Tefrika ve ihtilâf asıl itibariyle: Çeşitlilik arzeden ihtilâf ile çelişki arzeden ihtilâf olmak üzere iki türlüdür.

Çeşitlilik arzeden ihtilâf da birkaç şekilde olur. Bir şeklinde iki görüş yahut iki fiilin herbirisi ayrı ayrı hak ve meşru olabilir. Ashab-ı Kiram’ın hakkında ihtilaf ettiği kıraatlerde olduğu gibi. Öyle ki Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem- (haklılık iddiasında bulunmaktan) vazgeçmelerini söylemiş ve: "Her ikiniz de güzel okumaktasınız." demiştir.[272]

Ezanın, ikamet getirmenin, istiftâhın (iftitâh tekbirinden sonra dua okumanın), sehv secdesinin yapılacağı yerin, teşehhüd, korku namazı, bayram tekbirleri ve buna benzer hepsi de meşru olan türlü ihtilaflar da bu kabildendir. Bazı çeşitleri diğerlerine göre daha tercihe şayan veya faziletli olsa bile bu böyledir.

Ümmetin pek çoğunun bu hususta ikametin çift yahut tek ve buna benzer getirilmesi dolayısıyla bazı kesimlerin birbiriyle çarpışmalarını gerektirecek kadar ayrılığı ileri götürdüklerini görüyoruz. Ancak bu, bizzat haram olan bir iştir. Yine onların bir çoğunun kalbinde bu türlerden herhangi birisini daha çok sevdiğini, diğerinden ise yüz çevirip nehyettiğini -ve böylelikle Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem-in nehyettiği tefrikanın kapsamı içerisine düştünüğü- görüyoruz.

Kimi ihtilâflarda da her iki görüşün herbirisi diğer görüş ile aynı manaya gelebilmektedir. Ancak kullanılan ifadeler farklıdır. Bir çok insanların tariflerin lafızlarını, delilleri sıralamalarını, eşyaya verdikleri isimleri ve buna benzer hususlarda ihtilâf etmeleri buna örnektir. Diğer taraftan cehalet yahut zulüm bu iki görüşten birisinin övülmesine yorumlanır, diğerinin ise yerilmesine ve o sözü söyleyene haksızlığa kadar gider ve buna benzer tutumlar.

Çelişki türünden ihtilâfa gelince, bu da ya usul ya da furûda birbirini nefyeden iki ayrı görüştür. Bu gibi ihtilaflar hakkında cumhur: İsabet eden bir kişidir, demektedir. Bu tür ihtilafta iş daha zordur, çünkü her iki görüş birbirini nefyetmektedir. Ancak bunların bir çoğunun tartışma içerisinde bulunduğu karşı tarafın batıl görüşünde bir dereceye kadar hak hususlar da bulunduğunu yahut ta onunla birlikte bir dereceye kadar hakkı gerektiren bir delil bulunduğunu ve bu reddedilirken dolayısıyla hak ve batıl’ın beraberce reddedildiğini ve nihayette bunu reddedenin de kısmen batıl içerisinde kalmaya devam ettiğini -karşı görüşü savunanın asıl itibariyle batıl içerisinde olduğu gibi- görüyoruz. Bu da ehl-i sünnet arasında çokça görülen bir durumdur.

Bid’at ehline gelince, onların durumu açıkça ortadadır. Allah’ın kendisine bir hidayet ve bir nur kıldığı kimseler bunu açıkça görür ve kendisine faydalı olmak üzere Kitab ve Sünnette varid olan bu ve benzeri hususlar ile ilgili nehyi idrak eder. Eğer kalpler sağlıklı ise bu gibi bid’atleri reddeder fakat kimi nur, kimisinden üstündür.

Çeşitlilik ihtilâfı türünden olan birinci ihtilâfta yermek, diğerine haksızlık eden kimse hakkında söz konusudur. Kur’ân-ı Kerîm böyle bir durumda eğer haksızlık husule gelmeyecek olursa her iki kesimin her birisinin de övülebileceğine delil teşkil etmektedir. Yüce Allah’ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Herhangi bir hurma ağacını kesmeniz yahut onu kökleri üzere dikili bırakmanız hep Allah’ın izni ile olmuştur." (el-Haşr, 59/5) Halbuki daha önce ağaçların kesimi hususunda görüş ayrılığına düşmüşlerdi. Kimileri ağaç kesmiş, kimileri kesmemişti.[273]

Yüce Allah’ın şu buyruğunda da benzeri bir durum dile getirilmektedir: "Davud ve Süleyman’ı da (an.) Hani kavmin koyunlarının girdiği ekin hakkında hüküm veriyorlardı. Biz onların hükümlerine tanık idik. Biz onu hemen Süleyman’a kavratmıştık, bununla beraber herbirine hikmet ve ilim verdik." (el-Enbiya, 21/78-79)

Böylelikle Yüce Allah, Süleyman’ı olayı kavramak özelliği ile zikrederek her ikisinden de hüküm ve bilgi sahibi olmakla övgüyle söz etmiş bulunmaktadır.

Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem-in, Kureyza oğulları gününde ikindi namazını vaktinde kılanların da Kureyza oğulları diyarına ulaşıncaya kadar erteleyenlerin de uygulamalarına itiraz etmemiş olması da bu türdendir.[274]

Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem-in: "Hakim içtihad edip de isabet ederse, onun için iki ecir vardır. İçtihad edip, hata ederse onun için bir ecir vardır"[275] buyruğunda da benzeri bir durum söz konusudur ve buna benzer diğer hususlar da böyledir.

İkinci tür ihtilâfta ise iki kesimden birisinden övgü ile söz edilir, diğeri ise yerilir. Yüce Allah’ın şu buyruğunda dile getirildiği gibi: "Eğer Allah dileseydi, onlardan sonra gelenler kendilerine apaçık deliller geldikten sonra birbirlerini öldürmezlerdi. Fakat anlaşmazlığa düştüler de kimi iman etti, kimi de kâfir oldu." (el-Bakara, 2/253)

Yüce Allah’ın şu buyruğu da bu kabildendir: "Bunlar Rableri hakkında davalaşan iki hasımdırlar. Kâfir olanlar için ateşten elbiseler biçilir..." (el-Hac, 22/19...)

Ümmet arasında sonuç itibariyle hevâların peşine takılmaya götüren ihtilâfın büyük çoğunluğu birinci kısma girer. Aynı şekilde bu, kanların dökülmesine, malların mübah görülmesine, düşmanlığa ve nefretleşmeye de götürür. Çünkü iki kesimden biri diğerinin sahib olduğu hakkı kabul etmediği gibi, ona insafla da muamele etmemektedir. Hatta kendisinin sahib olduğu hakka daha başka batıllar ilave etmek yoluna gider, diğeri de böyle davranır. İşte bundan dolayı Yüce Allah şu buyruğunda bu tür ihtilâfın kaynağını haddi aşmaya bağlamıştır: "Halbuki kendilerine o kitabın verildiği kimseler ancak apaçık deliller onlara geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan (haksızlıktan) dolayı ona dair anlaşmazlığa düştüler." (el-Bakara, 2/213)

Çünkü bağy (haksızlık, kıskançlık) haddi aşmaktır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu husus, bu ümmete ibret teşkil etmesi için bir kaç yerde söz konusu edilmiştir.

Buharî ile Müslim’in Sahih’lerinde rivayet ettikleri şu hadiste bu tür ihtilafa benzer bir durumu dile getirmektedir: "Ebu’z-Zinâd el-A’rec’den, o Ebu Hureyre -Radıyallahu anh-dan rivayetine göre Rasûlullah -Sallallahu aleyhi vesellem- şöyle buyurmuştur: "Ben size ilişmediğim sürece siz de beni bırakınız. Çünkü sizden öncekiler ancak çokça soru sormaları ve peygamberlerine muhalefet etmeleri dolayısıyla helâk olmuşlardır. Bundan ötürü ben size bir şeyi yasaklayacak olursam, ondan uzak durunuz. Size bir hususu emredecek olursam, gücünüz yettiği kadarıyla onu yerine getiriniz."
Böylelikle peygamber onlara emrolunmadıkları husus hakkında soru sormamalarını emretmektedir. Buna sebeb de öncekilerin helâk olmalarının ancak çokça soru sormaları, sonra da masiyetleriyle peygamberlere muhalefet etmeleri olduğunu göstermiştir.[/size]

[272] Buhârî 2410, 3476, 5026; Müsned, I, 393, 412, 456.

[273] Buhârî 4884; Müslim 1746.

[274] Buhârî 946, 4119; Müslim 1770.

[275] Buhârî 7353; Müslim 1716.

[276] Buhârî 7288; Müslim 1337; Müsned, II, 258.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın