Hadice
Mon 6 June 2011, 01:07 pm GMT +0200
b. el-Aynî ve Umdetü'l-kaarî'si
H. 762/1361'de Ayıntab 'da doğan Bedrüddin, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed el-Aynî el-Hanefî, babasından ve yöre âlimlerinden ders aldı. Hatta babasının vefatından sonra onun yerine kadı oldu. Haleb, Hicaz ve nihayet Mısır' da değişik görevlerde bulundu. Uzun yıllar özel medresesinde ders okuttu. Bir çoğu şerh niteliğindeki pek çok eserin müellifi olan el-Aynî 'nin en hacimli eseri, Umdetü'l-kaarî' dir. el-Aynî 855/145l'de vefat etti.
el-Aynî, Umdetü'l-kaarî' yi yazmaya 821 yılı sonlarında başlamış ve 26 yıllık bir mesâî'den sonra 847'de bitirmiştir. O, bu şerhinin yazımında îbn Hacer'in Fethu'l-bârî' sinden de istifâde etmiştir. Aynı yıllarda yazılmakta olan Fethu'l-bârî' den îbn Hacer' in talebesi Burhan b. Hıdır aracılığı ile faydalanmıştır. Bu sebeple yer yer aynen nakiller, yer yer de îbn Hacer' e itirazlara rastlamak mümkündür. Hatta îbn Hacer' in Hedyü's-sârV de incelediği on noktayı, Aynî hemen hemen aynı sıra ile Fevâid adıyla on başlık altında 6 sayfa içinde özetlemiştir.
Umdetü'l-kaarî , nakl ve tahkik yönünden Buhârî şerhlerinin en hacımlısı, tetkik ve inceleme cihetinden en derli-toplusudur. Hadisleri hemen hemen bütün yönleriyle ve gerektiği şekilde açıklamak amacıyla yazılmıştır. Aynî' ye göre, nakledilmiş metinlere dair bir şey öğrenmek isteyen, ma'kulât'a müteallik olarak aklına herhangi bir şey takılan da problemini Umde' den istifade ile çözebilecektir. Yararlanmayı kolaylaştırmak için de Aynî, açıklamalarını ayrı başlıklar altında vermeye özen göstermiştir. Onun en geniş olarak ele aldığı ve kullandığı başlıkları tam olarak görme imkanı bulduğumuz birinci hadisin açıklamasında 20 ara başlık tesbit etmekteyiz. Aynî hadisi verdikten sonra şu yan başlıkları sıralamaktadır:
1. Hadisin âyetle ilgisi Bu başlık, bâb başlığında âyet yer almışsa, o âyet ile hadisin irtibatını göstermek için açılır.
2. Hadisin bâb başlığı («Terceme») ile ilgisi. Bu ilgi, şârih tarafından çoğu kere, böyle bir başlık açılmadan «Mutâba-katu'l-hadis li't-terceme» gibi başlayan bir cümle ile açıklanmaktadır. Hadisin o bâb başlığı altmda zikredilmiş olmasını sebebini ortaya koyan bu başlık altında verilen bilgiler, Buhârİ' nin fikhî anlayışının ortaya konulması açısından oldukça önemlidir.
3. Senedde yer alan râvilerin açıklanması
4. Râvi isimlerinin okunuşunu harekeli olarak tesbit
5. Neseblerinin açıklanması
6. Kavilerle ilgili diğer bazı noktaların ortaya konulması
7. Senedin ihtiva ettiği bazı özellikler
8. Hadisin nev'inin açıklanması
Bu altı başlık altında hadisin senedine yönelik hemen her husus ve neticede hadisin râvi sayısı, ittisal, inkita' ve irsal durumları açıklanır.
9. Hadisin Buhârî' de nerelerde geçtiği
10. Hadisin eserlerine almış olan öteki hadisçiler
11. Hadisin rivayetleri arasında görülen lafiz farklılıkları
Bu üç başlıkta da hadisin kaynak ve metin açısından değerlendirmesi yapılır. Bu başlıklar altında hadisin önce Buhârî içinde sonra da Hadis külliyâtı içinde tahrîc'i yapılmış olmaktadır. Bu sebeple şerhleri, hadis tahririnde istifade edilecek eserlerden saymak gerektiğine dair görüş beyân edenler bulunmaktadır. [525]Ancak hadisin diğer kaynaklarına sadece müellif ismi olarak işaret edilmiş olduğunu da burada kaydetmek gerekmektedir.
12. îlk olarak bu hadisi seçmiş olmasını sebebi Bu başlık pek tabiî olarak sadece bu birinci niyet hadisi' ne aittir. Böyle bir başlık diğer hadislerde bulunmamaktadır.
13. Lügat açıklamaları
14. t'rab açıklamaları
15. Meânî ilmi açısından açıklama
16. Beyân ilmi noktasından açıklama
17. Bedi' ilmi açısından açıklama
Bu başlıklar altında hadislerin dil ye edebiyat yönünden ince bir tahlili yapılmakta, dil hususiyetleri açıklanmaktadır.
18. Sorular ve cevaplar hadisle ilgili olarak akla gelebilecek muhtemel sorular bu başlık altında cevaplandırılmaktadır. Bu sual ve cevaplar da bazan ğaib siğasıyla şeklinde, bazan soru sahibi açıklandıktan ve soru verildikten sonra diye başlayan cevaplarla işlenir. Hemen hatırlatalım ki burada söz konusu olacak sorular, buraya kadar zikredilen başlıklar altında incelenen her hususa ait olabilir. Yani gerek lafız gerekse mânâ ile ilgili olabilirler.
19. Hadisin sebeb-i vürûdu
20. Hadisten çıkarılabilecek fıkhî hükümler
21. Hadis ile ilgili belirtilmesi faydalı olan öteki meseleler
Bu sıra, genelde böyledir ve hiç şüphesiz her hadis için bütün bu başlıklann açılması söz konusu değildir. Meselâ hemen ikinci hadiste bu başlıklar 10'a düşmektedir.[526]
Açıkça görüldüğü gibi «Aynî' nin bu eseri, diğer sarihlerin karma-kanşık yazmalarına mukabil, bir usûl dâiresinde yazılmıştır. [527] «Kavluhû » üslûbunda kaleme alınmış olan Umdetü'l-kaart, râviler hakkında verdiği bilgi, hadislerin mantıkî münâkaşası ve gramer açıklamaları bakımından ehemmiyet taşımaktadır. [528]
Netice itibariyle «Aynî'nin şerhi, şerhlerin en güzeli, yorum bakımından en tamı, ulemâdan nakli en bol olanıdır. Ne var ki, söz dizimi açısından İbn Hacer'inki gibi değil, biraz dağınıktır . [529]
Hanefî mezhebi görüşlerine göre yazılmış büyük ve mükemmel bir şerh olmasına rağmen, İbn Hacer' inki kadar şârih'in hayatında etrafa yayılmış değildir.
Umdetü'l-kaarî, 10 ve 25 cild halinde basılmış bulunmaktadır. [530]Matbaa-i Amire baskısı, hatası az olan bir baskıdır.[531]
[525] bk. et-Tahhan, Usûlu't-tahrîc, s. 144.
[526] bk. Umde, ı, 26-36.
[527] bk. IA, n, 71.
[528] Sezgin, Buharinin Kaynakları, s. 158.
[529] Enveru'l-Keşmîrî, Feyzu'1-bârî, I, 38.
[530] Yazma ve matbu nüshaları için bk. Sezgin, Tarihu't-türas, 1,185-1S6.
[531] Doç. Dr. İsmail Lütfi Çakar, Hadis Edebiyâtı, İfav Yayınları: 157-160.