Birden fazla veliahd tayini

J- BİRDEN FAZLA VELİAHD TÂYİNİ

Bu başlık altında halîfenin birden fazla veliahd tâyin etmesi ve halifeliğin aralarında sıraya konulması meseleleri incelenecektir.

Halîfe iki veya daha çok şahsı veliahd tâyin ederse, hilâfet hususunu aralarında bir sıraya korsa, meselâ, "Benden sonra halîfe falandır eğer o Ölürse, onun ölümünden sonra falandır, onun ölümünden sonra da falandır" derse böyle bir tâyin işlemi caizdir. Hilâfet her üçüne de sırasıyla intikal eder. Resûlullah (s.a.v.) Mu'te ordusuna Zeyd b. Hârise'yi kumandan tâyin ettiğinde, "Şayet o şehîd olursa kumandan Cafer b. Ebî Tâlib'dir. O da şehîd olursa kumandan Abdullah b. Revâha'dır. O da şehîd olursa müs-lümanlar aralarında birini kumandan seçsin ve ona rızâ göster-sinler."[22] buyurmuştur. Zeyd başa geçmiş, şehîd olunca, sancağı, Cafer devr almış, o da şehîd olunca, Abdullah b. Revâha komutan olmuştur. O da şehîd olunca müslümanlar Halid b. Velid'i kumandan seçmişlerdir. Resûlullah (s.a.v.) her ne kadar harp komutanlığında böyle bir tasarrufda bulunmuşsa da, aynı durum hilâfet için de söz konusu olabilir Ama bir itiraz olarak "Hilâfet sıfat ve şarta göredir. Komutanlıklar ise şartlar ve sıfatlara bağlı değildir" fikri ileri sürülürse cevaben denilir ki, bütün bunların hepsinin hükümleri hususî, tatbikatı geneldir. Zira hilâfet işi toplumun tümünü ilgilendiren bir işdir. Emevîler ve Abbasîlerde bu şekilde harekette bulunulmuş, zamanın âlimleri delîl kabul edilen hadîs-i şerifi inkârla, bu harekete karşı çıkmamışlardır. Tarihte ilk tatbikat Emevîler de olmuştur.

Emevî halîfesi Süleyman b. Abdi'l-Melik, Ömer b. Abdi'l-Aziz'i veliahd tâyin etmiş, ondan sonra da Yezid b. Abdi'l-Melik'i veliahd göstermiştir. Süleyman için bir hukukî delil olmasaydı muasırı Tabiûn âlimlerinin, tenkidleri olurdu. Halbuki böyle bir tenkid olmamış, onun bu tatbikatı da delîl olarak alınmıştır. İkinci uygulama ise Abbasî Halîfelerinden Harun Reşid zamanındadır. O da oğullarından önce Emîn, sonra Me'mûn, sonra da Mu'temen'i, zamanın büyük âlimlerine danışarak veliahd tâyin etmiştir. Bu durumdan da anlaşıldığı üzere, halîfe üç şahsı, veliahd tayin eder, halifeliği aralarında bir sıraya kor. Her üçü de sağ iken Ölürse, hali felik ilk veliahdındır. Birinci veliahd halîfenin hayatında ölürse, halîfenin ölümü üzerine hilâfet makamına ikinci veliahd gelir. Birinci ve ikinci veliahdin her ikisi de halifenin sağlığında ölürlerse, halîfenin vefatından sonra üçüncü veliahd halîfe olur. Çünkü her birerleri için halifelik veliahd tâyini suretiyle olmuştur.

Halîfe ölür ve her üç veliahd da sağ olursa hilâfet görevi ilk ve-liahde geçer. Şayet ilk veliahd bu görevi kendisinden sonraki iki veliahdin dışında birini veliahd tâyin etmek suretiyle devretmek isterse, bu işlemin hukukîliği nedir? sorusuna hukukçular farklı cevap vermişlerdir.

a) Hukukçulardan bazıları: Sıraya uymanın bir gereği olarak böyle bir tâyin işlemini doğru bulmamışlardır. Şayet gönül hoşnudluğu ile kendisinden sonraki veliahdleri vaz geçirilebilirse yaptığı iş geçerli olur. Seffalı, Mansur'u veliahd tâyin etti, ondan sonra da İsa b. Musa'yı tâyin etti. Mansur sultan olunca Mehdî'yi İsa'ya tercih etmek istedi. İsa'yı veliahdlık hakkından vaz geçirerek sıradan çıkardı. Zamanın hukukçuları da gönül rızası ile veli-ahdlıktan vaz geçilip sıradan çıkıncaya kadar yapılan yeni veliahd tayini hukuken muteber değildir, vaz geçildikten sonra hukuken bir mahzur yoktur demişlerdir.

b) Şafiî mezhebine ve hukukçuların ekseriyetine göre:

Bilinen husus, veliahd suretiyle hilâfet görevine başlıyan şahsın kendisinden sonraki veliahdlerin sırasına uymaksızın veliahd tâyin edebilir. Bu durum karşısında yeni tertibe göre, halîfenin vefatından sonra veliahdler hilâfet görevini yürütürler. Hilâfet görevi duruma göre konulan sıradaki veliahdlere verilir. Binaenaleyh önceden yapılan sıra, sonraki halîfeler tarafından yeniden değiştirilebilmektedir. Çünkü halifelik görevi âmme işlerindendir. Emirleri kesin hüküm ifade eder. Baştaki halîfenin hakkı kuvvetli, veliahd tâyini de geçerlidir. Fakat bu hareket tarzı Peygamberin (s.a.v.) Mu'te muharebesindeki kumandan tâyinindeki Hadis-i şerifin tatbikatına zıd düşmektedir. Çünkü gördüğümüz gibi Peygamber (s.a.v.) hayatta iken böyle bir vak'a olmuş, vazife ancak birinin vefatından sonra diğerine geçmiştir. Bu bakımdan kumandanlıktaki tatbikatla halifelikteki veliahd tâyini birbirinden ayrılmıştır. Halîfe Mansur'un İsa b. Musa'yı veliahdlik sırasından çıkarışından maksad, henüz devlet yeni kurulmuş, kabile-sindeki fertler arasında ehliyet yönünden bir eşitlik mevcuttu. Fertler arası kaynaşmayı sağlamak için böyle yapmıştır. İsa b. Musa'nın yaşı genç, siyâsete karşı intikâl kaabiliyeti azdı. Bu durum karşısında hilâfet başkasına geçebilmektedir.

Üç veliahdın l'incisi hilâfet görevini yerine getirdikten sonra Ölmüş ve kendisinden sonra da bir veliahd tâyin etmemişse, 2'nci veliahd halîfe olur. İkincisi de veliahd tâyin etmeden ölürse 3'ün-cüsü halîfe olur. Birinci hakkındaki veliahdlik kesin bir hüküm ifâde eder. Fakat 2 ve 3'üncünün halîfe olmaları kendilerinden öncekilerin tasarruflarına bağlıdır. Zira bir önceki, kendisinden sonra bir başkasını veliahd tâyin ederse sırada bekleyen 2 ve 3 uncu veliahdlerin halîfe olmaları imkânsız veya güç bir hâle girer. İşte bu görüşe göre ilk tertibden ayrılmak caiz ve mümkündür. Sonuç olarak 2 ve 3 üncü veliahdlerin imânı olabilmeleri veliahd tayininin yapılmamasiyle mümkündür.

Eğer 3 veliahdden birincisi imamlık görevini yapıp veliahd tâyin etmeden vefat ederse, seçmenler heyeti 2'inci veliahdin dışında bir başkasını seçmeleri doğru değildir. Aynı şekilde 2'inci de bir veliahd tâyin etmeden ölürse, seçmenler heyeti 3'üncü veliahdin dışında bir başkasını imâm seçemezler. Her ne kadar 2'nci veliahd imâm olunca 3'üncünün dışında birini imamlığa veliahd olarak gösterebiliyorsa da, seçmenler heyetinin böyle bir hakkı yoktur. Çünkü veliahd tâyini kesindir. Hakkında hukukî delîl vardır. Seçmenler heyeti böyle bir hakkı kullanamaz.

Fakat veliahd tâyin eden halîfe, "Falanı veliahd tâyin ettim" dese, "o da halifelik görevini yerine getirdikten sonra hilâfet falan şahsındır" dese ikincinin halifeliği muteber değildir. Sebebi ise ikincinin veliahdlığım ve halifeliğini, birincinin hilâfet görevini yerine getirişine bağlamıştır. Eğer birincisi halîfe olmadan ölürse, şart gerçekleşmediğinden ikinci veliahd halîfe olamaz, olursa hilâfeti bâtıldır. Birinci, halîfe olunca o da daha Önce görüldüğü gibi, kendisinden sonra bir başkasını veliahd tâyin edebilmektedir. Şayet birincisi halifeliği yüklenmeden ölürse onun vefatını müteakip seçmenler heyeti başkasını halîfe olarak seçebilir.[23]

[22] Buharı, cihad 7. fezaü-i ashâb 25. cenâiz 4. vs.

[23] El-Ahkâmu’s-Sultaniyye, Ebu’l-Hasan Habib, Bedir Yayınevi, 1/ 48-51.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın