Dört Halife Döneminde Din Ve Şeriat

İLK DÖRT HALİFE DÖNEMİNDE DİN VE ŞERİAT

Hz. Peygamber'in vefatından sonra sırasıyla hilâfete geçen ilk dört halife, dinî ve siyasî sahalarda işleri O'nun koyduğu prensiplere göre yürüttüler. Allah'ın elçisinin eğitim öğretim ve rehberliği ile oluşmuş olan toplumdaki her bir fert, İslâm'ın ruhuna ve emirlerine uygun bir yönetim biçiminin nasıl olması gerektiğini biliyordu. Peygamber'in, halefinin kim olacağı konusunda bir karan yoksa da; İslâm toplumunun mensupları İslâm'ın, istişare prensibine dayanan bir hilafeti gerektirdiğini biliyorlardı. Bu yüzden, babadan oğula geçen bir saltanat oluşturma veya otoriteyi güç kullanarak ele geçirme yolunda bir teşebbüs olmadığı gibi, halifelik makamını elde etmek için uğraşan ya da bunun için kendi ismini ortaya atan da yoktu. Aksine dört halife, birbiri peşisıra, halk tarafından seçilerek geldiler. Bu dört halife daha sonra, bugün de olduğu gibi, hulefa-i râşidîn olarak tanındılar. Bu durum, müslümanlann gözünde hilafetin doğru şeklinin bu olduğuna Medine'de istinsah edilmiş ve günümüze kadar gelmiş en eski Kur'ân nüshalarından biri. Ma'il (yatık) yazı, 8. yy. dair yeterli delil oluşturmaktadır. Bu dört halifenin, Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali'nin seçilmelerinde, ne seçilmeleri için gayret edenler, ne seçim kampanyaları, ne kendi adaylığını ilan etmeler, ne de bu dört kişinin adaylığı yönünde sarfedilen çabalar vardı. Aksine, bunları halk kendi seçti veya istişare sonucu ve ittifakla tayin olundular.

Dört halifenin her biri devlet işlerinde, ümmetin ileri gelenleri olan ehl-i re 'y ile istişare etmeksizin karar almazlardı. Hz. Ebu Bekir, bütün meselelerde, önce Allah'ın Kitabına başvurur, bu gibi meseleler hakkında bir hükmün bulunup bulunmadığın araştırır, orada bulamazsa Rasûlullah'in böyle bir muamele ile karşılaşıp karşılaşmadığına bakardı. Karşılaşmış ise Rasûlullah'in bu hususta verdiği hükmü ve meseleyi nasıl karara bağladığını tetkik ederdi. Şayet Sünnette de herhangi bir hüküm bulamazsa, ümmetin ileri gelenlerini ve bilgili zevatı toplar, kendileriyle istişarede bulunur, ona göre meseleyi halleder ve karar verirdi. (Sünen-i Darimî). Hz. Ömer de devlet işlerinde aynı yolu izledi. (Kenzû'l-Ummâl, c. V).

Hulefa-i Raşidîn (doğru halifeler), müşavere sırasında, şûra üyelerinin fikirlerini tam bir serbestiyet içinde ifade hakkına sahip oldukları görüşünde idiler. Hilafetin bu husustaki siyasetini, Hz. Ömer'in, bir müşavere heyetini açış konuşmasında şu sözlerle dile getiriliyordu: "Ey insanlar! Size anlatmak istediğim şudur: Emanet olarak uhdeme tevdi ettiğiniz devlet işlerini yürütebilmem için benimle işbirliği yapacaksınız. Ben de sizin gibi bir insanım. Bugün, sizin haklarınızın aynına sahip bulunduğumu, sizinle müsavi olduğumu söylemek isterim. Aranızda isteyen benimle aynı fikirde olan da olabilir, farklı düşüncede olan da. Ben size, ille de benim arzulanma uyacak ve benim dediğimi yapacaksınız, demek istemiyorum." (İmam Ebu Yusuf, Kitabû'l-Ha-rac).

Dört halifenin hepsi de Beytulmal'ı Allah'ın ve kullarının bir emaneti olarak gördüler.

Gayri kanuni gelirler toplayıp bunları gayri kanunî yerlere harcamayı meşru görmediler. Onlara göre yöneticilerin, şahsî ihtiyaçlarını buradan karşılamaları meşru değildi. Bir sultan ile halife arasındaki fark, onlara göre şu idi: Sultan, millet hazinesini kendi şahsî mülkü gibi görür ve ondan dilediği gibi harcardı. Halife ise, onu Allah'tan halk için verilen bir emanet olarak görür, her kuruşunu toplar ve her kuruşunu da hak için harcardı. Hz. Ömer bir keresinde Selman-ı Farisî'ye, kendisinin bir kral mı yoksa bir halife mi olduğunu sormuştu. Selman hemen şöyle cevap vedi: "Eğer sen, müslümanlann malından bir dirhem dahi olsa, gayri meşru olarak, hakkın olmadan alırsan ve bir dirhemi, keyfin için harcamaya kalkarsan, o zaman halife değil, bir kral olursun." Bir başka seferinde Hz. Ömer: "Allah'a yemin ederim ki, halife miyim yoksa bir kral mı bilemedim. Kral olmak istemem. Çünkü o, çok büyük ve ağır bir yüktür." demişti. Bu sırada orada bulunanlardan biri "Ey Emirül-mü'minîn, ikisi arasında çok büyük farklar vardır", dedi. Ömer, "Ne gibi farklar var?" diye sordu. O kişi şöyle cevap verdi: "Halife, bir şey aldığında hak ile alır ve harcadığında hak ile harcar. Allah'ın inayetiyle, sen böylesin. Kral halka zulmeder, gayri meşru olarak birinden alır, diğerine verir." (İbni Sa'd, TabakaL c. İÜ).

Hz. Ömer bir konuşmasında, halifenin bey-tülmal'da ne gibi hallerde tasarruf edebileceğini açıklamıştır: "Allah'ın malında benim şu kadardan başka bir hakkım yoktur ve bundan başkası da benim için haramdır: Soğuktan ve sıcaktan muhafaza etmek için bir elbise ile, Kureyş'in ortalama bir ferdi gibi aile efradım için geçim. Ben herhangi bir müslümandan farklı değilim," (İbni Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, c. VII). Bir başka konuşmasında da şunları söylemiştir: "Beytülmal ile ilgili olarak, doğru olan sadece üç şey biliyorum: Hak ile toplamak, hak ile harcamak ve bunlarla ilgili olarak, yanlışlıklan kontrol etmek. Benim sizin mallanmz üzerindeki ilgi ve hassasiyetim, yetim malı üzerinde velinin gösterdiği hassasiyet gibidir. Muhtaç olmadıkça ben, bir şey alamam. İhtiyaç içinde olursam, o zaman, doğru (ma'ruf) bir şekilde beytülmaldan alıp harcayabilirim." (Kitabû'l-Harac).

Hz. Ali'nin serveti de Hz. Ebu Bekir ve Ömer'inki kadardı. O da mütevazı bir hayat sürdü. Muavİye ile çatışmaya girdiğinde bazı kimseler, kamu hazinesini açmasını ve Mua-viye'nin yaptığı gibi, bahşiş ve hediyeler vermek suretiyle taraftar toplamasını tavsiye ettiler. Fakat o, bu tekliflerin hiçbirini kabul etmedi ve "Gayri meşru usûllerle başarıya ulaşmamı mı istiyorsunuz benden?" diye karşılık verdi. (İbni Ebu'l-Hadîd, Şerh-i Nehcu'l-Belağa, c. I). Bir keresinde büyük kardeşi Âkil, hazineden para istediğinde, "Kardeşinin, müslümanların mallarım sana vererek, cehenneme gitmesini mi istiyorsun?" diyerek talebini reddetmişti. (İbni Kuteybe, el-Imamt ve's-Siyase, c. I).

Bu insanların yönetim konusundaki düşüncelerini bilmeden, bu yüksek makamlarda bu tavırları anlamak zordur. Hz. Ebu Bekir'in halife seçildikten sonra yaptığı ilk konuşma, bu ideali yeterince aydınlatmaktadır. Bu konuşmasında Ebu Bekir (radıyallahû anh) şöyle diyordu: "Aranızda en hayırlınız olmadığım halde üzerinize yönetici oldum. Varlığımı elinde bulunduran Zat'a yemin ederim ki, bu makamı kendi istek ve rızam ile elde etmiş değilim. Hatta, başkasının yerine geçmeyi de hiçbir zaman düşünmedim. Bu makamı elde etmek için Allah'a dua dahi etmiş değilim. Böyle bir makam için kalbimde herhangi bir istek uyanmadı. Bu vazifeyi gönülsüz olarak kabul etmek zorunda kaldım. Bunu, hilafet meselesinde müslümanlar arasında ihtilaf çıkmasından ve Araplar arasında irtidat tehlikesinin başgöstermesinden korktuğum için, istemeyerek kabul ettim. Bu makamda benim için rahatlık yoktur. Aksine bu benim üstümde büyük bir yüktür ve Allah'ın yardımı olmasa ben de bu yükü taşıyacak kuvvet yoktur. Çok arzu ederdim ki, başka birisi çıksın da bu ağır yükün mesuliyetini omuzlarına alsın, bu suretle beni bu işten kurtarsın. Şu anda dahi, isterseniz, Rasûlullah'in sahabilerinden birini getirir ve bu makamı ona tevdi edebilirsiniz. Bana biat etmiş olmanız, böyle bir işe mani teşkil edecek değildir. Beni Rasûlullah ile mukayeseye kalkarsanız ve O'ndan beklediklerinizi benden beklerseniz, şüphesiz yanılırsınız. Benim gücüm buna yetmez, çünkü o şeytanın şerrinden korunmuştu ve O'na vahiy gelmişti. Eğer doğru hareket edersem, bana yardım edin. Yanlış yaparsam, beni düzeltin. Şurası muhakkaktır ki, doğruluk bir emanet ve yalan ise bu emanete hıyanettir. Aranızda zayıf olan, Allah'ın izniyle hakkını kendisine verene kadar, benim yanımda kuvvetlidir. Aranızda kuvvetli olan, Allah'ın izniyle zayıfın hakkını ondan alıncaya kadar, benim yanımda zayıftır. Ümmetin bazı fertleri, Allah yolundaki çalışmalarını bırakıp da sakın başka yönlere sapmasın. Böyle olursa korkarım ki, Allah onları zillete düşürür. Bu millete mensup kimseler kötülükler peşinde koşmasınlar. Olur ki, bu sebeple Allah onları umûmi musibetlere duçar kılar. Allah'a ve Rasûlü'ne itaat ettiğim sürece bana itaatle mükellefsiniz. Eğer bu yolu terkeder, hududlann dışına çıkarsam bana itaat etmek mecburiyetinde değilsiniz. Ben, ancak Allah ve Rasûlü'nün yolunun takipçisiyim. Yoksa yeni bir yol icad edeceklerden değilim." (Taberî, c. II; İbni Hişam, es-Sîretü'n-Nebeviye, c. IV; Kenzû'l-Ummal, c. V).

Benzer şekilde Ömer (radıyallahû anh) da şöyle diyordu: "Ey insanlar! Doğru yaşayın bir kimsenin, Allah'a İtaatsizlikte bana itıat etmesi caiz değildir. Ey insanlar! Üzerimde bazı haki?.-iniz vardır ki, bu haklar sayesinde siz bana bağlanacaksınız. Üzerimdeki haklarınızdan bİris' şudur: Sizden ne alacaksam, isterse hu haraç olsun, isterse Allah tarafından bahşedilen (fey) bir hak olsun, biliniz ki bu işi kanun dairesinde ve usûlüne göre yapacağım. Haklarınızın bir diğeri de, sorumluluğum altında bulunan, bana teslim edilmiş olan mallarınızı, haklı yerlerde ve kanunî ölçüler çerçevesinde sarf etmenidir." (İmam Ebu Yusuf, Kitabû'l-Harac).

Hz. Ebu Bekir, Şam ve Filistin'e keşif heyeti gönderirken Amr b. Âs'a şunları söylemiştir: "Ey Amr! Her hareketinde Allah'tan kork ve haya et. Çünkü O, seni ve her hareketini gözlemektedir... Ahiret için çalış, her işinde Allah'ın rızasını gözet. Yol arkadaşlarına evlâdınmış gibi muamele et. İnsanların sırlarını araştırma, onlar hakkında görünüşlerine göre hüküm ver... Doğru ol ki, emrin altındakiler de doğru olsun." (Kenzu'l-Ummâl, c. V).

Hz. Ömer de valilerini gönderirken onlara şöyle diyordu: "Sizi Muhammed aleyhisse-lâmın ümmeti üzerine, onların saçlarının ve derilerinin efendisi o...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın