Nizamî Gencevîde İdeal Toplum ve Devlet

Nizamî Gencevî'de İdeal Toplum ve Devlet

12. yüzyılda Azerbaycan'ın Gence şehrinde doğan Nizamî (1141–1209), gerek Azerbaycan gerekse dünya düşünce ve edebiyat tarihinde önemli bir yere sahiptir. Gencevî'nin yaşadığı dönemde Azerbaycan'da tezatlarla dolu bir süreç yaşanmaktadır. 12. yüzyıl Azerbaycan toplumu üzerinde bir taraftan kanlı baskınlar, yağmalamalar, iç karışıklıklar, siyasî entrikalar diğer taraftan dış baskılar büyük bir bozucu tesir oluşturduğundan insanlar kendi menfaatleri için yaşar hâle gelmiştir. Dönemin toplum yapısını şair;

"İnsanda insanlık öldüğünden beri,
Yitirilmiş insanlığın parlak gövheri.
İnsanlık nakışını okusan bir bir,
Bilirsin insanlık nedir bugün.
Gözbebeğin kapağı niçin karadır?
İnsanlık ölmüş, matem tutmaktadır."
mısralarıyla ifade eder.

Gence 12. yy'da Azerbaycan atabeylerinin başşehri olduğundan, devlet idarecilerinin çoğu bu şehirde yaşamaktadır.Dönemindeki şairlerinden farklı olarak Gencevî, saraydan ve yöneticilerden uzak durmuştur. Onun bu uzaklığı, yönetim ve yöneticiye tarafsız bakabilmesini sağlamıştır.

Gencevî'nin Hamse'si (Beşlik); Sırlar Hazinesi, Hüsrev ve Şirin, İskendernâme, Leylâ ile Mecnun, Yedi Güzel isimli beş bölümden oluşur. Gencevî'nin bu eseri, daha sonra Fuzulî ve Nevaî gibi birçok ünlü şair tarafından taklit edilmiştir.

Gencevî yazdığı birçok eserini Azerbaycan atabeylerine ve komşu Müslüman hükümdarlara ulaştırmış ve onlara eserleriyle ışık tutmuştur. Eserlerinin başında 'eserin yazılma sebebi' veya 'padişaha hitap' bölümü bulunmaktadır. Bu bölümde Gencevî, eseri ithaf ettiği şahsın iyi ve kötü yönlerini edebî bir şekilde anlatarak o şahsı iyilik ve doğruluğa davet etmektedir:

"Sana bu şahlığı bahşeden kimse
Vermiştir yüreğin ne istemişse.
Şahlık et, verilmiş sana ülkeler,

Yardımcı ol, halklara adalet et." mısraları bu hususa ışık tutacak niteliktedir.
Nizamî'nin her biri birer selâmlama hüviyeti taşıyan eserleri, aslında adına gönderilen hükümdara aynı anda birer hiciv hususiyeti de taşımaktadır. Nizamî çok iyi bildiği Asr-ı Saadet dönemini, eserlerindeki kahramanlar üzerinden yaşadığı çağın anlayışına aktarmakta ve hayatı yaşanmaz hâle getiren idarecilere usulünce bir çıkış yolu göstermektedir.

İçinde yaşadığı toplumun hatalarından yola çıkarak 'ideal yönetici, ideal toplum' arayışında olan Nizamî, çağdaşı olan birçok aydına tesir etmiştir. Aynı dönemde yaşayan Behmenyar, Hakan-i Şirvanî, Katran Tebrizî, Ebu'l-Âla Gencevî, Feleki Şirvanî, Baylaganî gibi birçok âlim, Nizamî'yle birlikte, yakın ve Orta Doğu'da tıp, hukuk, felsefe, edebiyat, müzik gibi sahalarda tesirli olmuştur.

Toplumunun yaşadığı sıkıntıları çözüme kavuşturmak için çalışan Gencevî, "Hamse" adlı eserinde, kâmil şahsiyet ve toplum inşa etmenin nasıl mümkün olacağı üzerinde durur. O, eserinde Allah'ın her iki dünyada mutlu bir hayat sürebilme imkânı sağladığı kullarının, hemcinsleri tarafından zulümlere maruz bırakılmasını kabul edememiş ve sanatının bütün gücüyle bunlarla mücadele etmiştir. Gencevî eserlerinde kahramanlarına çoban, bahçıvan vb. çeşitli karakter elbiseleri giydirerek insanları eğitmeyi gâye edinmiştir. Şâir, 'Hamse' isimli eserinde adaletli yönetici karakterini ele alır.

Gencevî, içtimaî kargaşa ve huzursuzlukların arkasında zalim, gaddar ve başarısız yöneticilerin olduğunu göstermek için, Makedonyalı İskender'i, eserinde kahraman olarak kullanmıştır. Eserindeki temsilî kahramanlar üzerinden dönemin idarecilerinin kusur ve hatalarını ortaya koyan Gencevî bununla devrin yöneticilerine bazı mesajlar verir. Hamse'nin üçüncü bölümünü oluşturan 'İskendernâme'de Makedonyalı Büyük İskender'i, insanlığa hak ve adaleti, nizam ve ahlâkı getirecek, ahlâk düzenini sağlayacak bir mânevî lider olarak tasvir etmiş ve onu ülke ülke dolaştırmıştır. İskender'in her bir seferinde insanlığın maddî-mânevî problemlerine nasıl çözümler bulduğunu resmetmiştir.

Nizamî 'İskendernâme'de İskender'in beşer olduğunu unutmaz, onun yanlış ve haksız hareketler de yapabileceğini ortaya koyarak gerçekçi davranır. Harplerin sulh için yapıldığını kabul etmekle beraber, bazen onları zulmet ve şer güçlerin ortaya çıkışının kaynağı olarak da kabul eder. Eserlerindeki savaş sahneleri birer temsilî hikâye olup, hakikatte nefisle verilen mücadeleyi yansıtır.

İdeal insan yönetici ve toplum
İskendernâme'deki karakterler üzerinden yöneticilerin, nasıl kâmil ve adil yönetici olabilecekleri ele alınmaktadır. Birçok savaş, çatışma, baskın ve istilâ ve oldukça zor geçen bir süreç sonunda (küçük cihad) İskender kemâle ermiş ve hak ile batılı ayırmak için ikinci bir sefere (büyük cihad) hazırlanmıştır. İskender bu seferle halkları, akıl ve idrak yoluyla mânevî inkişafa ulaştırmayı hedeflemektedir. Hedef, ülkeleri istilâ etmek değil, ülkelere hakkı getirmek, hakkın bâtıla galip gelmesini temin etmektir. Bunun için eserde bazen hikmetli sosyal hâdiselere, bazen tecrübeli âlimlere müracaat edilmekte ve kemâlat için ilim kadar tecrübenin de ehemmiyetine vurgu yapılmaktadır. İbretlik hikâyeler üzerinden (İskender'le Çoban, Yoksul Çörekçi, Sokrat Hikâyesi, Hürmüz'ün Hikâyesi vb.) İskender'in mânevî olgunlaşması teşvik edilmektedir.

Nizamînin bir nevi ütopyası olan İskendernâme'de ideal devlet ve toplum anlayışını yansıtan "Mutluluklar Ülkesi" tasvir edilmektedir. Herkesin bolluk içinde yaşadığı bu ülkede birbirini çekememezlik yoktur. Dağ-tepe besili hayvanlarla dolu olsa da, çobana ihtiyaç yoktur. Sınıf ayrımı ortadan kaldırıldığından, toplumun bütün fertleri makam ve sıfatlara bakılmaksızın eşittir. İnsanlar yalan söylememekte, zulme yönelmemekte, adalet, itaat ve Allah'a olan inançlarıyla sınırsız bir saadet içinde yaşamaktadır. Burada herkes mutlu ve hür olup, toplum menfaati için çalışmaktadır. Bu ülkede altın veya başka bir değerli eşyaya, tamah olmadığı gibi, hırs da bulunmaz. Ölüm burada korkutucu değildir. Nizamî bu mutluluklar ülkesini, şu şekilde özetlemektedir:

"Öyle bil, dünyayı yaradan Allah,
Bu mert insanlar için var etmiş.
Bunlar şövket vermiş âleme,
Muhtemelen sütunu bunlardır âlemin."

Gencevî'nin Mutluluklar Ülkesi'ni bazı felsefeciler, 'sosyalist ütopya' olarak tanımlamışlardır. Komünizme tarihî temel bulma kaygısı taşıyan bu düşünceler, doğru değildir. Zîrâ Nizamî, Müslüman ve dindar bir şahsiyettir. Ahî şeyhliğine kadar yükselen bir dinî bilgedir. Nizamî Gencevî'nin ısrarla üzerinde durduğu kâmil toplum anlayışı, gerçekte son derece bağlı olduğu İslâm hayat tarzından başka bir şey değildir. Onun tefekküründe ideal toplum anlayışı, ondan önceki dönemlerde yaşamış Eflatun, Farabi gibi düşünürlerinkinden farklıdır.9 Onun ideal toplum anlayışının temelinde mânevî olgunluk yatmaktadır:

"İstesen Allah'tan merhamet, yardım,
Kötülüğü kökünden atsan gerek!
Kötülerle felek de eder kötü muamele,
İyilik görür daima iyiler.
Daima dünyada iyilik ara,
İyi ad almada ebediyet var!"

Nizamî, 'İkbalnâme' adlı eserinde, devlet yöneticilerine aslında önemli bir ikazda bulunmaktadır. O, zulmederek makam ve servete sahip olanların öldüklerinde -herkes gibi- kabre yanlarında hiçbir şey götüremediklerini ifade ederek, sadece iyiliklerle ebedilik kazanılabileceğini vurgulamaktadır.

"Halkı kötü yollardan et Hakk'a davet,
Onlarda Allah'a etsin itaat.
Yenile kökünden eski binayı,
Temizle gafletten bütün dünyayı" mısralarında yöneticilere, adaleti ve cömertliği kendine rehber, halkı hayır ve refaha kavuşturmayı gâye edinmelerini tavsiye etmektedir.

Nizamî Asr-ı Saadet'i yaşayan İslâm toplumunun huzurlu ve mutlu bir hayatın sırları hususunda başka bir arayışa girmesinin yanlışlığını açık bir şekilde vurgular. İdeal toplumu arama seferine çıkan İskender mutluluklar ülkesini gördükten sonra:

"Yol buysa, peki nedir başka ayinler?
Biz kimiz, peki insan bunlarsa eğer?
Bunları önceden görseydim eğer,

Dünyayı bu kadar etmezdim heder." diyerek şaşkınlığını açıkça ifade etmiş ve bunca zamandır arayışının boşuna olduğunu, bu arayışın gereksizliğini ortaya koymuştur. Eserin sonuna doğru İskender, kâmil toplum adına çıktığı seferi sona erdirip, Makedonya'ya geri döner.

Nizamî'nin anlayışında ideal toplum için sadece mânevîyatı güçlü hükümdar yeterli değildir. Devletin başı, veziri, komutanı kadar, işçisiyle köylüsüyle, askeriyle toplumun bütününün, ahlâken ve mânen sağlam olması gerekmektedir. O bunu:

"Fakir bir tayfayız, hem de dindar,
Doğruluktan asla vazgeçmeyiz tüy kadar.
...
Yalan dolanmaz dilimizde,
Ayrı rüya görünmez gözümüze.
...
Bizde yüksek değil hiç kimse bir diğerinden,
Bizde ağlayana gülmez hiç kimse.
...
Dedikodu nedir bilmez bir insanımız,
Hata edenin ayıbına göz yumarız biz.
...
Dertlinin derdine oluruz şerik,
Mutlu olsa, onunla mutlu oluruz.
Altına, gümüşe aldanmaz hiç kimse,
Bunlar bizim ülkede bir şeye değmez
...
Sevgidir mihrabı yüce göklerin,
Sevgisiz ey dünya, nedir değerin?
...

Yüzüne söylenmeyen bir sözü,
Bizde kuraldır, arkadan da söylemez hiç kimse.'
gibi mısralarla ifade etmiştir.

Netice
Gencevî'nin ideal insanı, kemâlat hamuruyla yoğrulan, ilmi, adaleti, cömertliği, infak etmeyi kendisine rehber edinen, toplum menfaatini ve en önemlisi Allah'a itaati hayatın gâyesi gören bir karaktere sahiptir. Bu özelliklere sahip insanlardan oluşan toplum, ideal toplumu ve 'mutluluklar ülkesi'ni kuracaktır. Buradaki yöneticiler toplumda varlıkları hissedilmeyecek kadar hassas, dünya ve âhiret dengesini, makama, sıfata bakılmaksızın dengede tutacak kadar bilge, halkını maddî-mânevî düşmanlardan koruyacak kadar güçlü ve dirayetlidir. Gencevî'nin düşünce dünyasında tasvir edilen...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın