Kurân da vesile kavramı

Kur’ân'da Vesile Kavramı ve Tevessül Meselesi

Kendisiyle tevessül edilen şahıslar esas gaye ve maksat yerine geçirilmediği ve onların sadece bir vesile ve vasıta olmaktan öte hiçbir salâhiyetlerinin bulunmadığı unutulmaz ve bütün bunlarda meşîet-i ilâhiyenin esas olduğu nazardan kaçırılmazsa tevessül vardır ve olmuştur. Bunun şirkle, uzaktan yakından herhangi bir alâka ve irtibatı da yoktur.

Tevessül’ Arap dilinde ‘vesile’den gelen bir kelimedir. Vesile ise Arapça’da hacet/ihtiyaç anlamında kullanılmıştır. Nitekim Antere bir şiirinde vesile kelimesiyle ihtiyaç (hâcet) anlamını kastetmiştir.1 Vesile kelimesine çoğu kaynaklarda ise yakınlık anlamı verilmiştir.2

Kur’ân’da “tevessül” tabiri geçmemekle birlikte, aynı kökten gelen “el-vesile” kelimesi Mâide Sûresi 35. ve İsrâ Sûresi 57. âyetlerde geçer. Bu âyetlerden konumuzla doğrudan ilgili olan birincisinin tefsiri üzerinde genişçe durulacaktır.

Bazı Arap dili sözlüklerinde “vesile” için özet olarak şu anlamlar verilmektedir: Sultanın yanındaki makam, derece, yakınlık. Meselâ:

ًوَسَلَ فُلاَنٌ إِلىَ اللّٰهِ وَسِيلَة denildiği zaman “kişi Allah’a yaklaşabildiği bir iş yaptı” anlamı kastedilir.

تَوَسَّلَ إِلَيْهِ بِوَسيِلَةٍ sözüyle de “Allah’a bir amel ile yakınlaştı” denilmek istenir.3 Diğer bir deyimle vesile, kendisiyle başkasına yaklaşılan şeydir. Çoğulu, “vüsül” ve “vesâil” gelir. Hadîslerde ise bu kelimeyle Allah’a yakınlık, bir kavle göre şefaat, bir diğer görüşe göre de cennetteki konaklardan biri kastedilmiştir.4

Râğıb el-Isfahânî’ye göre, vesile, bir şeye istekli ve arzulu olarak ulaşmaya gayret etmektir. Bu kelime, yani vesile, sad harfiyle yazılan vasîle’den daha özel bir anlama sahiptir. Çünkü vesile kelimesinde arzu ve rağbet anlamı mevcuttur.5

‘Vesile’den türetilen ve kavramlaşan ‘tevessül’ün terim anlamı ise Allah katında kıymet ve makam sahibi olan birini, duanın kabulü için vesile kılmaktır. Yani Allah’ın isim ve sıfatlarını, Allah ve Resulü’ne olan imanı, sâlih amelleri, Peygamberleri ve salih zatları vesile kılmaktır.6

Vesile ile alâkalı olarak, yukarıda işaret ettiğimiz iki âyetten, konumuzla doğrudan ilgili birincisini, yani Mâide Sûresi 35. âyeti ve tefsirini vereceğiz.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

“Ey iman edenler, Allah’tan sakının ve O’na yaklaşmaya vesile arayın ve yolunda cihad edin ki kurtuluşa eresiniz.”

Âyet iki cümleden teşekkül etmekte; ilkinde, takva dairesine girmemiz, ikincisinde ise Allah’a götüren/ulaştıran vesile aramamız ve cihad etmemiz istenmektedir. Buna göre âyette üç ana husustan söz edilmektedir: Takva, vesile aramak ve cihad. Netice ise dünyevî/uhrevî felah veya kurtuluş.

Kimi müfessirlerimiz âyetteki takva ve vesile arama eylemlerini aynı çizgi üzerinde mütalâa ederek, âyeti, “Ey iman edenler, Allah’tan sakının ve O'na (ulaştıran) vesile arayın. Yani kendisiyle sevaba nail olacağınız şeyleri ve sizi ona yaklaştıran itaatleri yerine getirip isyanlardan da kaçının.”7 şeklinde tefsir etmişlerdir.

Bazıları ise vesile için “sevgi” anlamı vererek âyeti, ‘Allah sevgisine ulaşın, ya da kendinizi Allah’a sevdirin.’8 tarzında izah etmişlerdir. Bu izah da makuldür zîrâ, insanların gönlüne girebilmenin en iyi yolu ve yöntemi sevgidir. Sevginin açamayacağı kapı pek nadirdir.

Kimi de söz konusu âyeti, “İtaatte bulunarak ve hoşnut olduğu amelleri yaparak Allah’a yaklaşınız.” şeklinde tefsir etmektedir.9

Daha farklı bir yorum ise Seâlibî tarafından yapılmıştır; şöyle ki:

“Bu âyet Allah ve Rasulü’nün emir ve yasaklarına karşı harp eden kimseleri zikrettikten sonra gelmiş olup, Allah’tan bir öğüt ve nasihattir. Bu hitap, mücerret vaazdan daha beliğ ve etkilidir. Çünkü buradaki öğüt, insanlara, (önceki âyetin tehdidi ile) korkar ve titrer vaziyette oldukları hâlde gelmektedir. وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ ifadesinin anlamı, Hz. Muhammed (s.a.s.) için, O’nun Allah’a daha yakın bulunması ve O’nun katında faziletli olmasını istemektir. O’nun hakkındaki bu talep, dünyada iken yakınlık ve fazilet verilmesine yöneliktir. Bunun âhiretteki meyvesi ise makâm-ı mahmûdda şefaat sahibi olmasıdır.”10

Zemahşerî, el-Keşşâf isimli tefsirinde ‘vesile’yi şöyle tarif etmiştir: “Vesile, kendisiyle tevessül edilen ve yaklaşmaya araç kılınan her türlü fiil ve davranıştır. Burada kendisiyle Allah’a yaklaşılan itaatleri yapmak ve isyanlardan kaçınmak anlamlarından mecaz olarak gelmiştir.”11 Hulâsa, vesile kelimesi ihtiyaç, yakınlık ve kurbiyet, hedefe ulaştıran vasıta ve Zemahşeri’nin dediği gibi yakınlaşma vasıtası olan her türlü fiil ve davranıştır.

Elmalılı Hamdi Yazır ise âyeti şöyle tefsir etmekte ve değerlendirmektedir: “Biz mü’miniz, Allah bizi sadece kendisine iman etmemizle sever deyip de lâubali olmayınız, Allah’tan korkunuz, kötü ahlâktan ve çirkin işlerden sakınınız. Sonra yalnız korkmak ve sakınmakla da kalmayınız, iradenizi sarf edip sebeplere de başvurunuz. Allah’ın emirlerini yerine getiriniz ve bununla da kalmayıp Allah’a yaklaşmak için daima vesile arayınız. Her fırsatı değerlendirerek kendi gönlünüz ve isteğinizle farz ve vaciplerin dışında güzel güzel işler ve Allah’ın rızasına uygun ameller yaparak kendi tarafınızdan da kendinizi Allah’a sevdirmek isteyiniz. İsteyerek, yalvararak çalışınız ve uğraşınız (…) Hâsılı vesile lüzumludur. Ve onu bulmak için isteyip aramak ve tevessül etmek de lâzımdır. Çünkü vesilenin vesilesi de iman ve ittika ile talebi sevdirme arzusudur. Ve işte “O’na vesile arayınız.” Bu kasd ü niyet ile esbabı araştırmak ve sevilen huylar, salih ameller gibi rıza-i ilâhîye muvafık güzel vesileler edinerek kulluğa yönelik sa’y ü gayret göstermeyi emreder. Ve bunun içindir ki bunun peşinden mücahede emri getirilmiştir. İman, ittika ile; ittika, vesileyi aramak ile; vesileyi aramak ise mücahede ile kemale erer.”12

Allâme Hamdi Yazır burada ‘vesile’nin İslâm’ın meşru dairesinde aranması gerektiğini vurgulamakta, ilâhî hoşnutluğa ve muhabbetullaha da ancak meşru çerçevede ulaşılabileceğine işaret etmektedir. Vesile kavramı, işârî tefsirlerden ‘Rûhu’l-beyân’da da şöyle izah edilmektedir: “Bil ki bu âyet-i kerime açıkça vesile aramanın ve peşine düşmenin gerekli olduğunu emreder. Çünkü Allah’a ancak vesile ile vâsıl olunur. Vesileler ise hakikat bilginleri ve tarikat meşâyihidir. Kişinin mürşid olmadan kendi kendine amellerde bulunması nefsini büyütür, ziyadeleştirir. Ama bir mürşidin işaretine uygun olarak ve peygamberlerin ve evliyanın rehberliği ile amel eden kişi ise nefsi varlıktan kurtarır, perdeyi kaldırır ve talibi Rabbu’l-erbâb’a ulaştırır.”13 Bursevî vesileye kendi meşrebi açısından bakmış ve alanını daraltmış olsa da kâmil mürşitlerin önemine dikkat çekmiş olmakla rıza-i ilâhîye ulaşmanın en önemli ve esaslı dinamik vesilelerinden birine işarette bulunmuştur.

Vesile kavramına ilişkin bilgi ve yorumları serdettikten sonra Kur’ân ve Sünnet’in engin ufkundan yararlanarak tevessülün konusunu daha açık şekilde ve kısımlarıyla şöyle ifade edebiliriz:

1. Allah’a İsim ve Sıfatlarını Vesile Kılarak Yalvarmak

Bu tevessül şöyle misâllendirilebilir. “Allah’ım, Senin Rahmân, Rezzak vb. isimlerinin hakkı için beni şununla rızıklandırmanı veya bana şunları ihsan etmeni diliyor ve dileniyorum.” Bu duada Allah’tan istenenler, O’nun Rahmân ve Rezzak ismi vesile kılınarak istenmektedir.

Efendimiz (s.a.s) de pek çok hadîslerinde Cenâb-ı Allah’a isim ve sıfatlarını vesile kılarak tazarru ve niyazda bulunmuşlardır. Allah Resulü (s.a.s) çok sıkıntılı olduğu anlarda, “Ey Hayy ve Kayyum olan Allah’ım! Sen’in rahmetinden medet bekliyorum.”14 diye yalvarmıştır.

Bir diğer dualarında ise şöyle buyurmuşlardır: “Bir kul başına gelen bir sıkıntı ve üzüntü karşısında, ‘Allah’ım, ben Sen’in kulunum, bir kulunun oğluyum, bir cariyenin oğluyum, benim bütün her şeyim Sen’in elindedir. Sen, hakkımda istediğin hükmü verirsin; Sen’in verdiğin bütün hükümler benim için âdilânedir. Kendini bize tanıttırdığın bütün isimlerinin hakkı için, kitabında inzal buyurduğun bütün isimlerinin hürmetine veyahut kullarından birine talim buyurduğun isimlerinin hürmetine yahut da gayb ilmindeki bize açıklamadığın isimlerinin hürmetine, Kur’ân’ı kalbime bahar kılmanı, gönlüme ışık yapmanı, onun vasıtasıyla sıkıntı ve üzüntümü gidermeni diliyorum.’ derse, Allah onun sıkıntı ve üzüntüsünü giderir ve o sıkıntılar yerini sevinç ve feraha bırakır.”15

2. Allah’a, Geçmişte Yapılan Salih Amelleri Vesile Kılarak Dua Etmek

Bu şekilde tevessül ile duaya örnek olarak, Allah Resulü’nden nakledilen, mağarada mahsur kalan üç adamın kıssası verilebilir. Hazreti Enes Allah Resulü’nden şöyle işittiğini anlatıyor:

“Üç kişi birlikte yürürken yağmura yakalanınca dağdaki bir mağaraya sığındılar. Dağdan kopup yuvarlanan bir kaya parçası, sığındıkları mağaranın ağzını kapattı ve onları mağaraya hapsetti. Birbirlerine şöyle dediler: ‘Allah için yaptığımız amelleri araştıralım ve o amellerle Allah’a dua edelim. Ümit edilir ki, Allah o amellerimizin hürmetine bizi bu sıkıntıdan kurtarır.’

Biri yaşlı ve ihtiyar anne ve babası olduğunu, eşi ve küçük çocuklarından önce onları doyurmak için sabaha kadar başlarında uyanmalarını beklediğini ifade ettikten sonra, ‘Allah’ım, eğer biliyorsan ki bunu yalnız senin rızan için yaptım, mağaranın ağzını birazcık arala da gökyüzünü göreb...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın