde «-Eğer ben Hz. Peygamberin döneminde olsaydım ve insanların müstakbel hayatları olmasaydı Rasûlullah Hayberi nasıl taksim ettiyse, ben de fethettiğim her yeri ashab arasında taksim ederdim.»[69]
islâm fakihlerine göre Hayber'in statüsü de alınış tarzına bağlı tespit edilmiştir. Hatta Hz. Peygamberin Hayberin yarısını dağıttığı öne sürülmüştür. Beşir b. Yesar'dan nakledilen bir hadisin verdiği bilgilere bakılırsa «Hz. Peygamber Hayber'in yarısını orda oturanlara, diğer yarısını da müslümanlara dağıttı.« Bu, sulhla alınan kısım ile silahla alınan kısım arasında bir ayırımdan doğmuş bir uygulamadır.[70] O halde Hz. Ömer'in Sevad tatbikatında izlediği siyaset ile Hayber tatbikatında izlenen siyaset arasında hükümlerin hikmeti veya şeriatın maksadı açısından çelişki görmek yanlıştır; bir bakama Hz. Ömer, Sevadla Hayber uygulamasını tamamlamıştır. Nitekim Beni Nadir'in malları paylaştırıhıken, Allah'ın Resulü Ensar'm önüne koyduğu her iki seçenekte de toplumda vakıa halinde olan iktisadî ve-malî dengesizliği giderme amacını gütmüştür. Ensar her iki seçenekte de hicretten doğan iktisadî dengesizlikten dolayı kendi aleyhlerinde ve muhacirlerin lehinde olan bir taksimle karşı karşıya getirilmişti. Hz. Ömerin bu kalkış noktasından hareket ederek, hem müslüman toplumdaki dengesizliklerden ve hem de ileriki nesilleri büyük iktisadî felekatleden kurtarma yolunda izlediği politikayı hayretle karşılamak anlaşılır bir davranış değildir.
Nitekim fetih'ten sonra Hz. Ömer'in emriyle fethedilen arazi üzerinde yapılan nüfus sayımı, bu toprakların özel mülkiyete taksimi halinde her nıüslümana taksim edilen toprakla birlikte üç çiftçinin düşeceği ortaya çıktı.[71] Danışma ve karar meclisine halifenin verdiği raporda bu, yani toprakla beraber halkın da dağıtılacağı ve böylelikle fiilî bir köleliğin çıkacağı vurgulanmaktadır. Oysa ki Hayber arazisi o kadar azdı ki, bu topraklar üzerinde feodalizm veya bugünkü tabirle toprak ağalığı tehlikesi söz konusu değildi. Ama Suriye ve Irak'ın fethinden sonra ele geçen topraklar çok genişti ve bu toprakların müslüman askerler arasında dağıtılması, geleneksel feodalizmin sürmesine veya yeni bir kimliğe bürünmesine yol açabilirdi.[72] Görülüyor ki Hz. Ömer içinde bulunduğu durumun ve gelecekle ilgili alınması gereken hukukî ve ekonomik tedbirlerin tamamen farkındaydı. [73]
VI. Mısır Toprakları Da Dağıtılmıyor
Amr b. As Mısır'ı fethedince Hz. Zübeyr Mısır fatihine müracaat ederek toprakların ganimet olarak savaşanlar arasında dağıtılmasını taleb etmiş, Amr b. As da durumu halifeye sormadan dağıtım yapamıyacağmı söyleyerek Hz. Ömer'e konu ile ilgili bir mektup göndermişti. Halife Valiye gönderdiği mektupta «-Onu bırak (arazileri taksim etme). Ta ki nesiller boyu müslümanlar onunla Allah yolunda savaşsınlar.»[74] Anlaşılıyor ki, Hz. Ömer'in Mısır toprakları hakkındaki görüşleri Irak topraklarını dağıtmama ve ümmet yararına Beytülmal'in kontrolüne terketme düşüncesine dayanmaktadır. Bu siyaset, sonradan islâm ülkesi sınırları içine katılan bütün toprakların statüsünü belirlemede esas alındı. Bu statüye göre fethedilen topraklar savaşa katılanlar arasında dağıtılmayıp eski sahipleri elinde bırakılıyor, toprağı işletenler de islâm devletine «haraç* denilen vergi ödemekle yükümlü tutuluyordu. Devletin önemli gelir kaynakları arasına giren bu yeni vergi ile islâm toplumunun çeşitli ihtiyaçları karşılanıyordu. [75]
VII. Ganimetin Fey Kabulü Hakkında Mezheblerin Görüşü
Ganimetlerin fey hükmünde sayılması çoğu fakih tarafından devlet başkanının vereceği karara bağlı kabul edilmiştir. Hatta bir takım bilginlerce Hz. Peygamber'in Hayber uygulaması, devlet başkanının bu konuda serbest davranabileceğine dair delil olarak gösterilmektedir.
Ebu Hanife'ye göre imam bu konuda serbesttir. Görüşü şöyledir: Allah'ın Resulü Hayber topraklarını yarıcılığa vermiş ve Hayber ahalisi ile hurmaları bölüşmek üzere sonradan Abdullah b. Revaha'yı oraya göndermiştir. Bu tatbikattan Hz. Peygamber'in Hayber arazisinin hepsim taksim etmediği anlaşılmaktadır, imam (devlet başkam) burda serbesttir: Hz. Ömer de bunu yapmıştır.[76] Bir kısım fakihlere göre ise topraklara uygulanan bu hüküm taşınır malları da kapsamına alır.[77] Bu da ayrıca üzerinde durulabilir bir konudur. Birinci ve ikinci hicri yüzyılların ekonomi ve mali tarihi hakkında bize değerli bilgiler veren Ebu Ubeyd de imamın bu konuda serbest olacağını yaptığı nakillerle anlatmaktadır.[78]
Imam-ı Şafii'ye göre savaşla alınan mallar, ganimettir ve dağıtılması gerekir.[79] Ancak Maverdi ise, fey mallarım ganimet mallarının bir kısmı olarak görür.[80] Imam-ı Şafii'nin ünlü kitabı el-Ümm'de geçen bir kayda göre, fey mallan ile ganimet malları birleştirilebilir.[81] Maliki mezhebinin İmamı ise daha değişik ve adeta Hanefi ile Şafiî mezhepleri arasında, bir görüş öne sürer. imam Malik'e göre, ganimet olan toprak dağıtılmaz, o savaşların geçimleri, ülkelerin ve mescitlerin imarına ayrılır. Ancak devlet başkanı (halife) maslahat görürse o zaman dağıtabilir.[82] Mezhep imamlarının konu hakkındaki görüşlerini böylelikle gördükten sonra şimdi bu uygulamadan ortaya çıkan ve çağdaş islâm toplumu için Önemli olan bir başka meseleye geçebiliriz.[83]
VIII. Verilen Mülk Toprağı Geri Alma
Hz. Ömer Kadisiyye savaşı için Arap yarımadası ölçeğinde büyük bir kampanya açmıştı. Savaşa müslümanların safinda katılmak üzere yarımadanın her yanından kuvvetler katıldı. Kaynakların işaret ettiği bilgilere bakılırsa bu savaşta en büyük destek Büceyle kabilesinden sağlanmıştı. Kabilenin başkanı Cerir b. Abdullah hemen hemen ordunun 1/4'nü teşkil eden büyük bir kuvvetle gelmişti ve savaşa katıldığı takdirde elde edilecek ganimetin 1/4'nün Cerir'e (yani kabilesine) verileceğine dair bizzat halife tarafından söz almıştı. Nitekim savaş bittikten sonra Halife sözünde durarak Buceyle kabilesine ganimet olarak ele geçen toprakların dörtte birini verdi. Ancak bu dönemde Sevad arazisi, yukarıdan beri anlatmağa çalıştığımız farklı bir statüde ele alındı. Ebu Ubeyd ve Yahya b. Adem, kitaplarında bu toprağın Buceyîe kabilesinin mülkiyetinde iki veya üç sene kaldığını zikretmektedirler. Toprak ganimeti fey hükmünde kabul edilip devlet mülkiyetine geçirilince Buceyle kabilesine önceleri vadedilen ve sonra verildi-ği anlaşılan toprak üzerindeki mülkiyet hakkı da hükmünü kaybetmiş oluyordu. Kays b. Ebi Hazim'in îsmail b. Ebi Halid'e dayanarak naklettiği sözkonusu olay, Huşeym'in rivayetiyle Ebu Ubeyd tarafından şöyle anlatılıyor:
«- Buceyle kabilesi, Kadisiyye savaşma katılanların dörtte birini teşkil etmekte idi. Bu sebeple Hz. Ömer, Sevad arazisinin dörtte birini onlara vermişti. Onlar, iki veya üç yıl süreyle toprağı ellerinde bulundurdular. Ravi dedi: Sonra Ammar b. Yasir beraberinde Cerir b. Abdullah olduğu halde Hz. Ömer'e geldi. Ömer, Cerir'e şöyle dedi: Araziyi müslümanlara geri vermeni istiyorum. Cerir, araziyi geri verdi, Hz. Ömer de Cerir'e seksen dinar vererek taltif etti.»[84] Ebu Ubeyd, halifenin Cerir'e seksen dinar para vermeşini daha önce verilen söze bağlamaktadır. Kimine göre bu hareket Cerir'in gönlünü almaya matuf bir «taltif», kimine göre ise bir «tazminat»tır. Muhtemelen Cerir'e verilen ve sonradan mülkiyetinden çıkarılan o toprağın o günkü rayiç bedeli araştırılma seksen dinarın taltif mi, tazminat mı olduğa daha iyi anlaşılacaktır. Fakat her iki durumun da ötesinde şu önemli sonuç ortaya çıkmaktadır ki, devlet gerekli ve maslahat bulduğu zamanlarda ve şartlarda ferdlerin elinde bulunan özel mülk mallara el koyabilir, onlardan geri alabilir. Bu mallar uzun bir zaman işleticilerin elinde kalmış olsa bile netice değişmez. Kaynakların verdiği bilgilere bakılırsa, toprağın iki veya üç sene özel mülkiyete konu olduktan sonra toplum yararına ve gelecek nesillerin maslahatına dönük bir statünün tespiti dolayısıyla, eski mülkiyet ilişkisi geçersiz kılınmış, hatta bu, toprağa devletçe el konulmasına gerekçe olmuştur. Kaldı ki Buceyle kabilesine mülk olarak ayrılan arazinin dağılım işleminde bir adaletsizlik unsuru aramak boşunadır. Çünkü, ümmet maslahatı bunu gerektirdiği için ferdî mülkiyet, ikinci plana düşmüş ve toplumun yaran ön plana geçmiştir. Yine de bu olayı çağımızda genel geçer millileştirme veya merkezi iktidarı güçlendirme amacına dönük devletleştirme politikalarından ayrı düşünmek gerekir. Her ne kadar fey arazi, kendisinden alınan haraç vergisiyle devlet tarafından kontrol ediliyorsa da, fey'e "ümmet mülkiyeti" adı verilebilir. [85]
IX. Altyapı Tesislerinin Kurulması
Fethedilen bunca ülkelerin arazileri İslâm ülkesinin sınırlarına katıldıktan ve bu topraklar islâm devletinin mülkiyetine geçirildikten sonra Hz. Ömer zirai üretimin artması yolunda yeni ve o zamana kadar teşebbüs edilmeyen çözümlere, tedbirlere başvurdu. Herşeyden evvel tarımsal hayatı bütünüyle ilgilendiren alt-yapı tesislerinin kurulması ve üretici kitlelerin hizmetine götürülmesi gerekiyordu. Esasında bu büyük ve çok masrafları gerektiriri işleri de fertlerin kendi başlarına yapmaları pek mümkün değildi. Devlet, artan nüfusu beslemek, üretici çifçileri emeğinden mahrum etmemek ve islâm devletinin askeri ihtiyaçlarım karşılamak uğruna bu ağır yatırımlara girişmek zorundaydı. Hz. Ömer toprakları özel mülkiyete geçirmemek için ashabla meseleyi tartışırken, sular yüzünden toprak sahipleri arasında büyük ihtilafların çıkacağını o zamandan haber vermişti. Özel mülkiyet hukuku içinde işleren araziler, yeterli sulama ve teknik yardımlardan yoksun kalacakları için verim bakımından da düşük kalacaklardı. Hz. Ömer, bu işi devlet eliyle ve imkanlarıyla halletme cihetine gitti ve o dönemin şartlarına göre gerçekten büyük yatırımlara girişti. Sulama meselesinin çözümü için ilk planda kanalların açılması kendiliğinden gerekli oluyordu.
Bu iş için yoğun bir faaliyete girildi. Kanallar açılmağa, su mahzenleri kazılmağa başlandı. Kanal açmak işleriyle meşgul olmak üzere kurulan bir daire yalnız bu ve buna benzer işlere bakmakla idi. Makrızî, Mısır'da 120.000 işçinin bütün sene bu işlerle meşgul olduklarını, bunların ücretlerini devlet hazinesinden aldıklarını kaydeder.[86] Kanalların açılmasıyla bir kat daha yeni arazi ihya edildi. Giderek ülkenin işlenen ve tarıma açılan alam genişledi. Hz. Ömer'in açtığı başlıca kanallara bir göz atarsak, ziraatın ıslahına ne derece önem verdiğini de anlamış olacağız:
Ebu Musa kanalı: Bu kanal dokuz mil uzunluğundadır. Basra şehrinin içme suyu alımtrak idi. Şehirden başkente giden bir heyet durumu halifeye iletince halife, Ebu Musa'ya bir emir göndererek altı mil uzaklıkta bulunan tatlı sudan getirilmesi için bir kanal açılmasını istedi bundan başka Makal kanalı ile Sa'd kanalı bu dönemlerde açıldı. Halife'nin özel emriyle açılan en büyük kanal Nil nehri ile Kızıldenizi birbirine bağlayan ve Emiru'l-Mü'minin adını alan kanaldır. Hicretin 18. yılında genel bir kıtlık olmuştu. Hz. Ömer vilayetlere emirler göndererek merkeze tahıl maddeleri göndermelerini istedi. Bütün bölgelerden kolaylıkla buğday ve sair maddeler geldiği halde, Suriye ve Mısır yolu çok bozuk olduğundan ulaşım bir türlü sağlanamıyordu. Bunun üzerine büyük bir kanalın açılmasına karar verildi. Amr b. As Fustat'tan Kı-zıldeniz'e kadar bir kanal inşa ettirdi. Nü'de seyreden gemilerin bu kanaldan geçerek Kızıldeniz üzerinden Medine'nin limanı olan Cidde'ye gelmesi için nehir böylece denize bağlandı. Kanal aşağı-yukarı 69 mil uzunluğundaydı ve altı ay içinde tamamlanmıştı. Bu arada Amr b. As, Akdenizi Kızıldeniz'e bağlamak istiyordu. Aradaki mesafe 70 mil kadardı; ancak kanal açıldığı takdirde Yunanlı gemilerin hacıları yağma edecekleri öne sürülerek bu düşünceden vaz geçildi.[87]
X. Feodalitenin Yıkılması Ve İslam Toprak Sistemi
Arap yarımadasının tarihinde topraktan vergi almak hemen hemen hiçbir dönemde görülmemişti. Buna rağmen vergi işinden Arapların tümden habersiz olduklarını düşünmek mümkün değildir. Numan Şibli'nin verdiği bilgilerden anlaşılıyor ki, Hz. Ömer'le bir sistem içinde yerini alan vergileme, bölgenin medeniyet tarihinde yeni sayılırdı. Çünkü geçmiş zamanlarda yörenin hanedanlarından bazıları araziden belirli bir vergi almayı düşünmüş olmakla beraber iyi tanzim edilmiş bir gelir vergisi yoktu. Yarım adanın coğrafi ve iklim şartlarına bakıldığında tarıma elverişli sayılabilen toprakların azlığı çarçabuk göze çarpar. Kabilelerin belli başlı geçim kaynakları, hayvancılık, ticaret, savaş ganimetleri ve en çok soygundu. Böyle bir ekonomik yapı içinde, tarihin dönüm noktasını teşkil edecek devrimlere girişmenin zorluğu daha kolay anlaşılır. Herşeyden evvel göçebe yaşamağa alışmış, bir senede ülkenin her tarafinı dolaşan Bedevi Arapları iskan etmenin, toprağa bağlamanın yollarım aramak lazımdı. Bizzat Allah'ın Resulü tarafından ölü olan toprakların işlenerek diriltil-mesine ilişkin yapılan teşvikler bir bakıma bulmaca dönük sayılabilir. Bütün insanları ticaret ve hayvancılıkla uğraştırmak, yeterli ekonomik gelirleri sağlamak için geçerli bir çözüm değildi. Bizzat toprağın işlenmesi, ziraatin gelişmesi lazımdı, aksi halde güçlü olanların zayıfların geçimlerini kısmaları, onları soymaları, mallarını talan etmeleri önlenemezdi, islâm devleti bunu önemle gözönünde bulundurdu. Özellikle ekilebilir durumda olmayan arazileri ekilebilir hale getirmek için bir takım teşvikler yapıldı. Hz. Peygamber ziraati övdü ve ölü bir araziyi işletene bu arazinin verileceğim söyledi. Ashab bir çok Ölü araziyi diriltmeye koyuldu. Yeni teşekkül eden arazi hukkuna göre, bir kişi, üç sene üstüste bir araziyi işletmezse kendisinden alınır, diye bir hüküm bütün cumhur ulema tarafından (imam Şafii bu süre 3 ve 5 yıl da olabilir der) kabul gördüğü için herkes elinde bulunurduduğu toprağı başkasına kaptırmamak için her sene işlemeğe gayret etti. Böylelikle tarıma elverişli topraklar gün geçtikçe genişliyorken, yapılan fetihler bu alanın sınırlarını daha da arttırdı. Şimdi bu kadar geniş olan araziden elde edilen gelirleri vergilendirmek için esaslı tedbirlerin alınması lazımdı.
Arap yarımadasına k^asla, Iran ve Bizans sınırlan içinde kalan bölgelerde toprakların işletilmesi ve bunlardan vergi tahsili işi çok daha ileri bir seviyede sayılırdı. Suriye'de bir Yunan kralı-nın koyduğa vergi sistemi vardı. İran'da ise Nuşirevan zamanında nisbeten çiftçinin yükünü hanflctici vergiler konulmuşsa da Perviz tahta geçer geçmez vergileri üretici köylülerin kaldıramı-yacakları bir miktara yükseltmişti. Esasında o dönemde hem İran'da ve hem Bizans'ta dünyanın hemen hemen bir çok bölgesinde görülebilen bir feodalite hüküm sürmekteydi. Topraklar çeşitli adlar ve çeşitli sınıflar arasında bölünmüş durumdaydı. En büyük toprak praçaları ordu komutanları ile saray memurları arasında paylaştırılmıştı. Bizans'ta bir kısım topraklar imparatorluk malikanesine ait iken, bir kısmı da Kili senin mülkiyetine devredilmişti. Arazİ3'i işletenlerin bu arazi üzerinde hiçbir haklarından söz edilemezdi. Arazi satıldığı veya bir başkasına devredildiği zaman, arazide bulunan köylülerle satıhj'or veya devrediliyordu. Hz. Ömer bu feodal sistemi temelinden kaldırdı. Kraliyet malikaneleri ile Romalı memurların mülkiyetinde bulunan araziler memleketin yerli halkına iade edildi. Böylelikle cahiliyenin kanun ve telakkilerine göre şekil alan sistem, İslâm'la birlikte tamamen değiştirildi, yeni bir sistem içinde biçim aldı. Öyle ki Hz. Ömer, müslümanların bile bu arazileri satın almalarını kesinlikle yasakladı. Bir ava halifenin fethedilen topraklar üzerinde müslü-manlann ziraatle uğraşmalarını engellemeyi bile düşündüğü kaydedilmektedir.[88]
Hz. Ömer, toprak sistemini belirlemek amacıyla ilk iş olarak, arazileri ölçmeye karar verdi. Bu iş için bilgisi ve tecrübesi yeterli bir uzman arandı ve sonunda uzun zaman bu topraklarda seyahat ve ticaret gayesiyle kalan Osman b. Hanife görevlendirildi. Osman b. Hanife, yanındaki yardımcılarıyla fethedilen Irak arazisini dikkatle ve bir baştan bir başa ölçtü. HuzcyJ"b. Yeman'm da bu konuda zengin bir bilgisi vardı. Bu ölçme işinde o kadar titiz davranıldı ki, Ebu Yusuf, arazinin kumaş ölçer gibi dikkat ve hassasiyetle ölçüldüğünü, söyler. Ölçme işi bittikten sonra arazinin boyu 375 mil, eni 240 mil, yüzölçümü ise 30.000 milkare kadar tes-bit edildi.
Kraliyet hanedanına ait bütün malikaneler, ateş tapmaklarının geliri, varis bırakmadan ölen, memleketten kaçan veya isyan edenlerin emlaki, yol inşaatı ve bakımı ile haberleşme giderleri için ayrılan topraklar, nehir ve ormanlardan kazanılan topraklar, devlet mülkü kabul edildi ve bu arazilerin yedi milyona varan gelirleri topluma faydalı işler için ayrıldı,[89] Geriye kalan topraklar eski sahiplerine bırakıldı ve arazi vergisi şöyle takdir edildi:
Bir yıl sonu ürüne göre:
Ürünün Cinsi Vergi Miktarı
Bir cerib buğday 2 Dirhem
Arpa 1 Dirhem
Şeker kamışı 6 Dirhem
Pamuk 5 Dirhem
Üzüm 10 Dirhem
Hurma (ve bahçe ürünleri) 10 Dirhem
Yağı çıkarılan tohumlar 8 Dirhem
Sebzeler 3 Dirhem
Bazı yerlerde arazinin iyi vasfından dolayı bir cerib buğday'dan dört, arpadan iki dirhem alınırdı. Haraç hükmüne göre vergiler senede bir kere (defaten) toplanır ve daha fazla birşey istenmezdi.
Yeni topraklar ekilmeye başlandığında gelir artışı, daha genel bir ifade ile tarımsal üretim büyük bir artış gösterdi. Ölçme işini takip eden senede arazi vergisi 120 milyon dirheme ulaştı. Halife sık sık Küfe ve Basra'dan onar dürüst ve ehliyet sahibi adam çağırtarak vergi toplama işine herhangi bir müslümana veya zım-miye eziyet edilip edilmediğini sorardı.[90] işi daha sağlam bir güvenceye bağlamak için her sene arazilere keşifler düzenlenir, bu işe görevli olan arazi sahipleri ve uzmanlar birlikte gönderirildi. Mahallî çiftçilere birer birer geçen yıllık bilançoları sorulur, kendilerine vergilerin ağır gelip gelmediği, tahsildarların suistimal ve baskılara başvurup vurmadıkları konusunda bilgiler alınırdı. Kiliselerin tahsilatı, umumî hamamlar ve müslüman misafir evleri masraftan düşüldükten sonra geri kalandan vergi tahsil edilirdi. Ayrıca bir sene için tespit edilen miktarın arttırılamıya-cağına dair çiftçilere yazılı bir belge verilirdi ki, söz konusu belge çiftçi ile vergi memurları veya bizzat devlet arasında çıkması muhtemel olan bir anlaşmazlıkta delil olarak gösterilirdi. Sistemin en çarpıcı ve geçmiş sisteme benzemiyen tarafi, tarımsal üretim sürecinde ve vergileme işinde çiftçiye bizzat devletin muhatap olmasıdır. Gerek işlenen toprağın ve gerekse topraktan elde edilen ürüne düşen verginin birisine (temliki tarzda) ikta edilmemesi toprak işleticisine güven ve rahatlık vermekte idi.
Bir çok tarih kitabının verdiği bilgiye göre, Hz. Ömer yukarıda anlattığınız ölçme işini yalnız Irak topraklarında uyguladı. Suriye ve Mısır arazileri konusunda eski defterler esas kabul edildi; ancak şikayet konusu olan veya bilinen hatalar tashih edildi. Öyleki halifenin eski defterlerde kullanılan lisanı bile değiştirmediği yazılmaktadır. Irak'ta Farsça, Suriye'de Bizans lisanı, Mısır'da Kıpti'ce kullanıldı. Bu çalışmalarda eski memurlardan da geniş ölçüde yararlanıldı.
islâm ülkesine katılan bu topraklar üzerinde tarihin eski dönemlerinden beri en katı şekliyle hüküm süren feodalite yıkıldıktan sonra, ziraî üretimde büyük bir artış olduğu gibi, yeni fetihlerin olmasına da büyük katkı1 ar getirdi. Bu sayede Mısır'da Kıptî'ler, Şam ve Humus'ta yerli halk Romalılara karşı kendilerini savunmuş, îslâm orduları geldiği zaman kapılarını onlara açmışlardır. Nüfusun artışında da bir yükselme görüldü. Savaş zamanlarında, savaşın yıkımlarından, Sasani ve Roma'nm zulmünden zarara uğrayan fakir köylülere, Beytü'1-Mal tarafından tazminatlar ödendi. Zımmî statüsünde olan gayr-ı müslimlerden at, sığır ve paradan vergi alınmadığı için, her geçen gün zımmile-rin ekonomik hayatlarında hissedilir bir düzelme görüldü. Tabii şartlardan dolayı ekinleri iyi ürün vermeyen, bazı dönemlerde sel ve buna benzer tabii felaketlere uğrayanlardan o sene ya tamamen haraç vergisi alınmaz veya gerektiği kadar azaltılırdı.
Hz. Ömer'in İslâm'ın ana kaynaklarına ve toplumun genel maslahatına uygun olarak geliştirdiği ve pratiğe aktardığı bu sistem, Asr-ı Saadet dönemi boyunca devam ettirildi. Emeviler döneminde bir takım bozulmaların olduğuna tanık oluyoruz. Ömer b. Abdülaziz başa geldikten sonra, eski sistemi ihya yolunda büyük çalışmalar yaptı. Ancak şunu not etmek gerekir ki vergi tahsilinden sağlanan yüksek gelir artışı hiçbir zaman Hz. Ömer'in döne nünden daha fazla olamadı. Emeviler döneminde vergi miktarı nın arttırılması için bazı zamanlarda şiddete bile başvuruldu Ömer b. Abdulaziz'in şu sözleri gayet ilginçtir:
- Haccac'a lanet olsun ki, ne dünya işlerini, ne din işlerini idare edebildi. Hz. Ömer zamanında Irak'ın varidatı yüz milyon dirhemden fazla olduğu halde Ziyad ile Haccac cebir ve şiddete rağmen 20 milyondan fazla toplayamadılar.[91]
Ömer b. Aziz zamanında belli bir gelir artışına rastlamak mümkündür. Harun Reşit zamanında da ancak 50.480.000 dirhem toplanabilmiş ki bu rakam geçmiş dönemlerle kıyaslanırsa, iyi bir rakam olarak ortaya çıkar.
Bundan şunu anlamak mümkündür. Hz. Ömer, islâm hukukunu, şeriatın maksatlarım ve toplumun genel maslahatını esas alarak tefsir etmiş ve uygulamıştır. Feodal sistemin dağıtılıp yerine islâm toprak sisteminin getirilmesi ve bu topraklara îslâm üretim tarzının egemen kılınması toplumun genel ekonomik refah düzeyinin artmasını sağlamıştır. Ömer b. Abdülaziz'in de uygulaması tanıamiyle bu sistemden gücünü almıştır. Harun Reşit zamanında idarî ve iktisadî hayatın düzenlenmesinde devletin kadısı imam Ebu Yusuf un hissedilir etkisi hesaba katılırsa her üç örnekten, gelir artışının hangi faktörlere bağlı olduğu daha kolay anlaşılabilir, islâm adaleti, üretici kitlelere rahatlık ve emniyet kazandırır ki bu da emeğinin geleceğinden korkusu olmayan çiftçide teşvik unsuru doğurur, verimin artmasına geniş ölçüde ortam hazırlar. [92]
Sonuç
Baştan beri anlatmaya çalıştıklarımızdan şu önemli sonuca gidilebilir ki İslâm toprak sisteminin ana karakteri, Hz. Ömer'in fethettiği arazilerde pratikte ortaya çıkan biçimdir. Bu sistem, kendi döneminde hüküm sürmekte olan feodal sistemle çatışma içine gimiş ve sonunda feodaliteyi temelinden yıkarak darmadağın etmiştir. İslâm toprak sisteminin ve bu sistemin vazgeçilmez unsuru olan üretim tarzının kaynağı ne tabiatın maddî şartları, ne o çağın etkin üretim araçlarıdır. Sistem, özünü ve şeklini tama-miyle İslâm dünya görüşünden ve hukukundan almaktadır. Hz. Ömer, büyük bir basiret ve maharetle İslâm toprak sistemini pratiğe geçirmiştir. Buna göre:
1. Toprak üzerindeki mülkiyet dağlımı, toplumun bir sınıfına hizmet eden bir statü içinde olamaz, ümmet tümüyle bunda hak sahibidir.
2. Toprak dağılımında gelecek nesillerin haklan da vardır.
3. Bu itibarla -eğer arazi fey statüsünde ise- toprağın mülkiyeti ümmet adına devletin elinde ve denetimindedir.
4. Toprağın işleticileri kendi emeklerine sahip olmak bakımından devlete toprağın cinsine ve şartlarına göre sadece vergi ödemekle yükümlüdürler. Bu sistem her türlü sınıf çelişkisine ve sınıf imtiyazlarına tümden kapalıdır.
Taıihin hiçbir döneminde, gelecek nesillerin ve toplumların haklarım koruyan, onların ekonomik bağımsızlığını teminat altına alan bu türden çarpıcı bir örnek gösterilemez.
Bu hukukî teamül sayesinde her yeni gelen nesil, kendim rahat ve özgür bir ortam içinde bulmuş, onu köle statüsünde koyacak hakim bir sınıfla karşılaşmamıştır. Ta o dönemden Osmanlı'nın batılılaşma sürecine girişine kadar İslâm tarihinde feodal beylerin ve toprağa bağlı serflerin gözükmemesi buna bağlanabilir.
Sonuç itibariyle eğer bugün geçmiş toprak uygulamasına bir anlam yükleyebiliyorsak, «îman etmekte bizi geçmiş kardeşlerimizin» koydukları, geliştirip uyguladıkları toprak sistemi ve toplum düzenleri bunda mühim rol oynamaktadır. Avrupa'nın çatışmalarla dolu acılı tarihinde sınıfların birbirlerine karşı besledikleri "kin ve hoşnutsuzluk" durguları gözönüne getirilecek olursa, îslâm tarihini -istisna dönemler dışında- süsleyen uygulamanın önemi çok daha iyi anlaşılır. [93]
[45] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/129.
[46] Numan Şibhî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, (Çev. T. Alp) 1/138.
[47] Numan Şiblî, a.g.e., 2/11-12
[48] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/130-132.
[49] Şevkanî, Neylii'l-Evtar, 8/16, Ebu Ubeyd, el-Emval, s. 59.
[50] Yahya b. Adem, Kitabü'l-Haraç, s. 45-46.
Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/132.
[51] Maverdi, Ahkanıu's-Sultaniye (Çcv. A. Şafak) s. 156.
[52] Şevkanî, a.g.e., 8/16, Numan Şiblî, Asr-ı Saadet, 4/351 ve Muhammed el-Hudarî, İslâm Hukuk Tarihi (Çev. H. Hatipoğlu) S. 151-152
[53] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/133-134.
[54] el-Enfal,l.
[55] el-Enfal, 5.
[56] el-EnfaI,41.
[57] Haşr, 6.
[58] İ. Ebu Yusuf, Kitabu'l-Haraç, (Çev. A. Özek) s. 61.
[59] Haşr, 7.
[60] Haşr, 8 Hz. Peygamber Beni Nadir mallarını ele geçirdikten sonra zengin olan Ensara şöyle bir öneride bulundu: «-İsterseniz bu mallan eski mallarınız üzerine katıp muhacirlerle aranızda paylaştırayım, isterseniz yalnız muhacirlere dağıtalım. «Ensar», - Hayır, mallarımızı da, bu mallan da aralarında dağıt,» cevabım verince Hz. Poyamber Beni Nadir'in mallarını yalnız muhacirlere ve iki de (bazı kaynaklarda üç) fakir ensara verdi. (İmam Şafii, el-Ümm, 4/64, Yahya b. Adem, a.g.e., s. 33, Elmahlı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili 7/4824) Dikkat edilirse Hz. Peygamber'in En-sann önüne koyduğu bir seçenekte de muhacirlerle ensar arasındaki iktisadî va mali dengesizliği giderme amaçları yatmaktadır .Ayetin de vurguladığı anlam budur.
[61] Haşr, 10.
[62] İbn Rüşd, Bidayetü'l-Müctehid, (Aslan Y.) 1/601-602.
[63] Elmahlı, a.g.e., 7/4824.
[64] Yahya b. Adem, a.g.e., s. 21 not: Ganimet ayetinin Fey ayeti ile mensuh veya muhassas (tahsis edilmiş) olduğunu söyleyenler varsa bile bu kavil zayıftır. İbn Rüşd, a.g.e., 1/602.
[65] H. Basri Çantay, Kur'ân-ı Hakim ve Meali Kerim, 9. bsk. 3/1025 dn.35.
[66] İ. Ebu Yusuf, a.g.e., s. 56.
[67] İ. Ebu Yusuf, a.g.e., s. 57,58, ve 59.
[68] EbuUbeyd, Kitabu'l-Emval, prg. 146.
Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/134-138.
[69] Ebu Ubeyd, a.g.e., Prg. 143 ve 154, Şevkanî, a.g.e., 8/14, Yahya b. Adem, a.g.e., s. 42.
[70] Şevkanî, a.g.e. 8/16, Bazı bilginler Mekke statüsünü ileri sürmüşlerse de Mekke'nin ayrı bir statüye tâbi tutulduğu bilinmektedir. Her ne kadar diğer beldeler taksime tabi tutuluyorsa da Mekke böyle düşünülemez. Çünkü Mekke Allah'tan bir vakıftır. Arazilerini mülk edinmek caiz değildir. Cumhur, Mekke arazilerini satmayı veya evlerini kiraya vermelerini caiz görmemiştir. Bu konuda şu hadis rivayet edilmiştir: «Mekke haram olan beldedir. Allah onu haram belde kılmıştır. Onun arsalarını satmak ve evlerini kiralamak helal olmaz. (Ebu Ubeyd, a.g.e. Pr. 161) Maverdi bu hadisi mürsel kabul etmiş ve arazilerinin satışını caiz görmüşse bile (Maverdi, Ahkamu's-Sultaniye, s. 184-185) Ömer b. Abdü'l-Aziz'in Mekke'de evlerin kiraya verilmesini yasakladığını biliyoruz. Mekke arazisi bu itibarla hem ganimet ve hem de Fey arazisi olamaz. Hadiste Mekke'nin ganimetleri helal kılınmamıştır. (Ebu Ubeyd, a.g.e., Prg. 170).
[71] Ebu Ubeyd, a.g.e., Prg. 151
[72] Mannan, İslâm Ekonomisi, (Çev. B. Zengin, 1. bsk.) s. 174
[73] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/138-140.
[74] Ebu Ubeyd, a.g.e., Prg. 149
[75] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/140.
[76] Hafidu İbn Rüşt, a.g.e., 1/602, Yahya b. Adem, a.g.e., s. 45
[77] Hafidu İbn Rüşt, a.g.e., 1/602.
[78] Ebu Ubeyd, a.g.e., Prg. 153.
[79] Maverdî, a.g.e., s. 153.
[80] Maverdî, a.g.e., s. 145.
[81] îmam Şafiî, el-Ümm, 4/64.
[82] Şevkanî, a.g.e., 8/16, İbn Rüşt, a.g.e., 1/601.
[83] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/141.
[84] Ebu Ubeyd, a.g.e. Prg. 154-155, Yahya b. Adem, a.g.e., s. 43 not: Savaştan 1 önce askerlere ganimet vaadedilmesi bazı görüş ayrılıklarına yol açmıştır. İmam Malik'e göre bu türden tatbikat mekruhtur. Çünkü savaşın gayesi Allah'ın rızasını istemektir. Ganimet vadi alan bir müslürnan, kanım dünyevî bir şey için heder edebilir. Kimi âlimlere göre ise caizdir. Habib b. Mesleme'nin rivayet ettiği hadise bakılırsa teşvik de olabilir. (İbn Rüşt, a.g.e., 1/595) Elmalılı tefsirinde Enfal kelimesinin lügat manasım yazarken «bir gaziye ganimet hisselerinden fazla olarak mesala, şu sipere ilk girene şu verilecektir, gibi tenfil yolu ile verilmesi şart edilen mala dahi nefel ıtlak edilir» demektedir. (Elmalılı, a.g.e., 4/2364).
[85] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/142-143.
[86] Numan Şıblî, Asr-ı Saadeı 4/359.
[87] Numan Şıblî, Bütün Yönlr-'vle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, 2/115 vd.
Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/143-144.
[88] Numan Şıblî, a.g.e., 2/73 vd.
[89] Numan Şıblî a.g.e., 2665.
[90] Numan Şıblî, Asr-ı Saadet, 4/353.
[91] Numan Şıblî, a.g.e., 4/353
[92] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/145-149.
[93] Ali Bulaç, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/151-152.