İmam Mâturîdînin tevilatül Kurân tefsiri

İmam Mâturîdî’nin Te'vilatü'l-Kur’ân Tefsiri

Bu makalemizde İmam el-Mâturîdî’nin hayatını, eserlerini, hususen en büyük eseri olan Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ı ve onun kaynaklarını, bu tefsirdeki metodunu ve tefsirinden bazı numuneler sunacağız.

el-Mâturîdî (ö. 333/944) İslâm dünyasında meşhur ve yüksek mevki sahibi bir âlimdir. Fakat Ehl-i Sünnet’in iki meşhur akaid imamından biri olan el-Mâturîdî, öteki imam Ebu’l-Hasan el-Eş’arî kadar tanınmamıştır. Onun; hilâfet merkezi Bağdad’a uzak olması, tâbi olduğu Ebu Hanife’nin gölgesinde kalması, Arap olmaması... gibi sebepler bunda rol oynamış olabilir. Keza Eş’arî fikrini benimseyip geliştiren el-Bakillânî, el-Cüveynî, el-Gazzâlî, er-Râzî… gibi birçok büyük âlim bu mezhebi yaymakta mühim gayretler sarfetmişler iken, Mâturîdî’nin adından bahseden bu çapta âlimler olmamıştır.1

Gariptir ki Mâturîdî, Te’vilâtü’l-Kur’ân gibi dirayet tefsirinin ilk ve tam örneklerinden bir eser sahibi olmasına rağmen, es-Suyutî (Tabakâtü’l-Müfessirîn), M. Hüseyin ez-Zehebî (et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn) gibi tefsir tarihine dair en meşhur eserler el-Mâturîdî’ye yer ayırmazlar. Hanefi mezhebinden olan müellifler bile hayatı ve tefsiri hakkında fazla bilgi vermezler. Sadece onun, Ehl-i Sünnet akidesini savunduğundan, hoca ve talebelerinden bahsederler. Onun ölüm tarihinin 333 olduğunda ittifak var ise de doğum tarihi hakkında kesin bilgi yoktur. Ancak 248’de vefat eden hocası Muhammed İbn Mukâtil er-Râzî’ye talebelik ettiği malum olduğuna göre, ömrünün 100 sene kadar olduğu tahmin edilebilir.2

el-Mâturîdî, Semerkand şehrindeki Hanefi âlimlerin oluşturduğu ortamda yetişmiştir. Matûridiyye mezhebindeki karakteristik özelliklerin bir kısmının, el-Mâturîdî’den iki nesil önce kabul edildiği görülmektedir. Mâturîdiyye mektebinin tarihi hakkında yazan Ebü’l-Muîn en-Nesefî bunu belirtmektedir. Mâturîdiyye, kendisini esas itibariyle “Ebu Hanife’nin akaidi” olarak sunmuştur.3 En önemli hocaları Ebu Nasr Ahmed el-Eyâdî (ölüm tarihi meçhul), Ebu Bekr Ahmed el-Cuzcânî (ölüm tarihi meçhul), Muhammed İbn Mukatil er-Râzî (ö. 248) ve Nusayr İbn Yahya el-Belhî (ö. 268). el-Mâturîdî, icazet senedindeki bu isimlerle Ebu Hanife’ye ulaşmaktadır. el-Mâturîdî’nin ve hocalarının Ebu Hanife ile olan münasebetlerinin derecesini anlamak için, Ebu Hanife’nin el-Fıkhu’l-Ekber, el-Fıkhu’l-Absat, el-Âlim ve’l-Müteallim… gibi eserlerine bakmak kâfi gelir. Onun en meşhur öğrencileri ise şunlardır: Aliyy İbn Said er-Rustuğfenî (ö. 345-956), İshak İbn Muhammed es-Semerkandî (ö. 342/953), Ebu Muhammed Abdulkerim el-Bezdevî (ö. 390/1000) ve Ebu’l-Leys es-Semerkandî (ö. 383/983). Bunlar üstadlarının kelâm ilmi hakkındaki görüşlerini nakledip geliştirmişlerdir. Fakat onun akaid hakkındaki fikirlerini en çok geliştiren âlim Fahrü’l-İslâm el-Bezdevî (ö. 482/1089) olmuştur. Ayrıca bu hususta Sadru’l-İslâm el-Bezdevî (ö. 493/1099), Ebü’l-Muîn en-Nesefî (ö. 508/1114), Necmüddin en-Nesefî (ö. 537/1142), Alâuddin es-Semerkandî (ö. 540/1145)… gibi âlimleri de zikretmek gerekir. el-Mâturîdî, ilmî çevresi ile beraber Maverâünnehir bölgesine damgasını vurmuş, birçok itikadî ve fikrî sapmaların yaşandığı bir dönemde İslâm düşüncesinin istikrara kavuşmasında ve Asya’da İslâm’ın yayılmasında büyük katkı sağlamıştır. Akıl ve nakli belli bir sistematiğe göre uzlaştırmış, Kur’ân’ın durgun, câmid bir mesaj olmayıp, zaman ile beraber yürüyen, mü’minlerle tecâvüb içinde olarak insanlığın problemlerine çözüm sağlayan ilâhî bir mesaj olduğunu gösteren bir çığır açmıştır.

Eserleri

el-Mâturîdi’nin Kelâm ilmine dair en mühim eseri Kitabü’t-Tevhid’tir. Bu kitap ilk olarak F. Huleyf tarafından 1970’te Beyrut’ta yayımlanmıştır. Daha güzel bir neşri ise Bekir Topaloğlu ve Muhammed Arûçî tarafından 2003 yılında Ankara’da yapılmıştır. Bu eseri Bekir Topaloğlu Türkçeye de çevirmiştir (Ankara 2002). Kelâma dair Kitabü Beyâni vehmi’l-Mu’tezile, er-Reddu ala’l-Karâmita… gibi küçük hacimli dokuz eseri vardır. Usul-i Fıkha dair Me’hazü eş-Şerâi‘ Fî usuli’l-Fıkhi, Kitabü’l-Cedel Fî Usuli’l-Fıkh adlı eserleri bulunmaktadır. En büyük eseri ise Te’vîlâtü’l-Kur’ân’dır.4

Te’vilâtü’l-Kur’ân: Bu eser hakkında Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne, Te’vîlâtü’l-Kur’ân gibi adlandırmalar vardır. İsim, müellife ait olmayabilir. Fakat el-Mâturîdî’nin “Tefsir” yerine “Te’vîl” kelimesini tercih ettiği kesin sayılabilir. Ebu Mansur, Kur’ân tefsirindeki bütün maharetini bu eserinde ortaya koymuş ve İbn Ebi Hâtim, et-Taberî, İbnü’l-Münzir gibi rivayet tefsirlerinden sonra dirayet tefsirinin ilk örneklerinden biri olmuş ve ez-Zamahşeri, Fahruddin er-Râzî gibi müfessirler, büyük ihtimalle ondan yararlanmışlardır. Metinde bazan قال الشيخ ve قال أبو منصور gibi ibareler bazı kimselerin “Bu eser Ebu Mansur’un olmayıp, talebeleri tarafından yazılmıştır.” demelerine yol açmıştır. Fakat onun imlâ sureti ile yazdırmış olması, eserin kendisine nisbetine gölge düşüremez. Kendisi hakkında yazan bütün tercüme-i hâl sahipleri, bu kitabın el-Mâturîdî’ye ait olduğunda ittifak etmişlerdir. Ekserisi İstanbul kütüphanelerinde olmak üzere 40 kadar yazma nüshası bilinmektedir.5

İlki 1971’de Kahire’de İbrahim ve Seyyid Avadeyn, ikincisi 1983’te Bağdat’ta Muhammed Müstefîzu’r-Rahmân tarafından tahkikli neşirleri yapılmış, 1995’te Fâtıma Yusuf el-Humeynî beş cilt hâlinde tahkikli bir şekilde yayımlamıştır. Daha güzel tahkikli bir neşir ise Ahmed Vanlıoğlu tarafından İstanbul’da 2005’te başlatılmış olup, devam etmektedir. Rağıp İmamoğlu ve Hanefi Özcan bu eser hakkında doktora çalışmaları yapmışlardır. 14.3.1986 tarihinde Kayseri’de “Ebu Mansur Semerkandî-Mâturîdî Kongresi” düzenlenmiş olup, bu tebliğler 1995 yılında basılmıştır.

Te’vilâtü’l-Kur’ân’ın Kaynakları: Dile dair kaynakları: el-Halil, Sibeveyhi, el-Ferrâ, Ebu Ubeyde, İbn Kuteybe başta gelen kaynaklarını teşkil ederler. Tefsir alanında ise: Hz. Peygamber Aleyhisselâtu Vesselâm’dan nakledilen rivayetler, sahabeden dört halife, İbn Abbas, İbn Mes’ud, İbn Ömer, Âişe, Ebu Musa el-Eş’arî, Ebu’d-Derdâ (radiyallahu anhüm), tâbiûndan Hasan el-Basrî, Katâde, İkrime, Dahhâk, Atâ, Alkame, en-Nehaî, Mücâhid, Said İbn Cübeyr rivayette bulunduğu zevatın başında gelirler. Daha sonraki müfessirlerden Ebu Bekr el-Asamm, Mukatil İbn Süleyman, Mukatil İbn Hayyân, İbn İshak, el-Kelbî en çok naklettiği âlimler olmuşlardır. Velhâsıl el-Mâturîdî bu eserinde doksan kadar sahabi ve tâbiinin görüşlerine yer vermiştir.6

Hadîslere gelince, ekseriya senedsiz olarak ilk ravisine nisbet ederek nakleder. En çok rivayet ettiği sahabiler Ebu Hüreyre, Enes İbn Mâlik, Âişe, Ali, İbn Abbas, İbn Mes’ud, İbn Ömer, Câbir İbn Abdullah (radiyallahu anhüm) olmuştur.

Fıkıh alanında Ebu Hanife, Ebu Yusuf, Muhammed eş-Şeybânî, eş-Şâfii, el-Evzâî, Züfer, Süfyân es-Sevrî, Malik İbn Enes, Davud ez-Zâhirî… en çok zikrettiği âlimlerdir.

Kelâm sahasında şahıslardan çok görüşlere işaret eder. قال أهل الكلام , قال المعتزلة , قال الجهمية gibi. Adı nisbeten çok geçen kelâmcılar: er-Râvendî, Bişr el-Merisî, Ebü’l-Huzeyl el-Allâf, el-Ka’bî, Hüseyn en-Neccâr ve Ebu Ali el-Cubbâî’dir.

Görüşlerini naklettiği âlimlerin isimlerini yazmakla beraber, nakilde bulunduğu kitap isimlerini zikretmemiştir. Buharî, Müslim gibi en meşhur hadîs eserlerine atıfta bulunmaz. Raviler hakkında cerh ve tadil yapmaz. Değerlendirmelerini, delil olarak getirdiği haberin bizzat kendisi üzerinden yapar. et-Taberî’nin Câmiü’l-Beyan adlı önemli ve hacimli kaynağına hiç atıfta bulunmaması dikkati çeker. Kütüb-i Sitte ve diğer hadîs kitaplarında bulunan hadîsleri naklettiği gibi, onlarda bulunduğu hâlde kendisinin ulaşamadığı hadîsler de yer almaktadır. Meşhur bir kaynakta bulunan hadîslerden de intikâda tâbi uttuğu rivayetler vardır. Bazen İsrailiyat’a yer verdiği de görülür. Zaman zaman nakilden sonra aklî muhakeme ile değerlendirmeler yapar. Meselâ “Rakîm” hakkında vârid olan rivayetten sonra “bunu bilmekte bir fayda yoktur” demiştir.7

Tefsir Metodu ve Tefsirinden Numuneler

Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Kur’ân’ı Kur’ânla tefsir bariz bir hususiyet olarak kendini gösterir. Meselâ İsrâ/45 âyetini, A’râf/146, En’âm/25, İsrâ/46, Kehf/57, Fussilet/5 ve Bakara/88 âyetleri ile tefsir eder. Neticede şöyle der: “İşaret edilen âyetlerde geçen hicab, ğilaf, ekinne (örtüler, perdeler) onların, gerçeği bile bile inkârlarına verilen bir cezadır. Zîrâ onlar inkârlarını artırdıkça kalblerinin karanlığı ve körlüğü arttı. Nitekim Saf 61/5; Tevbe 9/127; Mutaffifin 83/14 gibi âyetlerde, onların sapmayı seçmeleri sebebiyle Allah’ın da onların kalblerini saptırdığı bildirilmektedir.”

Âyetin tefsirine dair hadislere de yer verir. Meselâ Bakara/286 tefsirinde: “Çünkü Hz. Peygamber bizim, hata ve unutma sebebiyle sorumlu tutulmayacağımızı ve Allah’ın bu âyette bildirdiği vaadinden caymayacağını bildirmiştir.” diyerek, hadîse müracaat eder. Tefsirinde delil arar: Meselâ Kâf/14 âyetinde geçen Tubba’ ( تبّع ) hakkında: “Onun kim olduğu hakkında bazı Ehl-i Te’vilin yaptığı gibi biz onun tefsirine ihtiyaç duymayız. Çünkü onun kim olduğu Kur’ân’da zikredilmedi, hakkında mütevatir bir hadîs de sabit olmadı.” der.8

Müfredatın lisandaki mânâlarına ve kullanılışlarına ehemmiyet verir ve tefsirde bunları gözetir. Nitekim daha önce lisan konusunda müracaat ettiği geniş kaynaklarını arz etmiştik. Kur’ân-ı Kerîm’de mecazî mânâların sayılamayacak kadar yerde kullanıldığını tasrih eder.9 Fakat bunu bazen “temsil”, bazen “remz”10 olarak ifade eder. Bazen “kinaye” tabirini kullanır.11 Bazen تسمية الشيء باسم سببه tarzı...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın