Kader üzerine

KADER ÜZERİNE

Ibnu's-Sîd el-BATALYEVSÎ

SUNUŞ:

İbnu's-Sîd el-Batalyevsî diye şöhret bulan Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed, (444/1502) tarihinde Endülüs'ün Batalyevs (Ba-dajoz) şehrinde doğmuş ve aynı yerde yetişmiştir. Birâhare Belensi-ye (Valansiya) şehrine yerleşen İbnu's-Sîd Arab dili ve edebiyatında bir otorite kabul edilmiş ve bu konuda eserler vermiştir. Usûl-i dîn ve Hadîs üzerinde de eser veren müellif güzel anlayışı ve cazip üslubuyla da kendini beğendir mistir. Îbnu's-Sîd (521h./1127 m.) yılında aynı yerde vefat etmiştir.

Aşağıda tercümesini sunduğumuz kısım İbnu's-Sîd'in «el-İnsâf» adlı risalesinden alınmıştır [1] Müellif, bu risalesinde, hepsi de nassların özelliğinden ve tefsir edilme şeklinden doğan 8 kadar ihtilâf sebebim ele alarak açıklar. Müslümanlar arasında görüş ayrılıklarının çıkmasına vesile olan bu âmillerden biri de «îfrâd ve Terkîb» metodlarıdır. Müellifimize göre <-<îfrâd», bir mevzu' ile ilgili nasslanh sadece bir kısmını ele alıp onlardan neticeye varmaktır. «Terkîb» ise bir mevzu' ile ilgili bulunan bütün nassları, imkân nisbetinde, toplayıp tümünü dikkate almak ve bir terkîb ve te'lîf sonunda neticeye varmaktır. Şüphe yok ki terkib metodu ifrad metoduna tercih edilir. Umumiyetle yanlış hükümlere sevkeden ifrad metodunun kullanılması, her halde, delillerin hepsine vâkıf olamamak veya peşin hükümle işe başlamak gibi bazı sebeplerden doğmuştur.

İbnu's-Sîd el-Batalyevsî, risalenin bu bölümünde (s. 66-91) ifrad ve terkib metodları hakkında misallere dayanarak izahat verdikten sonra Önemli bir misal olması bakımından KADER bahsini ele alır. Tercümesini sunacağımız bu kısımda (s. 82-91) kısa bir girişten sonra kader mevzuunad ifrad metodunu kullanan ve aşırı uçları teşkil eden CEBRİYYE ile KADERÎYYE nin görüşlerini serdeder. Müteakiben terkib metoduyla mu'tedil ve isabetli yolu bulan üçüncü gurupa, yani EHL-1 SÜNNET e geçer.

Müellifin, delillerini kısaca naklettiği mu'tedil gurupun görüşlerini güzel hulâsa ettiğini söylemeliyiz. Bilhassa kader gibi çok ehemmiyetli ve tehlikeli bir mevzuda insanlar arasında sürdürülen münakaşaların, aslında bir «münazara» zihniyetiyle yapıldığını ve kaderi kabul etsin etmesin bütün müslümanların, ibadet hayatlarında pek âlâ mu'tedil bir psikoloji içinde bulunduklarını teşhis etmesi şâyân-ı takdirdir. Çünkü ister Cebriyyeden, ister Kaderiyyeden olsun elbet Ehl-i sünnet dâhil müslümanlar, bütün samimi mü'minler Allah'a el açar, kendilerini günah işlemekten korumasını ondan niyaz ederler : «Alla-hım, beni günah işlemekten koru!..» İyi düşünüldüğü takdirde böyle bir ifade, hem kulun kendi iradesiyle fiil işleyebildiğim (günah), hem de Allah taâlâmn murad ettiği takdirde ona müdâhale ettiğini (günahtan koruma) itiraf etmektedir. Böyle bir duayı bile yapmaktan çekinen bir müslüman (!) varsa, onunla, kaderden önce konuşulup halledilmesi gereken başka meselelerimiz vardır.

Metinde geçen âyet ve hadislerin yerleri imkân nisbetinde gösterilmiştir. Başlıklar tarafımızdan ilâve edilmiştir. [2]

1. Kader Ve Ehemmiyeti :

İfrad ve terkib bahsinin ilgi çekici hususiyetlerinden biri de ba-zan birbirine zıt iki ayrı görüşün ortaya çıkmasına sebep teşkil etmesidir. Fakat bu görüşlerin her ikisi de yanlıştır; hak, ikisine nis-betle mu'tedil sayılan üçüncü bir görüştedir. Bu üçüncü görüş ifrat ve tefrit uçlarından hiç birine yakın değildir. Müslümanlar arasında itikad sahasında ortaya çıkan görüş ayrılıklarını ve bunların meyl-dana getirdiği farkları inceliyecek olursanız çoğunun bu nitelikte olduğunu görürsünüz. Halbuki Rasûlutlah (s.a.) bu mevzuda bizi uyar-mıştır: «Allah'ın dini aşırı giden ile çok geri kalanın tutumları arasındadır» [3] Bu ifade, üzerinde durduğumuz mesele hakkında açık

bir beyan ve sakındırma mahiyetindedir. Yine Peygamber efendimiz : «İslerin en hayırlısı rnu'tedîl olanlarıdır» ([4]buyurmuşlardır.

Birisi Hasan-i Basrî'ye (v. 110/728) şöyle demiş:

- Bana mu'tedil bir din öğret, öyle ki ne büsbütün gerilerde kalsın, ne de fırlayıp ilerilere gitsin!

- Güzel söylemişsin? «İşlerin en hayırlısı mu'tedil olanlarıdır». Öyle bir mevzua girmiş bulunuyoruz ki şayet derinleştirilmesine

girişecek olursak söz pek uzayacaktır. Bu sebeple örnek teşkil edecek kadar bir izahatla yetineceğiz. [5]

2. Cebriyye:

Bazı müslümanlar, kaza ve kader meselesini merak etmişler ve bu mevzuda inanılması gereken hakikat ne ise onu öğrenmek iatemiş-lerdir. Bunun için Kur'ân-ı kerimi ve hadîs-i şerifleri tedkik etmişler ve ilk bakışta icbar ve İkrah (kulların İrade ve hürriyetten yoksun olduğunu) İfade eden delilleı- bulmuşlardır:

«Eğer Allah dileseydi onların hepsini hidayet üzere toplardı. O halde sakın câhillerden olma!» [6]

«Allah onların kalblerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözlerinin üzerinde de perde vardır» [7].

«Hayır, Allah, küfürlerinden dolayı onların kalblerini mühürlemiştir» [8]

Cebriyye, bunlara benzer daha birçok âyetten başka şu maalde bazı hadisler de bulmuşlardır:

«Ebedî saadete eren (mü'min), annesinin karnında mü'min diye yazılan kimsedir; bedbaht da annesinin karnında bedbaht diye yazılan kimsedir» [9]

Cebriyye bu nevi âyet ve hadislerden istidlal ederek bir görüş ortaya koymuş ve bu görüşün esasını şu şekilde İfade etmiştir: Kul fiillerinde mecburdur, onun kendine has hiç bir gücü ve iradesi yoktur. Cebrîyye kader mevzuunda başka türlü inanan kimsenin küfre düştüğünü de söylemiştir. [10]

3. Kaderiyye :

Diğer bir gurup âlim de aynt şeyi merak etmiş, fakat Cebriyye mezhebinin görüşünü bir akîde olarak beğenmemiş, bu sebeple-bizzat kendileri Kur'ân ve hadisi tedkik etmeye başlamıştır. Bunlar da diğer bir kısım âyet ve hadis bulmuşlardır ki bunların zahiri, kulun kendisine has bir iradeye sahip olduğunu, kendi işini kendisi gördüğünü ve binâenaleyh istediğini yapabileceğini ifade ediyormuş. Meselâ şu âyetler:

«O, kullarının küfrüne râzî olmaz.» [11]

«Semüd'a gelince, biz onlara da doğru yolu gösterdik, fakat onlar sapıklığı doğru yola tercih ettiler» [12]

«Biz insana yolu gösterdik, ister, şükredlci olsun, ister nankör» [13]

Peygamber efendimiz de şöyle buyurmuştur:

«Her çocuk tabiî fıtrat üzerinde doğar. Nihayet anne ve babası onu yahûdî, hıristiyan veya ateşperest yapar» [14]

«Allah taâlâ buyurur ki : Ben kullarımın hepsini kötülükten arınmış olarak yarattım. Fakat şeytanlar biTâhare onları dinlerinden saptırmıştır» [15]

Kaderiyye diyebileceğimiz bu ikinci gurup ta bu nevi âyet ve hadislerden ikinci bir görüş ortaya çıkarmıştır. Birinci gurupun görüşüne muhalif olan bu mezhebin temeli şu : Kul muhayyerdir, kendi işi kendisine bırakılmıştır, istediğini yapar, hatta Rabblnin murad etmediği şeye bile muktedirdir.

Allah, böyle câhillerin ileriye sürdüğü şeylerden yüce, pek yücedir!

Görüşlerini hulâsa ettiğimiz bu iki fırkadan, yani Kaderiyye ve Cebriyyeden her biri kendi mezhebine uymayan âyet ve hadislere yönelmiş ve onları uzak ihtimallerle de olsa te'vile çalışmıştır. Bunun yanında görüşlerini çürüten hadisleri de, sahîh bile olsalar, imkân buldukları nisbette reddetmek istemişlerdir; tıpkı güneşi balçıkla sıvamaya yeltenen ve yıkılmak üzere bulunan bir uçurumun kenarında bina kurmaya çalışan gibi. [16]

4. Ehli Sünnet:

Üçüncü bir gurup âlim söz konusu edilen her iki fırkanın da görüşlerini İncelemiş, fakat hiç birini bir akîde olarak benimsememiş ve her iki mezhebin de hatalı olduğunu tesbit etmiştir. Çünkü Ceb-rlyyenin İleriye sürdüğü birinci görüş Allah taâlânın, yaratıklarma zulmettiği neticesini doğurmaktadır. Kaderiyyenin savunduğu ikinci görüş ise, yüce Yaratıcı'nın, iradesini yaratıkları arasında yürüteme-mesfr gibi bir acz ifade etmektedir. Halbuki gerek zulüm, gerek acz, bu İki sıfatın hiç biri onun sânına lâyık değildir. O ki zâtını «hâkimlerin hâkimi» ve «gücü yetenlerin en üstünü» diye vasiflandırmış-tir. Sânı yüce Allah yine kendini şöyle tavsif etmiştir:

«... Bir yaprak düşmez ki onun bilmesin. Arzın karanlıklarında bir tek tane, yaş, kuru hiç bir şey yoktur ki apaçık bir kitapta bulunmasın» [17]

Ehl-i sünnet âlimleri, birinci fırkanın delilleriyle amel etmek ile ikinci fırkanın delilleriyle amel etmek arasında bir fark bulunmadığını söylemişler ve hak mezhebin, her İki tarafın delillerini birleştiren, fakat hatalarından salim bulunan mu'tedil bir görüşte bulunabileceğini kabul etmişlerdir. Ehl-i sünnet, Kur'ân ve hadisi, Cebriyye ve Kadenyyeye nisbetle daha sağlam bir metodla (terkib metoduyla) tedkik etmişler ve bu sayede her iki görüşü te'lif eden, bununla beraber hatalarını da ortaya koyan âyet ve hadisler bulmuşlardır:

«Eğer sana sebat vermemiş olsaydık, andolsun kî, sen az da olsa onlara meylediverecektin» [18]

«Kadın ona (Yûsuf'a) niyyeti kurmuştu, eğer Rabbinin burhanını görmemiş olsaydı Yûsuf da ona kendini kaptırmış gitmişti» [19]

«Allah dilemeyince siz dileyemezsiniz» [...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın