Bağlayıcılık İtibariyle

6. Bağlayıcılık İtibariyle

Hz. Peygamber'den sâdır olan veya O'na izafe edilen sünnetin taksimi konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Genel olarak sünnet, mâhiyeti açısından üçe ayrılmaktadır: a) Kavlî sünnet, b) Fiilî sünnet, c) Takrirî sünnet.

Genel anlamıyla bu üç şekilden birisi olarak tezahür eden sünnet özellikle teşrî değeri ve bağlayıcı olup olmaması açısından İslâm bilginleri arasında farklı şekillerde değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmelerin bir kısmı daha genel esaslar dikkate alınarak yapılmıştır, bir kısmı da biraz daha detaya inilerek yapılmıştır. Bunların en azı ikili en çoğu ise onikili taksim şeklindedir.[239]

a- İkili Taksim

-Hanefî kitaplarında ele alınan taksim, ikili taksimdir. Buna göre sünnet iki kısımdır:

aa) Sünnetü'l-hüdâ: Namazı cemaatle kılmak, ezan ve ikâmet gibi dinî nişanelerden olma özelliği taşıyan ve terki durumunda isâeti gerektiren sünnet.

ab) Sünnetü'z-Zevaid: Giyim kuşam, oturup kalkma gibi Peygamber (s.a.)'in günlük yaşantılarıyla ilgili olan sünnetleridir. Bunların terkedilmesi durumunda bir beis (sakınca) yoktur.[240]

-İmam Mekhûl (r.a.)'ın taksimi de yine ikili taksimdir:

aa) Sünnet-i Fariza: Bu kısım alınması gerekli olup, terki küfrü gerektirir.

ab) Sünnet-i Fazîle; Bu kısımda olan sünneti almak bir fazilet terki ise harec (sakınca) doğurur. Mekhul'den şöyle nakledilir:[241]

-Şah Veliyyullah ed-Dihlevî (1176/1762) ikili sünnet taksimi yapan İslâm âlimlerindendir. "Hüccetullahi'l-Bâliğa" isimli eserinde bu görüşünü şöyle açıklar:[242]

aa) Risâleti tebliğ kabilinden olan sünnet: Şu ayeti kerime, sünnetin bu kısmı hakkındadır:

"Peygamber size neyi verirse onu alın, size neyi yasaklarsa ondan kaçının."[243]

Tebliğe yönelik sünnete şunlar dahildir:

-Ahiret hayatı ve meleküt âlemine dair hadisler. Bu kabilden olan sünnetin tamamı vahye dayalıdır.

-İbâdetlerle ilgili hükümler ve onları belirleyici hadisler.

-İrtifakların (yani ihtiyaçların karşılanması yollarının) zaptu rabtına yönelik hadisler. Bu kısımda olan sünnetin bir kısmı vahye, diğer bir kısmı da içtihada dayalıdır. Rasûlüllah'ın içtihadı, vahiy mesabesindedir. Çünkü Allah Teâlâ onu, görüşünün hata üzere karar kılmasından korumuştur. Zannedildiği gibi, O'nun içtihadının nassla belirtilmiş bulunan şeylerden (mansus) istinbat edilmiş olması gerekmez.

-Herhangi bir şekilde kayıtlamaksızın mutlak olarak zikrettiği hikmetler, maslahatlarla ilgili sünnetler. Güzel huyları ve zıdlarını belirlemesi böyledir.

-Üstün ameller ve menkıbelerle ilgili sünnet. Bunlardan bir kısmının vahye diğer bir kısmının da içtihada dayandığını düşünüyorum.

ab) Risâleti tebliğ kabilinden olmayan sünnet:

Bu tür sünnet hakkında Rasûlüllah (s.a.) şöyle buyurmuştur:

"Ben de nihayet bir insanım. Size dininizden bir şey emrettiğim zaman, onu alın, size kendi görüşümden bir şey emrettiğim zaman, ben de nihayet bir insanım."[244]

Bu kısmın altına şu konulara dair olan sünnet girer:

-Tıbla ilgili hadisler.

-"Siz siyah ve alnı sakar ata bakın"[245] türünden olan hadisler.

Bu kabil sünnetin dayanağı tecrübedir.

-İbadet niyeti olmaksızın âdet kabilinden olan, bir kasıt bulundurmaksızın gelişigüzel yaptığı tasarrufları.

-Folklor kabilinden olup kavminin anlatageldikleri şeyleri zikretmesi.

-O güne has bazı cüzî maslahatın kasdına yönelik olan, ümmetin tamamı için bağlayıcı olmayan sünnet.

-Özel hüküm ve kazası.[246]

B- Üçlü Taksim:

Bu taksim İbn Kuteybe (276/889)'nin taksimidir. Buna göre sünnet:

ba) Bizzat Cebrail (a.s.)'in getirdiği sünnet.

bb) Hz. Peygamber (s.a.)'in kendisine verilen yetkiye dayanarak vaz' ettiği sünnet.

bc) Hz. Peygamber (s.a.)'in bizi te'dib için yani öğretmek için koyduğu sünnet ki, onları yaparsak bizim için fazilet olur ama yapmaz terkedersek, bizim için hiç bir sorumluluk olmayan sünnetlerdir.[247]

Muhammed Ebû Zehra'nın Hz. Peygamber'den sâdır olan fiillerle ilgili taksimi de üçlü bir taksimdir. Bu taksime

göre:

ba) Şeriatı açıklamak için yapılan işler

bb) Hz. Peygamber'e mahsus işler

bc) Bir beşer olarak Arabistan'da yaygın olan geleneklere göre Hz. Peygamber'in yaptığı işler.[248]

c- Dörtlü Taksim

Hz. Peygamber'in sünnetini İzzüddin Abdilaziz bin Abdisselam (660/1262), "Kavâidu'l-Ahkâm fî Mesâlihi'l-Enâm" isimli eserinde dörtlü bir taksim içinde ele alarak inceler:

ca) Tebliğ, cb) Fetva, cc) Kaza, cd) Emânetü'1-Uzmâ (İmamet görevi)[249]

Benzer bir taksimi, Şihâbuddin Ahmed el-Karârî (684/1285) de yapmaktadır.[250]

d) Diğer Sünnet Taksimleri

Ebu'l-Huseyn el-Basrî (463/1071), Hz. Peygamber'in fiillerini: a) Cibillî, b) İmtisâlî, c) Hasâis, d) Kur'an'daki mücmeli beyan eden ve e) Mübtede' olarak yaptıkları olarak beşli; Ebû Şâme el-Makdisî (665/1267): a) İmtisâlî, b) Cibillî, c) Hasâisu'n-Nebî, d) Sıfatı bilinmiyen mutlak fiiller ve e) Beyânî fiiller, f) Sıfatı bilinmiyen Mübtedî fiiller şeklinde altılı bir tasnif yapmaktadır.

Süleyman Aşkar ise şu taksimatı verir:

1. Hz. Peygamber'in beşer olarak yaptığı fiiller (Cibillî fiil)

2. Adet ve gelenek olarak yaptıkları

3. Dünyevî işlerle ilgili fiilleri

4. Mucizeleri

5. Hasâis

6. Beyan

7. İmtisalı fiilleri

8. Fiili müteaddî (yani başkasını ilgilendiren konularda) yapmış olduğu tasarrufları.

9. Hz. Peygamberin vahy bekleme anında yaptığı fiilleri

10. Fiil-i Mücerred yani bize nisbetle hükmünü açıklayan bir karine bulunmayan ve bundan önce sayılan tasarruflardan birine girmeyen fiillerdir.

Tâhir bin Âşur'un (1394/1973) tesbitinde ise,

a) Teşrî tasarrufları,

b) Fetva mahiyetindeki tasarrufları,

c) Yargı mahiyetindeki tasarrufları,

d) İmâre (Devlet Başkanlığı) ile ilgili tasarrufları,

e) Hedy ve irşadla ilgili,

f) Arabuluculuk (musâlaha) ile ilgili,

g) Fikir danışanlara yol gösterme ile ilgili,

h) Nasihat mahiyetindeki,

ı) İnsanları mükemmele yönlendirmek için yaptığı tasarruflar,

i) Yüce hakikatleri öğretmeye yönelik tasarrufları,

j) Te'dib için olan tasarrufları ve Cibillî tasarrufları olmak üzere oniki ayrı gruplandırma halinde taksim ederek konuyu işlemiştir.[251]

Bütün bu sünnet taksimleri, sünnet olarak bilinen Hz. Peygamber'e ait bir davranışın hangi kategoriye girdiğini tesbit etmek, Hz. Peygamber'den sâdır olan her şeyin sünnet olup olmadığını, bağlayıcılık vasfının bulunup bulunmadığını belirlemek için yapılan gayretlerdir. Ancak şurası bir gerçek ki Hz. Peygamber (s.a.) Kur'an'ın ifadesiyle "en güzel örnek"[252] olma vasfını hayatı boyunca bizzat göstermiştir. Zira O bir peygamberdir, fakat bununla birlikte bir beşerdir de. O'ndan bize intikal örnek davranış modellerini tesbit ve tahlilde bir takım sınıflandırmalara gitmekten ziyade daha dengeli, sünnetin, gerektiğinde şeklini ve lafzını dikkate alarak, kasdedilen manây-ı maksudunu tesbit etmeye çalışarak, Peygamberi idraki içimizde duymaya çalışmak daha mâkul olacaktır. Bu bahsettiğimiz husus, Hz. Peygamber'e ait bir davranış biçiminin, hangi konulara delâlet ettiği açıkça belli olmayan durumlarda olması halindedir. Yoksa açıkça risâletle mi ilgili yahut risâletin dışındaki konularla mı ilgili oldugu belli olan konularda yapılacak iş bellidir. Belirtilen hükmün durumuna göre amel edilir. Sünnet malzemelerini değerlendirmede, meseleye bağlayıcılık açısından bakarak bu bağlayıcılığın niteliği de o derece önemlidir. Şöyle ki, bağlayıcılık olayını, işlenmediği takdirde ceza veya ikapla karşılaşılması gerekli olan bir husus olarak anlayabildiğimiz gibi, işlenmediği takdirde herhangi bir ceza veya ikab sözkonusu olmasa bile en azından sevaptan mahrum olma gibi de anlayabilir miyiz? Eğer öyle anlarsak, bir bakıma bu da bir cezadır. Çünkü, ibadetlerle adetleri birbirinden ayıran temel öğenin niyet olduğu bilinen bir gerçektir. Hz. Peygamberin uyguladığı sünnet-i zevâid kabilinden bir davranış biçimi uygulama konusunda hukukî açıdan bir zorunluluk olmasa bile belki ahlakî açıdan, Peygamber'e bağlılığın bir ifadesi olarak, o niyetle bunu uygulamak isteyen kimse, uygulamadığı takdirde kendisini sorumlu hissedecek olursa, bu durumda söylememiz gereken şu olacaktır: Benimsenip kabullenilen bu davranış biçimi uygulanabilir ancak, bir başka müslümana bunu uygulamanın zorunluluğu ifade edilmemelidir.[253]

[239] Ali Çelik, Kavram ve Mahiyet Olarak Sünnet ve Bid’at, Beyan Yayınları, İstanbul, 1997: 88.

[240] İbn Âbidîn, Haşiyetü Reddi'l-Muhtar, I, 103 (Kahraman yay., İst., 1984); Dâmâd, Mecmau'l-Enhur fî Şerhi Mülteka'l-Ebhur, I, 8, (Dâru'l-Hilâfe mat. 1273 İst.)

[241] Dârimi, Sünen (Mukaddime), 47 (I, 145); Ayrıca bkz. Erdoğan, M., Akıl-Vahiy Dengesi Açısından Sünnet, s.260.

[242] Dihlevî, Hüccetullahi'l-Bâliga, (Trc. M. Erdoğan, 1,472-473).

[243] Haşr: 59/7.

[244] Müslim, Fedâil, 40.

[245] Tir...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın