Delillerin mûsavî olması halinde hüküm

E- DELİLLERİN MÜSÂVÎ OLMASI HÂLİNDE HÜKÜM VERME

Dâva, kuvvetlilik ve zayıflık sebeplerinde isbât edici veya çü-rütücü delillerden uzak olur, kuvvetlendiren veya zayıflatan hiçbir sebep bulunmazsa, bu takdirde dâvaya bakan fevkalâde yetkili hâkini, tarafların gâlib zannına dikkat eder. Böyle dâvalarda dâvâlı ve davacının durumu 3 halden birini taşır. Ya dâvâcı tarafta şüphe üstündür. Ya dâvâlı tarafta zan üstündür. Ya her iki taraf zan ve şüphede müsavidir. Hüküm vermeye medar olacak üstün bir zan taraflarda yoktur.

Büyük bir ihtimalle dâvâcı taraf lehine bir durum varsa şüphe dâvâlı tarafta üstündür. Ya her iki taraf zan ve şüphede müsavidir. Davacının herhangi bir delili olmamasına rağmen, dâvâlının kuvvetli, dâvâcımnsa zayıf birisi olmamasıdır. Dâvâcı bu durumu serdeder.

Meselâ: Evinin veya malının gasbedildiğini iddia edenin kendi vücud ve ahlâkî durumuna, gasbedeninse vücud yapısına, ahlâkî durumuna hâkimin dikkatini çeker. Hâkim bu hallere bakar. Veya davacının emin, güvenilir olduğu herkesçe bilinir, dâvâlının da yalancı, emânete hıyanette bulunan, biri olduğu yine herkesçe bilinirse o takdirde, büyük bir ihtimâlle davacının dâvasında doğru olduğu düşünülür.

Yahut da dâvâcı ve dâvâlı bedenî ve ahlâkî bakımdan eşit olurlar, malın ilk mâlikinin dâvâcı olduğu bilinir, dâvâlının eline malın sonradan hangi yolla geçtiği bilinmezse bu üç durumda Mezâlim Hâkimi (Fevkalâde yetkili mahkeme hâkimi) iki şey yapar. 1- Şüphe taşıdığından dâvayı sıkıştırır, 2- Dâvâlının mülkiyetine malın giriş sebebini sorar. Çünkü Mâlik b. Enes, bu durumda dâvâlı şüphe taşıyınca aleyhine hüküm vermeyi belirtmiştir.

Dâvâlı lehine şüphe üstün olur ve buna rağmen mevkiinin ululuğundan söz ederek duruşmaya gelmezse, elindeki mal davacıya verilir. Bu konuda Musa'l-Hâdî'den şu olay nakledilir:

Musa'1-Hadî, fevkalâde mahkemede duruşma yapmak için kürsüye oturur. Huzurunda şöhret sahibi Ammâre b. Haraza ve halktan dâvâcı olarak da bir adam ayakta durmaktadır. Adam, Ammâre'nin, malını gasbettiğini iddia etmektedir. Halîfe Hadî, her ikisinin de oturmalarını emreder. Ammâre şöyle der:

- Ey Halîfe, şayet mal onunsa mal hakkında bir şey iddia etmiyorum. Mal benimse ona bağışladım. Yine bir şey iddia etmiyorum. Büyük Halîfe'nin huzurunda içtimâi mevkiimi bir mala satmam.

Fevkalâde mahkeme işlerini yürüten hâkim, davacıya hakkının verilmesi hususunda yumuşaklık gösterir, fakat mal pek büyük ve kıymetli ise, yahut da bir tehlikenin ortaya çıkmasından korkuluyorsa, Avn b. Muhammed'in şu olayda anlattığı gibi hareket eder.

Basra'da bir nehrin etrafındaki arazîlerin kendilerine âit olduğu hususunda iddiada bulunan ora halkı, Halîfe Mehdî'yi Hâkim Ubeydullah b. Hasanu'l-Anberî'ye dâva ederler. Ubeydul-lah arazîyi ne Mehdiye ve ne de ora halkına verir. Halîfe Harun Reşid zamanında tekrar dâva açarlar, Ca'fer b. Yahya dâvaya hâkimlik eder. Arazîyi yine halka vermez, fakat Harun Reşid'den 20000 dirheme bu arazîyi satın alır ve bölge halkma bağışlar. Halka şöyle der:

- Halîfenin hakkı sizin hakkınızdan üstündü, memuru onu satın aldı ve size bağışladı.

Bu olay karşısında Şâir Selma da şu şiiri okumuştur:

"Güneşin yanında ay gibi birisi, elindeki bol parasını emri altındakilere ve o yer halkına harcadı, bağışladı.

Halk zannetti ki: Bu ârâzi elden gidip kendileri helak olacaktı. Halbuki zaman daha enteresan bir olay gösterdi.

İhtilaflı arazîyi onların lehine çözdü. Halbuki onlar zamanlarında boyunla göğüs arası daracık bir yerdeydiler.

Başka birisinin ihtilâfı bu tarzda çözeceği umulmazdı. Şüphesiz iyi insanlar her zor işte hazır bulunurlar, imdada yetişirler."

Muhtemelen Cafer b. Yahya bu işi şu sebeple yapmıştır: Harun Reşid'in şahsını mahkemeden uzak tutmak için. Harun Reşîd'in de bu şekilde yapışı, muhtemelen kendisinin, kardeşinin ve babasının halka kötülük düşünen birer insan olmadıklarını göstermek içindir. Ne türlü bir ihtimal olursa olsun hak, ehline verilmiştir, ihtimâller davalı lehine de olsa.

Bu türlü hareket üç sebepten ileri gelir. 1- Davacının zâlim ve hâin oluşu, dâvâlınınsa nısfet sahibi ve güvenilir bir şahıs olduğu herkesçe bilinirse, 2- Davacının alçak, bayağı bir insan olması, dâvâlının ise temiz, makam sahibi biri olması. Bu durumda davacıya bir yemin teklif edilir. 3- Dâvâlının mülkiyetine malın giriş sebebi bilinir, davacının mülküne giriş sebebi bilinmezse. Sayılan bu durumlarda büyük bir ihtimâlle hak, dâvâlı tarafta, şüphe ise dâvâcı taraftadır.

Mâliki mezhebine göre, dâva bu şekilde ise hâkim mucib sebepleri dinledikten sonra esasa girişir. Mal zimmet altında ise davacının, delîl ikâmesinden, zimmetin kendisiyle dâvâlı arasındaki bir muameleden çıktığına taraflar deliller getirdikten sonra dâvaya girişir.

İmam Şafiî ve Ebû Hanîfe, bu nevi dâvalarda verilen kararlan kazâî bir hüküm olarak görmezler. Fevkalâde mahkeme işlerine bakmanın asıl hükmü vâcib değil, caizdir. Şüpheler belirdiğinde, kötülükler, inadlar zuhur edip yayıldığında bu ihtilâflara bakılır.

Hakikatin ortaya çıkmasında hâkim sebepleri genişçe araştırır. Dâvâlıyı hükmün vüs'atına göre korur. İş kesin sonuca bağlanmak için yemin ettirmeyi gerektiriyorsa yemin yaptırılır. Tazyik ve nasihat yeterli değilse bu şekilde hareket edilir. Her duruşmada kesin sonuca ulaşmak isteniyorsa taraflara yemin verilir. Davacının isteğine göre de bir yemin yeterli sayılır.

c) Tarafların herhangi birinin delilleri diğerinin delillerine tercih edilemiyorsa bu takdirde her ikisine de gerekli nasihat yapılır, hâkimler ve fevkalâde mahkeme işlerini yürütenler aynı işi yaparlar.

Fevkalâde yetkili hâkim nasihattan sonra her ikisini, eşit olmaları sebebiyle baskı altında tutar. Sonra dâvanın aslını, mülkiyetin geçiş sebebini araştırır. Araştırma sonucu haklı olan bilinirse onunla amel eder. Araştırma ile ihtilâf yine çözümlenmiyorsa, o zaman iş, muhitin tanınmış kimselerinin hakemliğine havale edilir. Hakem, ihtilâfı çözmeye çalışır. O da çözemezse, işi geriye hâkime havale eder; normal muhakeme usulüne göre istinabe suretiyîe o yerin genel hâkimi kesin olarak dâvayı sonuca ulaştırır

Her ne zaman Mezâlim idarecilerine (Fevkalâde yetkili mahkeme hâkimlerine) müşkil husûmetler arzedilirse işin uzamama-sı için tecrübeli ve âlim kimselerin bu zor işleri açıklamaları istenir. Zübeyr b. Bekkâr'm Îbrahimu'l-Hızamî b. Muhanımed b Manii -Gaffarı' den rivayet ettiğine göre:

Bir kadın, Hz. Ömer'e gelir ve şöyle der:

- Ey Halîfe, şüphesiz kocam gündüzleri oruç tutuyor geceleri namaz kılıyor, onu şikâyet etmeyi uygun bulmadım. Çünkü o Allah'a ibadet yapıyor. Hz. Ömer,

- Kocan ne güzel bir kocadır, der.

Kadın olayı tekrar anlatır, Hz. Ömer yine aynı cevabı verir Hz. Ömer'e Ka'b b. Sevrul-Esedî şöyle der:

- Ey Halîfe, bu kadın kocasından, kocalık vazifelerini yapmadığı için şikâyette bulunmaktadır.

Bunun üzerine Hz. Ömer:

- Kadının sözlerini anladığın şekilde aralarında karar ver der. Ka'b, kadına; bana kocanla birlikte gel, der. Kadın kocasını getirir.

- Karın senden şikâyet ediyor, dert yanıyor, ne dersin? Koca,

- Yeme ve içme hususunda mı benden şikâyetçi? der Ka'b

- Hayır, ikisinden başka bir şeyden. Bunun üzerine kadın su şiiri okur:

"Ey her şeyi bilen, olgun hâkim. Kocam yatağından ayrılıp namazgahına gitmekte.

Yatağından ayrılıp, ibâdetine gitmede, gündüz ve gece uyu-mamaktadır.

Kadınlara mahsus işlerden herhangi birini ondan görmedim ki, ona teşekkür edeyim. Ey Ka'b, tereddüt göstermeden kesin hükmünü ver."

Kadının kocası da buna karşılık olarak şu şiiri okur:

"Beni, onun yatağından ve gelinlik odasından, gönderilen ilâhî emirler soğuttu, uzaklaştırdı.

Nahl sûresinde ve yedi uzun sûrede ve Allah'ın kitabındaki diğer korkutucu hükümler beni ondan uzaklaştırdı."

Ka'b da şu şiiri okudu:

"Ey adam, kadının sende hakkı vardır. Düşünen bir insan için dörtte bir hakkı vardır.

Onun hakkını ver, hastalıklarından vaz geç." Sonra adama dedi ki:

Allah erkeklere ikili, üçlü, dörtlü olarak kadınları helâl etti. Sen üç gün ve gece Rabbma ibâdet edebilirsin, bir gece de kadınına hizmet edeceksin.

Bu açıklama üzerine Hz. Ömer, Ka'b'a dedi ki:

- Allah'a and içerim ki; onların işini anladığından mı, daha önce bildiğinden mi, yoksa aralarında yargılama yapıp hüküm verdiğinden mi, böyle bir sonuca ulaştın, bilmiyorum? Git, seni Basra'ya hâkim tâyin ettim.

İşte bu hükümde karar Ka'b'dan, tasdik ve imza, yerine getirme de Hz. Ömer'dendir. Bu türlü hüküm verme caizdir. Çünkü bir koca. karısına günleri taksim edip belirli günlerde bir defa yatağına girmek olmaz. İstediği an girebilir. Olay gösteriyor ki fevkalâde yetkili hâkim caiz olan şeyle hüküm verir. Kesin, bağlayıcı olanla hüküm vermez.[90]

[90] El-Ahkâmu’s-Sultaniyye, Ebu’l-Hasan Habib, Bedir Yayınevi, 1/ 177-182.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın