Coğrafya Ve Astronomi

Coğrafya Ve Astronomi

Daha önce bahsedildiği Üzere, Kur'ân diğer memleketlere yolculuk etmeyi ve ticaret vasıtasıyla maişet teminini teşvik etmiştir. Müslümanların bu atılımcı ruhu Mekke'ye her yıl yapılması gereken Hacc yolculuğu ve nerede bulunurlarsa bulunsunlar namaz kılmak için Kabe'nin yönünü tayin etmeleri gereği gibi sebeplerle daha da güçlenmiştir. Böylece İslâm kısmen dinî sebeplerle ve kısmen de uzak memleketlerdeki insanlarla ilişki kurarak yeni ve daha iyi ticaret usûlleri geliştirilmesi gibi sebeplerle coğrafya ilminin gelişmesinde teşvik unsuru olmuştur. İslâm hâkimiyeti yayılıp bilinen dünyanın büyük kısmında barış tesis edildikten sonra Müslümanlar hemen cesaretle ticarî faaliyetlere teşebbüs ettiler. "Yedinci ve dokuzuncu yüzyıllar arasında, Müslüman tüccarlar hem deniz hem kara yoluyla Çin'in doğusuna ulaştılar, Zanzibar adasına ve güneyde Afrika'nın en uzak sahillerine vardılar, kuzeyde Rusya'ya nüfuz ettiler ve batıdaki ilerlemeleri yalnızca 'Karanlıklar Denizi'nin (Atlantik) korkutucu suları tarafından engellenebildi.

Geriye dönen tüccarların anlattıkları, uzak memleketler ve yabancılar hakkında halk arasında tabii bir merak uyandırdı. Anonim bir yazar tarafından 851 yılında kaleme alınan Fars Körfezi'nde Siraf'lı Süleyman el-Tacir'in hatıraları bize Çin'in ve Hindistan sahillerinin Arapça'daki ilk tasvirlerini verir. Bundan ve benzeri hikâyelerden tedricen Denîzci Sinbad adı etrafında toplanan maceralar ortaya çıkmıştır. Rusya ile ilgili ilk güvenilir eser Volga kıyısında meskûn Bulgarlar'ın Kralına, el-Muktedir'in 921'de gönderdiği Ahmed b. Fadlan b. Hammad tarafından meydana getirilmiştir. Yakut'un Mucem-ul Buldan adlı abidevî coğrafya ansiklopedisinde bu olaylar yeniden kaleme alınmıştır. Mu-cem-ul Buldan çağının bütün coğrafî bilgilerini ve tarih, etnografya ve tabii bilimler hakkında değerli bilgileri ihtiva eder (Milâdî 1179-1229). Mes'ûdî Dinyeper'e bağlı Pripet yakınlarındaki Slav kabilelerinden el-Dir arasındaki Müslüman tüccarlardan bahseder... Ünlü Harizmî daha sonraki çalışmalara temel teşkil eden ve coğrafî araştırmaları ve yeni orijinal eserler verilmesini teşvik etmiş olan Suret-ül Ard (Yeryüzünün Görünümü)ünü meydana getirmiştir. Hemedanî (öl. 945 M.S.), el-Iklîl ve Sifah Ceziret-ül Arab adlı iki eser vermiştir ve bu eser bizim İslâm öncesi ve İslâm'dan sonraki Arabistan hakkındaki bilgilerimize önemli katkılar sağlamıştır.

Astronomik coğrafyanın belli yönleri Ebû Ma'şer tarafından ele alınmıştır. Bunlar arasında med-cezir olaylarının nedenini açıklayan nerdeyse tamamen doğru bir teori de mevcuttur. Yine, kürevî enlem boylamlar arası mesafe ile ilgili bilgiler Batı'ya Fergânî'nin coğrafya ile ilgili çalışmalarının tercüme edilmesiyle ulaşmıştır... Latin Batı, Arap müelliflerin eserlerine, takvim hazırlamak, yıldız tabloları ve burçların çizimlerini elde etmek ve Kutsal Metinlerin gizli manalarım anlamak maksadıyla ilgi göstermişlerdir. Astronomi, astroloji ya da coğrafya ile ilgili bütün bu bilgi yığını Batı'ya İspanya ve Sicilya vasıtasıyla ulaşmıştır." (History of the Arabs, sh. 383-387).

Arap coğrafyacıları "dünyanın küreselliği" şeklindeki eski inanışı canlı tuttular, bu olmasaydı Yeni Dünya'nın keşfi de mümkün olmayacaktı. Dünyanın küresel olduğu fikrini geliştirenlerde biri onuncu asnn ilk yansında, Ebu Ubeyde Müslim el-Balansî (Valensİya'lı) idi. Makrizî Harizmî'nİn gezegen tablolarını (zîc) gözden geçirip düzeltti. Bu tabloların başlangıç noktasını Yezdegird döneminden İslâm'ın başlangıç dönemine getirdi ve arin meridyenini bir noktaya kadar Kurtuba'ya çevirdi. 1140'ta el-Battanî 900 civarında gezegen tablosu meydana getirmiştir. Bunların tamamı Tivoli'li Plato tarafından Latince'ye çevrilmiştir.

Toledo Tabloları Zerkâlî ve Ebû İshak İbrahim b. Yahya tarafından (1087 M.S.) hazırlanmıştır. Bu tablolar Batlamyus ve Harizmî'den derlenen coğrafî bilgilerden müteşekkil olup Cremona'lı Gerard tarafından onikinci yüzyılda Latince'ye çevrilmiştir. Marsilya'h Raymond'un eserleri de yine benzer şekilde (1140'ta) Zerkâlî'nin astronomik kurallarından mülhemdir. Batlamyus'un Akdeniz'in uzunluğu ile ilgili olarak tesbit ettiği 62°'lİk mesafe Harizmi tarafından 52°'ye indirilmiştir ve muhtemelen el-Zerkâlî yaklaşık olarak doğru olan 42° rakamını bulmuştur. Zerkâlî safihe adı verilen usturlâbı icat etmiş ve yıldızlara izafeten güneşin en yüksek noktasını ilk keşfeden kişi olmuştur.

Müslüman astronomi âlimleri göklerde tamamen kendilerinin meydana getirdiği öyle ölümsüz iz ve kalıntılar bırakmışlardır ki herhangi bir basit gök haritası üzerinde yıldız ve takımyıldızı isimlerine bakan biri bu izleri derhal farkedip görür. Acrap (akrep), Algedi (el-cedi, oğlak), Altair (el-ta'ir), Deneb (zeneb, kuyruk) ve Pherkad (farkad) gibi Avrupa dillerindeki Arap kökenli yıldız isimlerinin yanısıra azimuth (elsumut), nadir (nezir) ve zenith (el-semt) gibi bir takım teknik terim de Arapça kaynaklıdır ve İslâm'ın Hıristiyan Avrupa'daki zengin mirasının şahididirler (P. K. Hitti, sh. 568-573).

Bir diğer Müslüman âlim Birûnî de daha sonraki nesiller için pek çok faydalı bilgiler bıraktı. Onbirinci yüzyıl itibariyle Müslüman tacirlerin Hint Okyanus'u yakınındaki Cava adalarına giderek orada yerlilerle evlendiklerini Birûnî'den öğrenmekteyiz. Araplar'ın Avustralya'yı biliyor olmaları da muhtemeldir ve İbni Rüşd'ün 'günlerin yalnızca 6 saat sürdüğü Zencilerin memleketi' diye tarif ettiği yer Güney Avustralya'ya uymaktadır. Birûnî'nin Güney Afrika ve Mozambik ile ilgili bilgisi de vardı. 1331 tarihli Çin resmî haritası ya Müslüman coğrafyacılar tarafından ya da onların tesirinde hazırlanmıştır. (Ahmed Zeki Velidî, "islam and the Science of Geography," Islamic Culture, 8: 514, Ekim, 1934). Müslüman coğrafyacılar, ülkeler ve insanların hayatı, örf ve âdetleri, dil ve inançlarını tavsif işine Yunan müelliflerden daha ziyade değer vermişlerdir. Onların enlem ve boylam tespitindeki kesin doğruluğu da hayrete şayandır.

İslâm'ın, araştırma şartlarını iyileştirdiğine dair aşağıdaki yazı, belli başlı coğrafî incelemelerin tamamlanması ile ilgili olarak yazılan Birûnî'nin bir el yazmasından alınmıştır (21 Eylül 1025).

"(Batlamyus'un) Coğrafyası'mn enlem ve boylamlarla İlgili kısmındaki pek çok bilgi uzak diyarlardan gelen rivayetler üzerine bina edilmiştir... Bu verilerin inşa edildiği temeller yalnızca söylentilerdir. Ancak, geçmişte söz konusu memleketlere ulaşmak (el-tebayyun el-millî) ülke sınırlarına bağlı olarak çok zor olmakta idi. Çünkü memleketler arası yolculukta en büyük engel bu sınırlardı. Mesela, Yahudilerin yaptığı gibi Allah'a daha yakın olmak gayesiyle diğer kavimlere mensup kimselere haince saldırılarda bulunuluyordu. Veya bunu aratmayacak tarzda Romalılar'ın yaptığı gibi yabancılar esir alınıyor. Veya seyyahlar, yabancı oldukları gerekçesiyle geri çevrilebiliyor, her konuda şüphelenil iyor,tehlikeli ve son derece güç hâllere düşebiliyorlar.

Şartlar bütünüyle değişik olmakla birlikte, doğudan batıya nüfuz eden İslâm, Batı'da İspanya'ya (Endülüs), doğuda Çin sınırına ve Hindistan ortalarına, güneyde Habeşistan ve Zenci memleketlerine (Güney Afrika, Malay adaları ve Cava) ve kuzeyde Türklerin ve Slavların memleketlerine dek yayılmıştır.

Böylece pek çok değişik millet (el-umem el-muhtelife) karşılıklı anlayış çerçevesi içinde bir araya geldiler ki, bu ancak Allah'ın dilemesiyle mümkün olan güç bir iştir (ülfet).

Artık yeryüzündeki memleketlerle ilgili bilgi edinmek daha kolay ve daha güvenlidir. Şimdi görmekteyiz ki, Batlamyus'un Geography's'mde doğuda gösterdiği memleketler gerçekte daha batıda ya da aksi bir bölgede yer almaktadır."

Yukarıya yaptığımız bu iktibas, Batı'da yaygın olan, 'Araplar Greklerden gelen her şeyi olduğu gibi almışlar veya yalnızca taklit etmişlerdir' şeklindeki iddiayı da çürütmektedir. Barthald'un ifadesine göre günümüz ilim adamlarının 'son bin yıldır Orta Asya'da iklim ve fızikî-coğrafî şartların çok az değiştiği' şeklinde vardıkları hükmü mümkün kılan malzemenin kaynağı Arap coğrafyacılardır. (Barthold, a.g.e.). Batı'da en iyi bilinen Arap coğrafyacılarından biri olan İbni Batuta (1304-1378)'mn Orta Asya'ya yaptığı ziyaretleri anlattığı eserler haklı bir üne kavuşmuştur. Mes'ûdî (öl. M. S. 956), Doğu'yu karadan ve denizden dolaşmıştır. Ne yazık ki Müslüman öncülerin tarihi, coğrafyası ve felsefesi ile ilgili otuz ciltlik ansiklopedisinden bugüne kalan sadece tek cilttir. Bazıları The Golden Meadows (Altın Çayırlar) adlı eserini, onun yoğun bir emek mahsulü ansiklopedisinin özeti olarak kabul ederler. The Golden Meadows Arapça'daki en hoş kitaplardan biridir. Makdisî mükemmel bir edibtir ve günümüzde diğer ülkelerin kültürel arka planla ilgili duyacağımızı sezinlemiş biri olarak kabul edilebilir.

İbni Rüşd dünyanın zirvesi olan arin kubbesinden bahsetmiştir, bu Ailly'li Kardinal Peter'in Imago Mundı sinde mevcut olan bir fikirdir. Imago Mundi fikrine âşinâ olan Kristof Kolomb, dünyanın yuvarlıklığı sonucuna muhtemelen buradan varmıştı. En azından, bu fikir onun teoriyi takip etmesini teşvik eden bir unsur olmuştur. Dahası, Kardinal Peter'in onayladığı bir doktrini savunuyor olduğu için dinsizlik ettiği gerekçesiyle takibata da uğramaktan kurtulmuş oldu. Böylelikle İslâm'ın coğrafî görüşü, Yeni Dünya'nın keşfinde hissesi bulunduğunu iddia edebilir." (Arnold, a.g.e.'den naklen Muhammed the Educator).

Halife Me'mûn'un gözlemcileri olan ünlü astronomi âlimleri yalnızca yıldızların sistematik gözlemlerini yapmakla kalmamışlar, aynı zamanda Batlamyus'un Almagest'indeki bütün temel unsurların hesaplarını şaşılacak kadar kesin sonuçlarla sağlamışlardır:...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın