Altıgen Bahçede Türk-Ermeni Dansı

Altıgen Bahçede Türk-Ermeni Dansı

Cüneyt YENİGÜN • 51. Sayı / TÜRKİYE

“Komşularla sıfır problem politikası” sayesinde Türkiye’nin komşularıyla ilişkileri hiç olmadığı kadar iyi durumda. Bunun tek istisnasının Ermenistan olması da tesadüf değil. Çünkü Ermenistan ile ilgili sorunlar aynı Kıbrıs’ta olduğu gibi çok yönlü, çok aktörlü ve zamana yayılmış bir sorunlar yumağı haline gelmiş durumda.

ABD Başkanı Obama-nın 6-7 Nisan’daki Ankara ve İstanbul konuşmaları yalnız Türkiye’de değil, tüm dünyada geniş yankı uyandırdı. Obama konuşmasında demokrasiden AB’ye, Heybeliada’dan Türkiye’nin Ortadoğu’daki rolüne dek birçok konuya değindi. Fakat bunların içinde belki de en çok ses getireni ve dolayısıyla fiilen Türk dış politikasında hareketliliğe yol açanı, 1915 olayları ile Yukarı Karabağ konusunda cesur adımlar atılması ve bu sorunların Türkiye ile Ermenistan arasında çözülmesi gerektiği yönündeki sözleri oldu. Sonuç olarak Aliyev, İstanbul’daki Medeniyetler Zirvesi’ne katılmadı, tam tersine Medvedev ile görüşmek üzere 17 Nisan’da Moskova’ya gitti; aynı günlerde Azeri kadın milletvekilleri Türkiye çıkartması yaptılar. Kimilerine göre Azerbaycan Türkiye’ye kırıldı ve Yukarı Karabağ meselesini çözmek için Rusya ile “enerji karşılığı toprak” pazarlığı yaptı.

Son yedi yıldır Başbakan Danışmanı ve Büyükelçi Ahmet Davutoğlu’nun “komşularla sıfır problem politikası” sayesinde Türkiye’nin denizden olanlar da dâhil olmak üzere komşularıyla ilişkileri hiç olmadığı kadar iyi durumda, bunun tek istisnasının Ermenistan olması da tesadüf değil. Çünkü Ermenistan ile ilgili sorunlar aynı Kıbrıs’ta olduğu gibi çok yönlü, çok aktörlü ve zamana yayılmış bir sorunlar yumağı haline gelmiş durumda.

Bu sorunu çözmek isteyen Türkiye, her şeyden evvel iki ana sorunla uğraşmak zorunda: Ermenistan’ın Azerbaycan’a karşı yürüttüğü Yukarı Karabağ işgali ve Türkiye’ye karşı yürüttüğü 1915 iddiaları. Türkiye aynı zamanda bu konulara taraf olmuş 5 aktörle de uğraşmak zorunda: Ülkedeki ikinci en güçlü lobinin etkisiyle konuya taraf olmuş tek kutuplu sistemin başındaki ABD, sorunu ve Ermenistan’ı bölgesel bir araç olarak kullanan Rusya, ülkelerindeki diasporanın (yurtdışında yaşayan Ermeniler) etkisiyle müdahil olan Fransa, İtalya, Belçika gibi ülkeler dolayısıyla AB, asla kaybetmemesi gereken Azerbaycan ve son olarak diaspora, aşırı milliyetçiler ve kartellerin elinde kalmış Ermenistan. Aktörlerin çokluğu ve güçleri açısından Ermenistan sorununun belki de Kıbrıs’tan daha girift ve zor çözümlü bir sorun olduğu ortada.

İki sorundan birincisi, Yukarı Karabağ (bundan sonra Karabağ olarak anılacak) sorunu 20 yıllık bir geçmişe sahip. Karabağ daha Azerbaycan bağımsız olmadan evvel Rusya’nın verdiği silah ve destekle 19 Ocak 1990’da Azeri katliamına ve işgale başladı, (aynı şablon 2 sene sonra Miloseviç tarafından takip edilerek Bosnalı Sırplar silahlandırılarak Boşnaklar’ın üzerine salındı ve bunun sonucunda bugün Bosna içinde toprakların %49’unu kapsayan bir Sırp Cumhuriyeti kuruldu) bir gün sonra Rus askerleri Bakü’ye girdi, Laçin Koridoru ve çevresindeki iller de Ermeni kontrolüne girdi. Bugün hâlâ Ermeni kontrolünde bulunan Karabağ, buradaki Azeriler sürüldükten sonra bağımsızlığını ilan etti ama uluslararası alanda Ermenistan hariç hiçbir ülke tarafından tanınmadı. Bu savaşta 30.000 civarında Azeri öldürüldü, 1 milyonu da mülteci durumuna düştü. Bugün Karabağ büyük çoğunlukla Ermeni nüfuslu bir bölge haline dönüştürüldü.

İkinci sorun, Ermenilerin 1915 tehcir (göç) olayını “soykırım” olarak tanıtma çabası. Ermeniler bu iddialarını I. Dünya Savaşı sırasında böl-yönet tekniği olarak, İngiliz Savaş Bakanlığı Propaganda Bürosu tarafından Arnold Toynbee’ye yazdırılan Mavi Kitab’a dayandırıyorlar. Savaşta, önce Rusya, ardından Fransa ve İngiltere tarafından “bağımsız Ermenistan” vaadiyle düşman kuvvetlere yardım eden, bir zamanların Millet-i Sadıkası Ermeniler, Osmanlı tarafından doğu illerinden uzak bölgelere taşınmak zorunda bırakıldılar. Tehcir sırasında hastalık ve aşırı soğuğun etkisiyle hem onları götüren Osmanlı kuvvetlerinden, hem de Ermenilerden çok sayıda ölen oldu, daha sonra bu olayı, “soykırım” olarak tanıtma çabaları başladı. Bazılarına göre 4T planı (tanıtılması, tanınması, tazminat, toprak) olarak bilinen bu iddialar, Türkiye’yi uluslararası arenada oldukça zor durumda bırakıyor.

Aktörlerin birincisi ABD, Ermeni sorunlarına istemese de karışmak zorunda kaldı. Çünkü Ermeniler, ABD’deki en güçlü ikinci lobi ve onyıllardır ABD Eyalet ve Federal meclislerinde sözde soykırımın tanınması için baskı yapıyorlar. Mesela Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı ABD’nin en kalabalık eyaleti Kaliforniya’da 24 Nisan’ı içine alan 19-26 Nisan “soykırım haftası” olarak ilan edilmiş durumda. Obama’nın daha önce söz vermiş olmasına rağmen, Türkiye’de “soykırım” sözünü kullanmaması ve hatta “bu sorun Türkiye ve Ermenistan arasında çözülmeli” sözünün ardından diaspora, Philip Gordon’un Senato’dan çıkışını engelledi. Buna karşılık, ABD’nin yeni ilgi alanı içinde ve tek kutuplu sistemin tepesinde olması nedeniyle, Karabağ Sorunu’nun çözülmesini ayrıca kendisi de istiyor. Yine Obama Amerikası, aynen Türkiye gibi “sorunları çözmek için diyalog” tercihini öne çıkarıyor. ABD’nin yeni dış politika önceliklerine bakıldığında bunların coğrafya olarak Türkiye’nin çevresinde kümelendiği ve Türkiye’nin de bu bölgede “bölgesel güç” olduğu artık kabul ediliyor. Bu yüzden Obama Türkiye’yi hem kaybetmek istemiyor, hem de 2003’te bozulan Türk-Amerikan ilişkilerini yeniden inşa etmeye çalışıyor. Obama’nın ilk ikili ziyaretini Türkiye’ye yapması ve bunu konuşmasında açıkça zikretmesi de bunun göstergelerinden biri.

İkinci aktör Rusya, soruna eski global güç veya yeni etkin bölgesel güç konseptinde bakmakta. Rusya bir asır evvel Ermenileri Osmanlı’ya karşı kullanırken onlara ‘devlet’ sözü vermişti. Ermeniler, 1917 Bolşevik İhtilali ve 1921’den sonra devlet kurmak yerine Rus hegemonyası altına girdiler, ama 1991’de Rusya’dan ayrılarak bağımsız olduklarına göre, Rusya bu sözünü bir asır sonra, istemeyerek de olsa tutmuş sayılabilir. Bağımsızlıktan evvel Rusya’nın Karabağ işgaline yardım etmesi, son 20 yılda Ermenistan’a ekonomik ve siyasal yardımlarda bulunması, geçen sene Ermenistan’ı ortak hava savunma sistemine dahil etmesi, Gürcistan’daki Cevaheti (Djavakiti) Ermenileri’nin hakkını araması ve ikili ilişkilerde ortak din unsurunu kullanması, Rus-Ermeni ilişkilerinin oldukça iyi bir düzeyde olduğunun göstergelerinden. Ermenistan’da bazı resmî dairelerde bile Putin ve Medvedev’in resimlerinin asılı olması, bu sevgi ve güvenin karşılıklı olduğunu gösteriyor. Fakat perde arkasında genel olarak Rusya’nın Ermenistan’ı bir kukla veya dış politikasında küçük bir araç olarak kullandığı söylenebilir.

AB ve Avrupa nezdinde de Ermeni diasporası oldukça etkin ve bugüne dek Türkiye’yi oldukça zor durumda bıraktı. Avrupa diasporası yakın zamana dek, bir yandan ülke parlamentolarında sözde “soykırımı” tanıtmaya çabalarken, diğer yandan AGİT bünyesinde kurulan ve 11 ülkeden müteşekkil Minsk Grubu’nun (ABD, Rusya, Fransa, Türkiye, Almanya, Belarus, Finlandiya, İtalya, Hollanda, Portekiz, İsveç) bir şeyler yapmasını engelledi. Bu da Avrupalı devletlerin çoğunun her iki sorunda da tarafsız olmaktan uzak kalmasına sebep olarak gösteriliyor.

Ermenistan’a gelince, daha Ermenistan kurulurken, Anayasa’ya bağlı 8. Tüzük “Ermeni (sözde) soykırımının tüm dünyada tanıtılmasını bir devlet politikası olarak kabul eder” ifadesi bulunmaktaydı. Buna rağmen, Türkiye, 16 Aralık 1991’de Ermenistan’ı tanıyan ilk ülkelerden biri oldu, daha sonra kendisinin kurduğu Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİT)’e, Karadeniz’e kıyısı olmamasına rağmen Haziran 1992’de davet etti, hatta Karabağ’ı işgal ederken insanî yardım adı altında Ermenistan’a yiyecek ve ilaç girmesine izin verdi. Yani yakın zamana dek, Türkiye aynı Kıbrıs konusunda olduğu gibi birçok yanlış yaptı ve bugün yeni dış politikayı, eldeki bu eksilerle beraber şekillendirmeye çalışıyor. Ayrıca Karabağ işgalinin ardından, BMGK’nin aldığı 822, 853, 874 ve 884 nolu (Ermenistan’ın derhal Karabağ’dan çıkması ile ilgili) kararların uygulanması için 1991’de Irak’ın Kuveyt’i işgaline verilen cevabın aksine, uluslararası alanda bir müeyyide uygulanmadı. Karabağ Sorunu’nun çözümü yalnız Azerbaycan’a değil, Türkiye’ye de fayda sağlayacak ve 2008’de Azeri Müsavaat Gazetesi’nin yazdığı gibi PKK’nın bu bölgeye yerleşmesi imkânsız hâle gelecek. Tüm bunlara rağmen, sert milliyetçilik ve ulaşılması imkânsız hedefler peşinde koşan Ermenistan’da en önemli gerçeklik, ekonomisinin altüst olduğu ve büyük bir fakirliğin kol gezdiği gerçeği. Ayrıca bu fakirlik sonucunda hemen hemen tüm sektörlerde kartelleşen şirketler, sınırın açılması durumunda yeni rakiplerin çıkmasıyla bu ayrıcalıklı durumlarını kaybedeceklerinden barışı pek de istemiyorlar.

Son ama en önemli aktör Azerbaycan ise Türkiye’nin kaybetmek istemediği bir dost. Azerbaycan, daha başından beri işgali tanımadı, geri çekilmenin barışçıl yolla olmasını istediğini ama bu olmuyorsa, topraklarını savaşla da olsa geri alacağını başından beri söylüyor. Karabağ ve sınırda zaman zaman çatışmalar alevleniyor, iki taraftan da yaklaşık 20 kişinin öldüğü Mart 2008 çatışması gibi. Azerbaycan son on yılda ordusunu çok güçlendirdi, belki de Kafkasya’nın en güçlü ordusu haline getirdi, subayların neredeyse tamamı Türkiye’de eğitim gördü. Buna karşılık Azerbaycan, petrol gelirlerinin bir kısmına Türkiye’yi ortak etti. “Tek millet, iki devlet” sloganı Azerbaycan’da sık kullanılan bir deyim. Azerbaycan uluslararası arenada tek dostunun Türkiye olduğunu ve Karabağ Sorunu’nun ancak Türkiye ile çözülebileceğine inanıyor...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın