Kuvveyi akliyenin tarifi

Kuvveyi akliye dalında enbiya mürselin, evliya ve sıddıkın meyvelerini yetiştirdiği, gibi kuvveyi dafia dalında adil hakimleri melek gibi melikler meyvesini ve kuvveyi cazibe dalında..." devamıyla izah eder misiniz?

Şehvet, öfke ve akıl kuvveleri insanın nebati, hayvani ve insani yönünün temeli gibidir. Yani insanın mahiyet ve fıtratı bu üç duygu üzerinde şekilleniyor. Allah bu üç duyguya fıtri bir sınır koymadığı için, bu üç duygu bir terbiye ve ıslah görmez ise, önündeki her şeyi yıkıp yok etme kabiliyetindedir.

Dünyadaki bütün kavga ve zulümlerin temelinde bu üç duygunun ifrat ve tefrit mertebeleri vardır. Bütün güzelliklerin ve adaletlerin temelinde de bu üç duygunun vasat şekilde işlemesi vardır. Bu vasat şekilde işlemesi ya İslam terbiyesi ile ya da başka kanun ve nizamların baskısı ile oluyor.

Kuvve-i Akliye İşaratü’l İ’caz'da şu şekilde tarif ediliyor:

"Ve keza, kuvve-i akliyenin tefrit mertebesi gabâvettir ki, hiçbir şeyden haberi olmaz. İfrat mertebesi cerbezedir ki, hakkı bâtıl, bâtılı hak suretinde gösterecek kadar aldatıcı bir zekâya malik olur. Vasat mertebesi ise hikmettir ki, hakkı hak bilir, imtisal eder; bâtılı bâtıl bilir, içtinap eder."(1)

Aklın üç mertebesinden ikisi batıl, birisi haktır. Batıl olanlar aklın ifrat ve tefrit makamları, hak olan ise vasat makamıdır. İfrat makamı cerbeze, tefrit makamı gabavettir. Vasat makamı ise hikmettir. Aklın bu hikmet kısmından enbiya-mürselin, evliya ve sıddıkin meyveleri yetişmiştir.

Kuvve-i Gadabiye İşaratü’l İ’caz'da şu şekilde tarif ediliyor:

"Ve keza, kuvve-i gadabiyenin tefrit mertebesi, cebanettir ki korkulmayan şeylerden bile korkar. İfrat mertebesi tehevvürdür ki, ne maddî ve ne mânevî hiçbir şeyden korkmaz. Bütün istibdadlar, tahakkümler, zulümler bu mertebenin mahsulüdür. Vasat mertebesi ise şecaattir ki, hukuk-u diniye ve dünyeviyesi için canını feda eder, meşru olmayan şeylere karışmaz."(2)

Öfkenin üç mertebesinden ikisi batıl, birisi haktır. Batıl olanlar öfkenin ifrat ve tefrit makamları, hak olan ise vasat makamıdır. İfrat makamı tehevvür, tefrit makamı cebanettir. Vasat makamı ise şecaattir. Şecaat makamından melek ahlaklı idareciler yetişmiştir. En güzel örneği Hazret-i Ömer (ra)’dır.

Kuvve-i şeheviye İşaratü’l İ’caz'da şu şekilde tarif ediliyor:

"Meselâ, kuvve-i şeheviyenin tefrit mertebesi humuddur ki, ne helâle ve ne de harama şehveti, iştihası yoktur. İfrat mertebesi fücurdur ki, namusları ve ırzları pâyimal etmek iştihasında olur. Vasat mertebesi ise iffettir ki, helâline şehveti var, harama yoktur."(3)

Şehvetin üç mertebesinden ikisi batıl, birisi haktır. Batıl olanlar şehvetin ifrat ve tefrit makamları, hak olan ise vasat makamıdır. İfrat makamı fücurdur, tefrit makamı humuddur. Vasat makamı ise iffettir. İffet makamında ise içi dışı bir güzellikte, cömert ve kerim insanlar yetişmiştir.

Dipnotlar:

(1) bk. İşârâtü'l-İ'câz, Fâtiha Sûresi Tefsiri.

(2) bk. a.g.e.

(3) bk. a.g.e.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın