Mukarenet, illiyete delil olabilir mi?

Devamlı mukarenet, illiyete delil olamaz.” (Mesnevî-i Nuriye) Cümlesini açıklarmısınız?

Evimizde ışığı yakmak için düğmesine basarız. Bir defa olsun düğmeye basmadan ışığı yakabilmiş değilizdir. Fakat buradan hareketle “ışığı meydana getiren şey düğmeye basmaktır” sonucuna varamayız. Onun gibi...

Sebebler dünyasında ve hikmet âleminde yaşıyoruz. İlâhî irade, bir takım sonuçların belli sebeplerle ortaya çıkması şeklinde gerçekleşmiş. Ağacın başında patates, yerin derinliklerinde kiraz bulunmuyor.

Her zaman “kiraz ağaçtan alınıyorsa” bunun mânâsı şudur:

Ağaç da kiraz da mahkûmdurlar. Ne o, başka bir meyve verebiliyor, ne de bu, yer altında teşekkül edebiliyor. Her ikisi de bir kanunun emrinde çalışıyorlar.

‘Mukarenet’, yakınlık, birleşmek, bitişmek gibi mânâlara gelir.

‘Devamlı’ kelimesinden hareketle, meselenin bir de tersini düşünelim. Yani, mukarenet süreklilik arz etmesin; bazen olsun, bazen olmasın. Belki o zaman bir takım çevreler, “sebeplerin, sonuçları kendi iradeleriyle yaptıklarını” söylemeye kalkışabilirlerdi.

Bir ağaç bazen elma, bazen armut, bazen muz, bazen patates, bazen domates verseydi, belki o zaman, bu işleri ağacın kendi iradesiyle yaptığı vehmine kapılanlar olabilirdi. Ama mukarenetin devamlı olması, ağaca atfedilen o vehmî iradeyi ortadan kaldırır; onun bir İlâhî memur olduğunu ders verir ve yaptığı şeylerde hakiki illet olmadığını akıl sahiplerine adeta haykırır.

Öte yandan, dünya sürekli güneş etrafında dönüyorsa, güneş de dünyayı durmadan çeviriyorsa, burada da bir mukarenet söz konusudur. Ne güneş dünyayı gezegenlikten azledebiliyor, ne de dünya bir başka yıldıza peyk olabiliyor. O halde, ikisi de, mahkum, ikisi de memur. Bir kanun koyucunun emrine ikisi de hassasiyetle itaat ediyorlar.

Demek oluyor ki, dünyanın dönmesine güneş illet değil, sadece sebeptir. Bir yaratıcı, meyveyi ağaca bağladığı gibi, dünyayı da güneşe bağlamıştır.

Misâller çoğaltılabilir.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın