|
Konu Başlığı: Ölçme Araçları Gönderen: Vatan Var Olsun ! üzerinde 22 Ocak 2012, 11:58:48 II. Ölçme Araçları 1- Araştırmada Kullanılan Ölçekler Araştırmada kullanılan ölçekler hakkında bilgi vermeden önce, özellikle batı literatüründe ölçek geliştirmek amacıyla yapılan çalışmalara tarihi seyri içerisinde değinmek istiyoruz. Zira batı dünyasında giderek emprik tarzda araştırılmaya çalışılan ölüm konusunda, ölümle ilgili tutumları tespit etmek ve ölümden duyulan kaygı ve korkuyu ölçmek amacıyla bir çok çalışma yapılmıştır. Bu konuda geliştirilen ilk ölçeklerden biri olan Boyar'ın 18 maddelik “Ölüm Korkusu Ölçeği”, 1964 yılında yayınlamıştır. Bu ölçeği kullanan Stewart, dindarlık ile ölüm korkusu arasında ters bir korelasyonun olduğunu, yani dindarlık ölçeğinden yüksek puan alanların Boyar'ın ölüm korkusu ölçeğinden düşük puanlar aldığını tespit etmiştir. [980] Martin ve Wrightsman, 1965 yılında ölüm kaygısıyla ilgili olarak yapmış oldukları ilk çalışmalarında, geliştirmiş oldukları ölçeklerin güvenirlilik ve geçerliliğıyle ilgili olarak birtakım güçlüklerle karşılaşmışlardır [981]. Collet ve Lester, 1969 yılında o zamana kadar geliştirilen ölçeklerden de yararlanarak, ölüm korkusunu dört ayrı boyuttan ele almışlardır. Kişinin kendi ölümünden hissetmiş olduğu korkuyu, bir ihtimal ve bir süreç olarak ikiye ayıran araştırmacılar, insanın yakınlarının ölümünden hissetmiş olduğu korkuyu da, kendi ölümünden hissetmiş olduğu korku gibi bir ihtimal ve süreç olarak iki kısma ayırmışlardır. Orijinali 36 maddeden oluşan ve dört boyutla ilgili maddelerin karışık bir şekilde sıralandığı bu ölçek, daha sonra tekrar gözden geçirilerek her boyutla ilgili olarak 8 maddeye düşürülmüş ve boyutlar birbirlerinden ayrılarak 32 maddeye indirilmiştir [982]. Ölüm kaygısı ile ilgili olarak 1970 yılında Templer tarafından geliştirilen “Ölüm Kaygısı Ölçeği” batı dünyasında değişik ülkelerde tanatoloji çalışmalarında oldukça yaygın bir şekilde kullanılmıştır. 15 maddeden oluşan ve ölüm kaygısını tek boyuttan ele alan bu ölçek, ülkemizde de kullanılan şu ana kadar tespit edebildiğimiz tek ölçektir. 1970'li yıllarda, ölüm kaygısı ile dindarlığın derunî ve dışsal boyutu arasındaki ilişki üzerine çalışan Bolt, ölüm kaygısını ölçmek için Templer'in “Ölüm Kaygısı Ölçeği”ni kullanmış ve dindarlığın derunî boyutuyla ilgili ölçeklerden yüksek puan alanların, ölüm sonrası hayatla ilgili olarak daha az kaygıya sahip oldukları ve sevdiklerinin ölümlerine daha çok üzülüp yas tuttuklarını tespit etmiştir. Bu çalışmada dindarlığın dış güdümlü boyutuyla ilgili ölçeklerden yüksek puan alan deneklerin ise, ölüm sonrası hayatla ilgili daha çok kaygıya sahip oldukları tespit edilmiştir [983]. Spilka ve arkadaşları, ölümle ilgili perspektifler geliştirme konusunda Gardner Murphy'nin de rehberliğinde yaptıkları çalışmalarda, ölüm kaygısını ölçmek amacıyla oluşturulan ölçeklerde 10 değişik bakış açısı tespit etmişlerdir. Bunlar ölümün; tabiî bir son, ızdırap çekme, yalnızlık, bilinmezlik, cezalandırılma, bakmakla yükümlü olduğu birini terketme ve başarısızlık .olarak görülmesi ile öldükten sonra mükafatlandırılma, ölüme karşı cesaret ve ilgisizliktir. Zira Spilka, o zamana kadar geliştirilen ölçekleri çok uzun ve sıkıcı bularak arkadaşlarıyla birlikte onları faktör analizine tabi tutmuş ve madde sayısı dört ile altı arasında değişen sekiz ölçeği geriye bırakmıştır. Buna göre öldükten sonra mükafatlandırılma ve cesaret ile ilgili olan ölçekler, pozitif duygular; geri kalanlar da negatif duyguları yansıtmaktadır. Daha sonraları bu ölçekler kullanılarak bazı araştırmalar yapılmıştır [984]. Florian ve Kravetz'in israil Yahudilerine uyguladıkları 31 maddelik “Kişisel Ölüm Korkusu Ölçeği” (Fear of Personel Death Scale)'nde ölüm korkusu altı faktöre ayrılmıştır. Bunlar; şahsi olgunluğun kaybı, sosyal kimliğin kaybı, aile bireyleri ve arkadaşların akıbeti, aşkın akıbetler (öte dünyada ne olacağı), kişilik kaybı ve öldükten sonra cezalandırılma kaygısıdır. Yine bu ölçekte ölüm korkusu, kişinin bizzat iç dünyasına, sosyal münasebetlere ve aşkın kaynaklara bağlanmıştır. Kişisel olgunluk ve kişilik kaybı, kişinin iç dünyasında olan (intrapersonal), arkadaş ve aile fertlerinin kaybı ile sosyal kimliğin kaybı sosyal olan (interpersonal) ve öldükten sonra cezalandırılma ve öldükten sonra neler olacağı konusundaki bilinemezlik de aşkın (transpersonal) olarak mütalaa edilmiştir [985]. Konuyla ilgili diğer birçok ölçekten yararlanılarak Conte, Weiner ve Plutchik tarafından geliştirilen 15 maddelik “Ölüm Kaygısı Ölçeği”, (Measuring Death Anxiety), güvenirlilik ve geçerlilik araştırmaları sonucunda yararlanılan diğer ölçekler ile hemen hemen aynı güvenirlik ve geçerlilik sonuçları ortaya koymuştur [986]. Ölümle ilgili araştırmalar yapan Westman ve Canter, araştırmalarında bu konuda geliştirilen diğer ölçeklerden oldukça farklı bir ölçek geliştirmişlerdir. Daha çok ölümle ilgili tutumlar üzerinde yoğunlaşan araştırmacılar, Ölüm korkusuyla birlikte, ölüme verilen mâna üzerinde durmuşlardır. Araştırmacılar çalışmaya katılan deneklere, vermiş oldukları kontrol listelerine yerleştirmiş oldukları ölümle ilgili sıfat kelimelerini, “sıcak”, “soğuk” ve “tarafsız” şeklinde işaretlemelerini istemişler ve değerlendirmelerini buna göre yapmışlardır [987]. Bütün bu araştırmalar ışığında diyebiliriz ki; ölüm kaygısı ve dindarlık üzerine yapılacak çalışmalarda, kavramların dikkatli bir şekilde tanımlanması, güvenilir ve geçerli araştırma ölçeklerinin kullanılması, büyük ve heterojen bir popülasyonun kullanılması durumunda daha faydalı bulgular ortaya çıkacaktır. Bütün bunları nazarı dikkate alarak araştırmamızda kullanmayı uygun gördüğümüz ölçeklerle ilgili olarak şunları söyleyebiliriz: Bilindiği gibi ölüm korkusuyla ilgili olarak geliştirilen ölçekler, birtakım çeşitlilik ve farklılıklar azretmektedir. Zira “ölçeklerin bazıları direkt olarak ölümden ne kadar korkulduğunu sorgularken, diğer bazıları da ölümü düşünme sıklığı ve ölümle ilgili tutumları araştırmaktadır. Hal böyle olunca konuyla ilgili araştırmalar çoğaldıkça, aradan geçen zamanla birlikte bu konuda geliştirilen ölçekler de birtakım değerlendirmelere tabi tutulmuştur. Mesela bunlar arasında Boyar (1964), Collet ve Lester (1969), Templer (1970) ve Dickstein tarafından geliştirilen ölçekler, tanatoioji çalışmalarında en sık kullanılan araçlar olmuşlardır. Maschall, bu konuyla ilgili 32 değişik ölçeği incelemiş ve alt ölçeklerle birlikte bunlarda 71 farklı maddenin olduğunu tespit ederek bu maddeleri de beş kategoriye ayırmıştır. Bunlar; 1- Ölüm deneyimini ölçen ölçekler, 2- Olması yakın (beklenilen) ölümle ilgili ölçekler, 3- Ölüm kaygısı, korkusu ve kabulü ölçekleri, 4- Ölüm imajları, tehlikeli ilgiler ve yaşama isteği gibi ölüm yönelimlerinin diğer elementlerini ölçen ölçekler 5- Ötanazi veya cenaze töreni planlama gibi ölüme gösterilebilecek tepkiler ve bu konuda yapılacak işlerle ilgili ölçeklerdir [988]. Ölüm korkusunu ölçmek amacıyla araştırmamızda kullandığımız ölçek, Thorson ve Powell tarafından geliştirilen “Ölüm Kaygısı Ölçeği” (Revised Death Anxiety Scale)'dir. Bu ölçeği tercih etmemizde önemli olan en etkili faktör, ölçeğin bu konuda daha önce geliştirilmiş diğer ölçeklerin de göz önünde tutularak hazırlanması ve bu itibarla ölçeğin bu alanda en yeni ölçeklerden biri olmasıdır. Ölçeğin diğer önemli özellikleri ise, ölüm kaygısını değişik boyutlardan ele alması ve yaş farklılıklarına duyarlı olmasıdır [989]. Bu ölçek, esasen Nehrke tarafından 1973 yılında, tanatoloji çalışmalarında en meşhur ölçekler olan Templer ve Boyar'm ölçeklerinin birleştirilmesi ve Nehrke'nin kendisinin de ona bir madde ilave etmesiyle oluşmuştur. Nehrke, Templer'in ölçeğinden farklı olarak bu ölçeğin yaş farklılıklarına duyarlı bir ölçek olduğunu göstermiştir. Thorson ve Powell ise bu ölçeği yeniden ele alarak bazı değişiklikler yapmış ve ölçeğe son şeklini vermişlerdir. Çünkü Nehrke'nin oluşturduğu ölçeğin yarıdan fazlası, birinci faktöre yüklenmiş ve kapalı yerlerde bulunma fobisini ölçen bir ölçek görünümü almıştı. Thorson ve Powell tarafından yapılan değişikliklerle ise, ölüm kaygısıyla ilgili elementlerin daha geniş bir alana yayılması gözetilmiştir. Bunun gibi bazı konu dışı ve mükerrer maddeler başka bir tarzda ifade edilerek elemine edilmiştir. Mesela çok yönlü düşük seviyeli dört madde (item) bazı farklı faktörlere yüklenmiştir. Netice olarak cevaplardaki önyargıları en aza indirgemek amacıyla 25 maddelik doğru yanlış şeklinde cevaplanabilecek bir ölçek ortaya çıkmıştır. Böylece bu türdeki diğer ölçeklerin çoğunda olduğu gibi skorlar tek olarak verilmiş, mesela muhtemel ranj 25’ten 75'e kadar oluşarak, yüksek skorlar, daha büyük bir ölüm kaygısını gösterir şekle sokulmuştur [990]. Daha sonra Thorson ve Perkins tarafından 659 yetişkine uygulanan bu ölçek, tatmin edici güvenirlik ve geçerlilik sonuçları göstermiştir. Bu verilerin faktör analizi sonucunda dört önemli faktör ortaya çıkmıştır. Bunlar; 1- Tecrit olma (tek başına kalma) ve hareketsizlik korkusu 2- Izdırap çekme korkusu 3- Ölümün bir son olma korkusu 4- Toprağa gömülme ve çürüme korkusu. Önceleri yaşlı deneklere kolaylık olması için doğru yanlış formatıyla uygulanan bu ölçek, daha sonra yapılan araştırmalarda 5 dereceli Likert formatına dönüştürülmüş, ölçeğin doldurulmasında yaşlıların pek problem yaşamadıklarının gözlemlenmesi üzerine [991] ölçeğin son şekli 5 dereceli Likert formati olarak kalmıştır [992]. Araştırmamızda dindarlığın derûnî boyutunu ölçmek amacıyla kullandığımız ikinci ölçek, Dean Hoge'nin “Derunî Dinî Motivasyon” (Intrinsic Religious Motivation) ölçeğidir [993]. Bu ölçeği tercih etmemizin en önemli nedeni, sadece tek bir dine dayanılarak oluşturulmuş olmaması ve buna bağlı olarak, değişik dinî geleneklere mensup insanların onu rahatlıkla kullanabilmesidir. Ölçeğin diğer önemli bir özelliği ise, ankete katılan deneklerin onu kolay ve rahatça doldurmaları konusunda elverişli bir ölçek olmasıdır. Dindarlığın derunî boyutuna yönelmemizin en önemli nedeni ise, mümkün olduğu kadar objektif verilere ulaşmayı amaçlamamızdır. Zira dış dünyada gözlemlenebilir birtakım yansıması olan dinî pratiklerin insanlara sorulması, çoğu kez yanıltıcı cevapların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Nitekim toplumsal baskı ve anketi yönetenlere karşı mahcubiyet endişesi, bu tip problemlerin ortaya çıkmasında etkili olmaktadır. Deruni Dinî Motivasyon Ölçeği ise, dış güdümlü dindarlığa nazaran daha çok bir bakış açısını, hayat felsefesini ve bu felsefenin nereye dayandığını yansıtan bir ölçek olduğu için, araştırmaya denek olarak katılanların çekinmeden daha kolay cevaplayabilecekleri bir ölçektir. Araştırmamızda dindarlığı ölçmek için kullandığımız bu ölçek, dindarlığın derûnî boyutunu ölçen tek boyutlu bir ölçek olup, dindarlığı derinlemesine araştırmaktadır. Dindarların olduğu gibi dindar olmayanların da rahatlıkla cevaplayabilecekleri ölçek, daha önce değinildiği gibi değişik dinî geleneklere mensup (Yahudi, Hıristiyan ve Müslüman) deneklere rahatlıkla uygulanabilecek bir ölçektir. Hoge tarafından 1972 yılında geliştirilen bu ölçek ile yapılan araştırmalar, IRM'nin bu konuda yeterli ve uygulamaya elverişli bir ölçek olduğunu ortaya koymuştur. 10 maddeden oluşan ölçek, dinî davranış ve aktivitelerin sıklığından, sosyalizasyon ve mezhepsel tercihlerden ziyade, dindarlığı derinlemesine inceleyen bir ölçektir. IRM'nin oluşturulmasında Hoge, daha önce din hakkında yapılmış değerlendirmeler ve çeşitli ölçeklerden ortaya çıkan karışıklıkları incelenmiş, ortaya konan sonuçların, titiz bir şekilde oluşturulan kavramsal çerçeveden yoksun, karışık ve gelişigüzel oldukları neticesine ulaşmıştır. Onun amacı, daha önce Allport tarafından işaret edilen teorik boyutlardan sadece birisi üzerinde yoğunlaşmak ve dindarlığın derûni boyutunu ölçmek için bir ölçek geliştirmekti. Zira Allport'un “iç güdümlü ve dışgüdümlü din” şeklinde oluşturduğu orjinal kavramlaştırma, aynı dizinin iki kutuplu uçları olarak anlaşılabilen bir özelliğe sahipti [994]. Zamanla bu konudaki düşüncesi gelişen Hoge, Donahue'ye göre bu iki kavramı ayrı yapılar olarak görmeye başlamış ve bu bağlamda derunî dinî motivasyonu, kendisine dayanılarak hayatın tamamının anlaşılabileceğini anlamlı bir fenomen olarak değerlendirmiştir. Halbuki dış güdümlü dindarlık, refah ve rahatlıkla ilgili yüzeysel bir yaklaşım ve sosyal bir geleneği ifade etmektedir. Donahue, kavramsal farklılıklarla ilgili olarak kapsamlı araştırmasında “Derunî Dini Motivasyon Ölçeği”nin, diğer dindarlık ölçekleriyle pozitif bir korelasyonu bulunduğunu, dinî inanç, kilise üyeliği, liberal veya tutucu dinî yönelim ve diğer ölçeklerden ayrı olarak dinî teslimiyetin ölçülmesinde iyi bir araç olduğunu vurgulamıştır. Donahue, ayrıca yapılacak daha fazla araştırmanın, derunî dinî motivasyon ile ölüm korkusu arasında negatif bir korelasyon ortaya çıkaracağını iddia etmiştir [995]. Hoge, IRM ölçeğini oluşturma aşamasında Allport'un teorik yaklaşımına benzer 30 madde oluşturmuş ve bunları iç güdümlü veya dış güdümlü dindarlıkla ilgili kişisel özellikleri yüksek olabileceği tahmin edilen bir gruba uygulamıştır. Daha sonra veriler faktör analizine tabi tutularak, geriye derunî dinî motivasyonla ilgili en karakteristik 10 madde kalmıştır. Hoge, güvenirlilik çalışmasında bu on madde arasında ve Feagin'in iç güdümlü-dış güdümlü dindarlık ölçeğinin, iç güdümlü bölümüyle Allport ve Ross'un iç güdümlü dış güdümlü dindarlık ölçeği arasında .87 ve .97 korelasyonlarını bulmuştur. Ölçeğin Kuder-Richardson güvenirlilik ölçümü de Hoge tarafından .90 olarak bulunmuştur. Araştırmada kullandığımız 1RM ölçeğiyle ilgili olarak ilave edilmesi gereken hususlardan biri de, ölçekteki son iki maddede daha sonra Thorson ve Powell tarafından yapılan basitleştirmedir. Şöyleki; maddelerin orijinali; “Dindar bir insan olmama rağmen, dinî inançlarımın günlük işlerimi etkilemesine izin vermem” ve “Dine inanmama rağmen, hayatta dinden çok daha önemli şeyler olduğuna inanıyorum” şeklinde idi. Yapılan basitleştirme neticesinde maddelerin ilk bölümleri çıkartılmıştır. Zira bu maddeler çift taraflı yani iki yönlü olduğundan, okuyucu bunların bir parçasıyla mutabık olduğu halde diğer kısmıyla mutabık olmayabilir ve dolayısıyla yanlış anlamalar ve buna bağlı olarak yanlış sonuçlar elde edilebilirdi. Bu yönüyle birlikte Hogen'nin 1RM' ölçeği, tedbirli, basiretli, ve ihtiyatlı görülen birkaç tek boyutlu dindarlık ölçeklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu ölçek aynı zamanda kullanmaya elverişli, yeterli derecede güvenilir ve geçerliği olan bir ölçektir. Zira o, diğer ölçekler gibi sadece tek bir dinî sisteme atıfta bulunmamış, başarılı bir şekilde pekçok araştırmada kullanılmıştır [996]. Thorson ve Powell tarafından 18-88 yaşlar arasında 325 kişilik değişik sosyo-kültürel gruplara mensup insanlara uygulanan bu iki ölçekten; “Ölüm Kaygısı” ölçeğinin güvenirlilik katsayısı .85, “Derûnı Dini Motivasyon” ölçeğinin güvenirlilik katsayısı 83 olarak tespit edilmiştir. 1RM ölçeği yaş ile pozitif korelasyon gösterirken, DA ölçeği ile yaş arasında negatif bir korelasyon tespit edilmiştir. Varyans analizi sonucunda yaşlı denekler DA ölçeğinde düşük, IRM ölçeğinde ise yüksek skorlar göstermişlerdir. IRM ölçeğinde önemli bir cinsiyet farkı tespit edilmemiş, DA .ölçeğinde ise zayıf da olsa bir farklılık tespit edilmiştir. [997] Araştırmada kullanılan ölçeklerin tarafımızdan yapılan güvenirlilik çalışmasında test-tekrar test tekniği kullanılarak, yukarıdaki güvenirlilik katsayılarına oldukça yakın sonuçlar elde edilmiştir. Şöyleki bu iki ölçek değişik yaş, cinsiyet ve meslek gruplarından 50 kişiye 30 gün arayla iki kez uygulanmış, bununun sonucunda “Ölüm Kaygısı ÖIçeği”nin güvenirlilik katsayısı .90 [998], “Derunî Dinî Motivasyon Ölçeği”nin güvenirlilik katsayısı ise .80 olarak tespit edilmişti [999]. Araştırma aracına bu iki orijinal ölçekle birlikte; ölümle ilgili tutumları, ölüm düşüncesini etkileyen faktörleri ve ölüm düşüncesinin insan hayatına olan yansıması ile ölüm korkusunu hafifletebilecek faktörleri tespit etmek amacıyla ilave maddeler eklenmiştir. Bu maddelerin oluşmasında ise bu konuda yapılan araştırmalar ile daha önceden yapmış olduğumuz pilot çalışma yol gösterici olmuş, oluşturduğumuz maddeler bu konuda uzman kişilerin değerlendirmelerine sunularak, onların eleştiri ve tavsiyeleri doğrultusunda son şeklini almıştır [1000]. İlave maddelerle son şeklini alan anket formuyla uygulamaya geçilmiş ve elde edilen veriler üzerinde istatistiki analizler Minitab 2 istatistik programı ile yapılmıştır. [1001] [980] Bk. Meadow-Kahoe, The Psychology of Religion, s. 300-301. [981] Bk. Meadow-Kahoe, The Psychology of Religion, s. 300-301 [982] Bk. David Lester,. “The Collet-Lester Fear of Death Scale”, Death Stu'dies, 1990, 14, s. 451-468; Lester-Castramayor, The Construct Validity , s. 113. [983] Bk. Meadow-Kahoe, The Psychology af Religion, s. 331-333 [984] Bk. Meadow-Kahoe, The Psychology of Religion, s. 333. [985] Bk. Florian-Kravetz, Fear of Personal Death, s. 600-605. [986] Bk Oorue-Weiner-Plutchik, Measuring Death Anxiety, s. 779. [987] Bk. Westman-Canter, Fear of Death , s. 419-425. [988] Krş. Thorson-Powell, Elements of Death Anxiety, s. 692. [989] Ölüm kaygısıyla ilgili ölçekler hakkında geniş bilgi için Bk. Meadow-Kahoe, The Psychology of Religion, s. 332; Yıldız, İnsanların Ölüm Karşısındaki Tutumları, s. 53-55. [990] Krş. Thorson-Powell, Elements of Death Anxiety, s. 694. [991] Bk. Thorson-Powell, Death Anxiety and Religion, s. 985-986. [992] Bk. Thorson-Powell, A Revised Death Anxiety Scale, s. 31-43. [993] Bk. Dean Hoge, “A Validated lnırinsic Religious Motivaüon Scale”, Journal Jor the Sdentific Study of Religion, 1972, 11, s. 369-376. [994] Bk. Thorson-Powell, Meanings of Death, s. 382-383. [995] Bk. M. J. Donahue, “Intrinsic and Extrinsic Religiousness: Review and Meta-Anaiysis”, Journal of Personality and Sociat Psychology, 1985, 48, s. 400-415. [996] Bk. Thorson-Powell, Meanings of Death, s. 382-383. [997] Bk. Thorson-Powell, Meanings of Death, s. 384. [998] Ölüm Kaygısı Ölçeğinin geçerlik ve güvenirliliği üzerine yapılan başka bir çalışmada yarıya bölme tekniğiyle hesaplanan güverililik katsayısı, .73; homojenlik endeksi olan alphanın ise =.84 olduğu saptanmıştır. Ölçeğin geçerliği ile ilgili olarak yapılan faktör analizi sonucunda, ölçeğin dört temel faktörden oluştuğu saptanmış, ayrıca ölçek maddelerinin tamamının aynı yönde ayrıştıkları görülmüş ve ölçeğin içtutarlılıgının yüksek düzeyde olduğu saptanmıştır Bk. Karaca, Faruk-Yıldız, Murat, Thorson-Powell Ölüm Kaygısı Ölçeğinin Türkçe Çevirisinin Normal Populasyonda Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması, (Yayınlanmamış Makale) [999] Derunî Dinî Motivasyon ölçegi'nin geçerlik ve güvenirliliği ile ilgili olarak tarafımızdan yürütülen başka bir çalışmada; ölçeğin homojenlik endeksi =.85, yarıya bölme tekniği ile hesaplanan güvenirlilik katsayısı ise .76 olarak hesaplanmıştır. Ölçeğin geçerliliği ile ilgili olarak yapılan faktör analizi sonucunda ölçeğin tek faktörden oluştuğu ve ölçek maddelerinin tamamının aynı yönde ayrıştığı saptanmıştır. Bk. Karaca, Faruk, Hoge Derûni Dinî Motivasyon Ölçeğinin Türkçe Çevirisinin Geçerlilik ve Güvenirlik Çalışması, (Yayınlanmamış Makale). [1000] Araştırmada kullanılan orijinal ölçekler ve tarafımızdan ilave edilen maddelerden oluşan anket formu, kitabın ek bölümünde verilmiştir. [1001] Yrd. Doç. Dr. Faruk Karaca, Ölüm Psikolojisi, Beyan Yayınları: 284-294. |