Mükellef

Mükellef

Tarifi

el-Mahkûmü aleyh, fiiline sâri´in hitabı veya hükmü taalluk eden insandır ki buna "mükellef" denir.

Mükellefte iki şart aranır[1]:

1 - Mükellef, teklifin delilini anlama kudretine sahip olmalı. Çünkü teklif bir hitabdır. Aklı ve idraki olmayana hitap etmek muhaldir. Anlama kudreti akıl ile olur. Çünkü akıl anlama ve idrak vasıtasıdır. Emre imtisal de bununla mümkün olur. Akıl gizli, görülmeyen bir şey olduğu için sâri´ teklifî hislerle anlaşılabilen değişmeyen bir şeye bağlamıştır ki o akıllı olarak buluğ çağına gelmektir. Bulûğ aklın mazinnesidir. Yani hayrı-şerri, faydalıyı-zararlıyı, kâmil ve açık şekilde anlamasıdır. Bu sebeple, teklif delilini anlamak için aranan akla tam sahip olmadıktan için ne mecnun ne de sabi mükellef tutulmaz. Uykudaki kişi de mükellef olmaz. Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: "Üç kişiden kalem kaldırılmıştır: Uyanıncaya kadar uyuyandan, bulûğa erinceye kadar sabîden, ayihncaya kadar mecnundan."

Sabi ve mecnuna zekatın, hanımının ve yakınlarının nafakasının telef ettiği malların tazminin vacib olması ise onlara bir teklif değildir, bu onların malından, malın hakkım.eda etmek üzere veliye bir tekliftir.

"Ey iman edenler siz sarhoş iken ne söylediğinizi bilinceye kadar namaza yaklaşmayın." (Nisa: 4/43)ayet-i kerimesinde sarhoşun namazdan nehyedilme-sine gelince bu sarhoş halinde onu namazdan nehyetme değildir, bu ayık iken namaz kılmak istediği sırada sarhoş olmasını nehyetmektir.

Cumhura göre sarhoşun talakının geçerli olmasına gelince, bu teklif babından bir şey değil, bilakis bu, güneşin zeval vaktine gelmesinin namazın farz olmasına bir alâmet sayılması gibi "talak" lafzını teleffuz etmesinin talakın geçerliliğine bir alâmet sayılması sebebiyle bir hitab-ı vaz´î cümlesindendir. Geçerli sayılmasından maksad ona ceza olup caydırıcı olmasıdır.

İslâmın bütün insanlara şâmil bir din olması itibariyle Arap olmayanların Arapça lisanını anlamadıkları halde şer´î hükümlerle mükellef olmalarına gelince bu, şu iki husustan biri vasıtasıyle tamam olur: Ya şer´î tekâlîf = hükümlerin yabancı dillere terceme edilmesi suretiyle veya bir gurubun esaslı bir şekilde dinî tahsil yaptıktan sonra yabancı dilleri öğrenmeleri ve Allah yoluna davet için bunların diğer beldelere gönderilmeleri suretiyle olur. Bu farz-ı kifaye-dir. Allah (c.c.) şöyle buyuruyor: "Sizden hayar çağıran, iyiliği emredip kötülüğü /neneden bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir." (Âli im-ran: 3/104).
Şu da unutulmamalıdır: Kur´an naslannın bizzat tercemesi mümkün değildir, ancak Kur´an´ın manaları terceme edilir ki o da Kur´an değildir. Çünkü Kur´an-ı Kerîm Arap lisanı ile inmiştir ve Allah (c.c.) bununla Kur´anın benzerini veya bir sûresinin benzerini getirmeleri için bütün insanlara meydan okumuştur. Bu, üslubu, nazmı, belagatı ile kıssaları ve gaibden haberleriyle Rasülullah´ın ebedî mûcizesidir.

2- Kişi teklîfe ehil olmalıdır. Ehil olma lügatta layık ve uygun olma dernektir. Ayet-i kerimede: "Zaten onlar buna pek layık ve ehil kimselerdi." (Fetih: 48/26) buyrulmuştur. Bu da akıl ve idrak ile mümkün olur.

Usûlcülere göre ehliyet insanın hakları elde etmek ve tasarrufları eda etmeye uygun halde olmasıdır. Vücub ehliyeti ve eda ehliyeti olmak üzere iki çeşittir[2]

Vücub ehliyeti, insanın kendi lehine ve aleyhine olan hakların vacib olmasına ehil olmasıdır. Bunun esası hayatın varlığıdır. Fukaha nazarında bunun adı "zimmet" tir. Zimmet, insanı leh ve aleyhinde vacib olan şeylere ehil yapan şer´î bir vasıftır. Daha teknik ifadeyle: Layık ve uygun olma manasın-daki "ehliyet" ile her insanda var olduğu takdir edilen, farz edilen itibarî bir kap manasındaki "zimmet" farklıdır. Kanunculara göre ehliyetin adı "kanunî şahsiyet" tir.

Vücub ehliyeti, her insanın cenin olarak tekevvün etmesinden itibaren sabit olup ölümüne kadar hayatın bütün merhalelerinde devam eden ehliyettir. Çünkü bunun esası insandaki fıtrî özelliktir.

Eda ehliyeti ise insanın, fiil ve sözlerin kendisinden şer´an muteber olacak şekilde sadır olması için uygun olmasıdır. Bu ehliyetin esası akıl ve temyizdir, "mesuliyet" ile aynı manadadır. Meselâ bu insan namaz kılsa, oruç tutsa, hac etse bu ibadetleri sahih olur, ondan bir akid veya tasarruf sadır olsa şer´an sahih olur ve hükümleri üzerine terettüp eder. Bir başkasının malı, canı veya ırzına karşı bir cinayet işlese cezalandırılır.

Ehliyetin Safhaları

İnsan, ana karnında cenin olarak tekevvününden itibaren bulûğ çağına kadar dört merhaleden geçer. Ehliyeti bu safhalarda ya kâmil olur veya nakıs olur. Bu merhaleler: Ceninlik devresi, sabîlik veya çocukluk devresi, temyiz devresi ve bulûğ devresidir. Sabîlik çağı doğumdan başlar yedi yaşında sona erer. Temyiz çağı yedi yaşını tamamladıktan sonra buluğa kadardır.

Ehliyet çeşitlerinin her biri bu devrelerde ya kâmil olur veya nakıs olur.

1 - Nakıs vücut ehliyeti: Bu, cenin ana karnında iken sabit olur. Canlı doğması şartıyle miras, vasiyet, vakıftaki istihkakı ve nesep gibi lehindeki haklar sabit olur. Velisi tarafından bile olsa onun hibesi, sadakası ve onun lehine bir şey satın alınması sahih olmaz. Malından akrabalarına nafaka verilmesi vacib olmaz. Satın alman şeylerin bedelini ödemesi lazım gelmez. Ehliyetinin noksan olması şu iki sebeptendir: Annesinin bir parçası olması ve müstakil bir can taşıması. Lehindeki hakların subûtu için canlı olarak dünyaya gelmesi şarttır, ölü doğarsa, miras veya vasiyet veya vakıftan her hangi bir hak sabit olmaz.

2- Kâmil vücub ehliyeti: Bu ehliyet insan için doğduğu andan itibaren sabit olur ve ömür boyu devam eder, lehinde ve aleyhinde hak ve vecibeleri kabul ve üstlenmeye yetkili olur. Bu ehliyeti olmayan hiç bir insan yoktur. Ancak yedi yaşından önce sabî sadece kamil vücub ehliyetine sahiptir, bir takım haklar kazanır, onun adına velisinin eda etmesi caiz olan nafaka, zekat ve sadaka-i fıtır gibi vecibeler üzerine vacib olur. Bedenen zayıf ve aklının olgunlaşmamış olması sebebiyle mutlak eda ehliyetine sahip değildir. Dolayısıyle bunun ve mecnunun yaptığı akidler batıldır, üzerine her hangi bir serî´ netice terettüp etmez. Başkasının malına ve canına karşı bir cinayet işlemeleri halinde sadece mâlî olarak cezalandırılır, bedenî olarak cezalandırılmazlar. Velîleri bulunan baba veya dede veya vasileri, muhtaç oldukları tasarruf ve akidleri onlar adına yaparlar.

3- Nakıs eda ehliyeti: Bu, kişinin temyiz çağından buluğa kadar geçen devrede sahip olduğu ehliyettir. Temyiz çağındaki sabinin bu ehliyete sahip olacağı açıktır. Bu konuda, temyiz ve idraki zayıf olan ancak bunaklığı aklını kaybettirecek dereye ulaşmayan matuh da sabi mümeyyiz gibidir.

Mümeyyizin iman, namaz, oruç ve hac gibi ibadetleri sahihtir, lakin mükellef değildir. İnkarı da sahihtir ancak ukubeti yoktur.

Sabi mümeyyizin tasarrufları üç kısımdır:

a) Mahza faydalı ve lehine olan tasarrufları: Bunlar, velisinin izni olmadan hibe ve sadaka kabul etmesi gibi karşılıksız olarak mülküne bir şey girmesine sebep olan tasarrufları, çalışarak ücreti hak etmesi, vekalet almasının sahih olması... Bütün bunlar geçerlidir. Çünkü bunlar "Yetimleri sınayın." (Nisa: 4/63) ayeti gereğince onu tasarrufa alıştırmaktır.

b) Bütünüyle zararlı ve aleyhine olan tasarrufları: Bunlar talak, köle azadı, hibe etme, sadaka verme, vakıf yapma, kefil olma gibi karşılıksız olarak mülkünden bir şey çıkmasına sebep olan tasarruflarıdır. Onun bu tasarrufları sahih olmaz. İsterse velinin izniyle olsun, çünkü veli bu tasarrufları yapmaya malik değildir.

c) Hem lehine hem aleyhine neticelenebilecek tasarrufları: Bunlar, alışveriş, kira ve evlenme gibi hem kâra hem de zarara ihtimali olan tasarruflardır. Mümeyyizden sadır olacak bu tasarruflar velinin izniyle sahih olarak münakid olur. Hanefî ve Malikîlere göre mümeyyizin ehliyeti noksan olduğu için velinin icazetine bağlı kalır, izin verirse geçerli olur vermezsa batıl olur.

4- Kâmil eda ehliyeti: Bu, aklı yerinde olarak buluğa eren kişinin sahip olduğu ehliyettir. Bulûğ ya ihtilam olma, hayız görme gibi tabiî emarelerle veya fukahanın cumhuruna göre onbeş yaşını tamamlamakla olur. Bu sıfat ile insan bütün şer´î hükümlerle mükellef olmaya ehil hale gelir ve bunları eda etmesi vacib olur, ibadeti terkettiği taktirde günahkar olur. Bütün akid ve tasarrufları sahih olur, neticeleri terettüp eder, ister cinayet ister başka tasarruflar olsun kendisinden sadır olan bütün amellerden sorumlu olur.

Ehliyete Arız Olan Haller (Avârız-ı Ehliyye)

Eda ehliyetine bazı manialar arız olup ehliyeti ya tamamen yok ederek ve noksanlaştırarak veya bazı hükümlerini değiştirmek suretiyle ona tesir edebilir. Avânz iki çeşittir.:

Semavî arızalar: Bunlar kişinin kesb ve ihtiyarı olmadan meydana gelen manialardır.

Semavî olmayan arızalar (avarız-ı müktesebe): Bunlar, ya kişinin kendi eseri veya engellemesi mümkün iken engellemediği manialardır.

Avârız-ı semaviyye onbir tanedir. Bunlar: Cinnet, küçük olma, ateh = bunaklık, unutma, uyku, bayılma, kölelik, hastalık, hayız, nifas ve ölüm.

Avarız-ı müktesebe yedi tanedir. Bunlar: Cehalet, sarhoşluk, hezl=ciddi-yetsizlik, sefeh (sefihlik), hata, ikrah (zorlama). Borçluluk da sefehden sayılır.

Cinnet, uyku ve bayılma gibi avarızdan bazıları eda ehliyetini izale eder. Onun için mecnunda,...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın