Giriş

GİRİŞ

I. Konu Ve Amacın Belirlenmesi

Din psikolojisinin teoloji ve psikolojinin sınır alanında bulunması gibi [2], ölüm fenomeni de hem psikolojik olarak insanı etkileyip onda bir kaygı uyandırdığı ve kendisiyle ilgili bir tutumun gelişmesine neden olduğu için psikolojinin, hem de çoğu zaman atıf mevzuu olduğu için dinlerin önemle üzerinde durdukları bir fenomendir. Zira bir-iki istisnası dışında ahiret hayatına atıfta bulunmayan hemen hemen hiçbir din yoktur. Dünya hayatının kaçınılmaz sonu olan ölüm ise, ahiret hayatına geçişte bir nevi köprü vazifesi görmektedir. Böylece ölüm fenomeni, tıpkı din psikolojisi gibi tek bir platformun mevzusu değil, psikoloji ile din bilimleri sınırında bir araştırma konusu oluşturmaktadır.

Tarih boyunca insanların ölüm karşısında sergiledikleri tutumlar, yazılı, sözlü ve davranış düzeyinde çeşitli ifade şekilleri bulmuş, ölümün çeşitli yanlarını vurgulayan ata sözleri, deyimler, ilençler (beddua sözleri), destanlar ve ağıtlar gibi edebi eserler meydana gelmiştir. Yani ölüm, hiçbir zaman basit bir olay olarak değerlendirilmemiştir. Çağımızdaki hızlı değişimler, her gün yeni bir teknik buluşun dünyamızı bir adım daha ileriye götürmesi, insanoğlunun ölüm karşısındaki yalnızlığını ve korkusunu yenmesine fazla bir katkıda bulunmamıştır. Eskiden olduğu gibi zamanımızda da ölümle ilgili adetlerin oluşmasında, ölümden duyulan kaygı ve korku baş rolü oynuyor görünmektedir [3].

Ölüm, insan hayatının bir safhasıdır. Ondan korksak da, onu sevsek de onun ötesini bilsek veya bilmesek de onu hayatımızdan asla çıkaramayız [4]. Zira bir havuzun deliğinden, akan su gibi, hayat da ölüme doğru akıp gitmektedir [5]. Ölüm bir tamamlanmadır. Tıpkı bir ressamın resmini tamamlaması gibi, ölüm de insanı tamamlamakta, ancak ölümle insan, tamamlanmış bir resim gibi öteki dünya için son şeklini almaktadır [6]. Esasen ölüm, insanın tanımında bile kullanılan unsurlardan birisidir. Zira insanın tam olarak tarifi “yaşayan, idrak eden ve ölen varlık” şeklinde yapılmaktadır [7].

İnsanın doğumu ve ölümü kendi elinde olmayan ve kendisi açısından kontrol edilemeyen bir olaydır. Fakat bu dünyadan ayrılış tarzı, onun hayat ve ölüm felsefesiyle yakından ilgili bir durumdur. Dolayısıyla ölüme ilişkin geliştirilen tutumlar ve ölümün birey için içerdiği mâna, insan davranışlarının niteliğini belirlemede yol gösterici bir prensip olarak değerlendirilebilir. Ölümle ilgili tutumlar, insanların davranışlarını daha iyi anlamamız konusunda bize son derece faydalı ipuçları vermesinin yanında, kültürlerarası (cross-cultural) analizlere de zemin hazırlayacaktır [8]. Çünkü bir insanı tanımak, onun hayat felsefesini bilmekle yakından alakalıdır. Hayat felsefesinin oluşmasında ise ölüme verilen mâna en önemli kilometre taşlarından bîridir. Zira ölüm fenomeni doğru bir şekilde kavranmadıkça, hayat ne tam olarak dolu dolu yaşanabilir ne de doğru bir şekilde anlaşılabilir. Bu durum fert için olduğu kadar toplum için de geçerlidir [9]. Hayat ve ölüm bir bütünün iki parçası gibidirler. Yani hayatın olduğu yerde mutlaka ölüm de bulunmaktadır. Yalnız, bu iki kavramın kendilerine özgü hususiyetleri, her canlı için özel olmalarıdır. Heidegger'in dediği gibi; birçok sorumluluklar başkalarına devredilebilir fakat ölüm görevinin bir başkasına devri mümkün değildir [10]. Hayat da tıpkı ölüm gibi bir başkasının yerine yaşanamaz. Zira bir başkası için yaşadığını iddia eden birisi, yine kendi hayatını yaşamaktadır.

İnsanoğlu için doğumundan itibaren tek mutlak gerçek olan ölüm, varoluşun temelinde yatmakta, ancak aynı zamanda artık varolmama tehdidini de temsil etmektedir. Dolayısıyla ölümden kaçamayacağının farkında olabilen tek varlık olan insan, varoluşsal bir kaygıyla da karşı karşıya gelmektedir [11]. Kendini koruma güdüsüyle hareket eden insan, muhakkak ki varoluşun yokluğu manasına gelen ölümden endişe ve korku duyacaktır. Ancak insan davranışları, içgüdüsel faktörlerin yanında inanç ve düşünce unsurları gibi pekçok faktörün etkileşimi neticesinde şekillenmekte, bu konuda insanlar ile hayvanlar arasında büyük farklar bulunmaktadır[12]. Zira hayvan psikolojisinde uzmanlaşmış olan araştırmacılar, içgüdüleriyle hayatlarını devam ettiren hayvanlardan, zihinsel olarak en gelişmiş olanların bile, sadece yaşanılan anı algıladıklarını, geleceğin ve mümkün olan şeylerin onlar için hiçbir mâna teşkil etmediğini bildirmektedirler. Zira hayvanlar, soyutlama kabiliyetleri olmadığından güdüsel olarak tehlikelerden haberdar olmakta, fakat başka hayvanların ölümlerinden, kendi ölümleri ve ölümün bütün türler için genel bir vakıa olduğu sonucuna ulaşamamaktadırlar. Gerçekte hayvanlar, türlerinden başkalarının ölümlerine şahit oldukları zaman insanınkine benzer tepkiler gösterirler. Fakat onlar, bu durumda bile hâlâ kendi ölümlerinden ve ölümün genel bir realite olduğundan haberdar değildirler. Yani, hayvanlar için ölüm ne gizemli bir şey ne de bir problemdir. Zira ölüm duygusu nebati ve hayvani nefiste içgüdüsel bir bilgi olarak bulunduğu halde, soyutlama kabiliyetleri olmadığından, hayvanlarda böyle bir bilgi yokmuş gibi görünmektedir. Hayvan için ölüm, ancak onunla karşılaştığı zaman ve bir tehlike anında kendini göstermektedir, İnsan ise, şuurlu bir varlık olmasından dolayı, hatıralarıyla daima maziyi yaşamak imkanına sahip olmasının yanında, geleceğe de istikamet verme durumundadır. Böylece insan, ölüm kavramını düşünür, fenomenini değerlendirir, ona karşı birtakım tutumlar geliştirir ve kendini ona hazırlayarak, onunla ilgili bir takım inançlara sahip olur. Yani hayatı, ölümü dikkate alarak değerlendirmeye çalışır [13] Netice olarak bu evrende yaşayan türler arasında sadece insan kendi ölümlülüğünü bilir [14].

Ölümü tabiî bir fenomen olarak değerlendiren insan, aynı zamanda ondan kurtulmak istemektedir. Şöyleki o, ölümü bir yokolma olarak algıladığı zaman onu inkara meyletmekte, büyük ve önemli bir hadise olarak algıladığı zaman ise onu kabule yönelmektedir. Bundan dolayı ölümle ilgili tutumları ve bu tutumları etkileyen faktörleri konu edinen çalışmaların bu çelişkili gerçeğe dikkat etmesi gerekmektedir. Zira ölüme boyun eğme ve ona isyan etme tutumları çoğu zaman aynı şuurda canlanmaktadır [15].

Bazı araştırmacılar, bitkilerin bile insanın tehlike karşısında duymuş olduğu dehşeti hissedebildiklerini ortaya koymuştur [16]. Yani canlı organizmalar varlıklarını tehdit eden durumlara karşı reaksiyon gösterme özelliğine sahiptirler. Dolayısıyla sahip olduğu bilinç vasıtasıyla diğer bütün canlılardan üstün ve farklı bir özellik arzeden insanın, ölüm gibi direkt varlığını tehdit eden bir duruma karşı duyarsız olması beklenemez. Zeka düzeyi, eğitim seviyesi, sosyo-kültürel altyapısı ne olursa olsun, her insanın ölüm gibi ciddi tehlike arzeden bir duruma karşı reaksiyon göstermesi, bir takım tutumlar geliştirmesi, son derece tabiî ve beklenen bir durumdur. Zira her insanda bulunan varlığını koruma ve ebedi yaşama güdüleri [17], bu tepkilere kaynaklık etmektedir.

Ölüme gösterilen tepkiler, sadece otomatik bir şekilde oluşmuş tepkiler değildirler. Şuurlu benlik seviyesindeki yapılanmalar da bu tepkilerin oluşmasında büyük rol oynamaktadırlar. Ölüme verilen mâna, insanların dünyaya bakış açılarına göre şekillenmekle beraber bunun tam aksine hayata verilen mâna da ölümün algılanış biçimini doğrudan etkilemektedir. Dolayısıyla ölüm karşısında sergilenen tutumların iyi bir şekilde anlaşılabilmesi için karşılıklı olan bu ilişkinin de göz önüne alınması gerekmektedir [18]. Biz de araştırmamızı genelde bu iki tema üzerine oturtmaya çalışarak, bir yandan ölümün dini inanca ve buna bağlı olarak hayata bakış açısına olan etkisini incelemeye çalışırken, diğer yandan dini inancın ve ona bağlı olarak gelişen hayat felsefesinin ölüm karşısında sergilenen tutumlara olan etkisini incelemeye, ölümden duyulan kaygı ve korku ile dini inanç arasında bir ilişkinin olup olmadığını ortaya koymaya gayret ettik.

Ölümle ilgili tutumların daha iyi anlaşılabilmesinde, farklı dinler ve hatta bu dinlerden doğmuş değişik mezhep ve anlayışların da göz önüne alınması önemlidir. Mesela İslâm dininden doğmuş bir tasavvuf cereyanının, ölüme bakışını anlayabilmek için öncelikle tasavvuf felsefesini bilmek gerekir. Dolayısıyla ölümle ilgili olarak yapılacak olan çalışmaların teoloji ile bütünleşmeye şiddetle ihtiyacı vardır [19]. Zira din ve kültür, ölüm gerçeğini yorumlama, ondan duyulan korkuyu azaltma, bu korkuyu üretken yönlere kanalize etme ve ümitsizlik duygusunun neden olacağı zaafiyetlere karşı insana yardım etme konusunda inkar edilemeyecek fonksiyonlara sahiptir. Bundan dolayı ölüm korkusunun sosyal ve kültürel durumlara, göre değişiklik göstermesi son derece normaldir [20]. Bu gerçeği dikkate alarak araştırmamızda elde ettiğimiz bulguları değişik din ve kültürlerde yapılan çalışmalarla doğru bir şekilde mukayese edebilmek için, şu anda dünyada en yaygın olan dinlerin ölüme bakışlarını da genel bir mahiyette incelemeye çalıştık. Ayrıca araştırmamızın evrenini teşkil eden deneklerin müslüman olmalarından dolayı îslâm dininin ölüm fenomenini değerlendirişi konusunu daha geniş bir şekilde ortaya koymaya gayret ettik. Bununla birlikte dinlerden müstakil olarak, insanlık tarihinin başlangıcından bu yana devamlı önemli bir yer işgal eden ölüm hadisesinin tarihi süreç içerisinde değerlendiriliş biçimine, yani ölüme şu ana kadar hangi mânalar verildiğine de kısaca temas etmeye, bu kapsamda ilkel insanların ve eski kültürlerin, bazı filozof ve felsefi ekollerin ölümle ilgili değerlendirmelerine de değinmeye çalıştık.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın