11.bölüm

11.BÖLÜM

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal (satürn) feleğini altı madde ile

bildirir.

Birinci Madde

Zühal yıldızının mümessil feleğini bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenin biri

zühal feleğidir ki, ay feleğinden itibaren sayılınca yedinci felektir.

Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler ismiyle şöhret bulmuş

olan üç feleğin e büyüğü ve en yükseğidir. Zühal yıldızı, geyvan lakabıyla

lakaplanıp, astronomlar on: Büyük uğursuz, hızlı hindi demişlerdir. Bu

felekte zühalden gayri yıldız yoktur. Bu feleğin hâkimi sadece zühaldir.

Müşteri yıldızı, en büyük saadet; merih, cellat görünüşlüdür, ona küçük

uğursuz demişlerdir. Fakat küçük saadet olan güzel yüzlü zühredir. Zühal ve

karışık sofra görünümlü Utarit, güzel yüzlü güneş feleğinin altında karar

kılmalarıyla iki aşağılıklar olarak isimlendirilip; üç yüksek ve iki alçak

denilip, cümlesine başka bir nâm ile beş şaşırmış derler. Işıklı güneşe

büyük ışıklı, güzel görünümlü aya küçük ışıklı denilip; hepsi de yedi

gezegen nâmıyla meşhur olmuştur. Astronomlar, zühal yıldızı için üç adet

felek ispat edip; birinci felek ki küllî felektir, merkezde, eksende,

kutupta, kuşakta ve harekette burçlar feleğine benzediği için buna:

Mümessil felek demişlerdir. İkincisi, merkez dışı felektir ki, mümessili

altında iki paralel yüzeyde bulunup, dönüş merkezi dayanıklı olduğundan,

buna: Taşıyıcı felek demişlerdir. Üçüncü feleğe: Döndürücü felek derler ki,

zühal yıldızı onun tarafında çakılmış olup; döndürücü felek kendi merkezi

üzere hareketiyle döndükçe, zühali, hareket ettirip, döndürdüğü için buna:

Döndürücü felek demişlerdir.

Mümessil felek, küllî felektir. İki paralel yüzeyle çevrili yuvarlak bir

cisimdir. Yüksek yüzeyi üstünde olan sabit yıldızlar feleği, onun çukur

yüzeyine ve alt yüzü, altında ola müşteri feleğinin yumru yüzeyine

teğettir. Bu feleğin üstünde ve altında bulunan diğer küllî felekler gibi

büyük feleğin hareketine uyup; ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde

doğuda batıya hareket eder. İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi

çevresinde, sekizinci feleğin hareketi kadar, batıdan doğuya âheste gider.

Anlatılan bu feleğin altında ola felek küreleri dahi aynı şekilde doğuya

yönelik hareketle muttasıf olup ve bizzat da batıya yönelik hareketle

muttasıf olmuşlardır. Açıklaması gelecektir.

İkinci Madde

Zühal yıldızının, merkezinin dışındaki feleğinin yapısını bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlara göre; yedi gezegen yıldıza ârız olan

çeşitli işlerin tanzim ve tesviyesi, küllî feleklerin içlerinde, cüzi ve

ikinci feleklerin çeşitli dönüş ve tavırlarının isbatı gerekir. Zühal

yıldızının durumunun nizamı için mümessil feleğin cisminin içinde yani iki

paralel yüzeyle kuşatılmış olan gövdesi içinde Hamil (taşıyıcı) nâmıyle

ikinci bir felek takdir etmişlerdir. Bu takdir olunan ikinci felek yere

şâmil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapının parçalarıyle altıbuçuk

derece uzaklık ile en üst tarafında, dış iki paralel yüzeyle kuşatılmış

küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru yüzeyi ilk feleğin yumru yüzeyiyle bir

noktada temas etmişlerdir ki, o nokta evc (doruk) ismiyle

isimlendirilmiştir. O nokta âlemin merkezine nispetle en uzak noktadır.

Zühal yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek

olmuştur. Bunun gibi, bu ikinci feleğin iç yüzeyi, birinci feleğin iç

yüzeyine doğu noktasında teğettir. O noktaya haziz (etek) adı verirler. Bu

nokta, âlemin merkezine nispetle en yakın noktadır. Zühal yıldızı bu

taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezine oldukça

yaklaşmış ve alçalmış olur. Şu halde bu hareket ettirme takdirince o ilk

felekten bu taşıyıcı nâmıyle meşhur olan ikinci felek ayrılıp, bu surette

boşaldıkta, ilk felekten zorunlu olarak değişik kalıklıkta iki küre geriye

kalır ki, biri ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekten boşalır.

Taşıyıcı feleği kuşatan kürenin ince tarafı, doruk noktaya, kalın tarafı

eteğe doğrudur. Öteki kürenin kalın ve ince tarafı bunun tersinedir. Bu iki

kürenin, mümessil feleğin tamamlamakta katkıları olduğundan birine dolanın

tamamlayıcısı ve birini boşalanın tamamlayıcısı adını vermişlerdir. Her

feleğin özel bir hareketle dahi hareketi kararlaştırılmış olup; kendine

mahsus eksen ve kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamam etmek kesin

bir iş olmakla; zühal feleğinin taşıyıcı feleği, burçlar feleğinin altında,

mümessil feleğin altında kendi hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,

yıldızları kendisiyle beraber hareket ettirir. O halde zühal yıldızı onunla

gidip, oniki burcun her birinde ikibuçuk sene ikamet edip; yirmidokuz sene

beş ay altı günde bir devresini tamamiyle tamamlar. Taşıyıcı felek, yerden

çok uzak ve dairesi geniş olmakla; zühal yıldızının hareketi, altında

bulunan diğer gezegenlerden ağır görünür. Allah her şeyden münezzehtir.

Üçüncü Madde

Zühal yıldızının döndürücü feleğini bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar yine yıldızlarının durumlarının

tanzimi için bu kadar miktarla yetinmeyip; ancak güneşte merkez dışı olan

bir başka ikinci felekten söz etmişlerdir. Lakin diğer gezegenlerde yere

şâmil olmayan küçük gezegenler tespit edip, bunlara: Döndürücü felekler

adını vermişlerdir. Şimdi zühalin döndürücü feleği, zühalin mümessil

feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, yıldızın kendisi,

taşıyıcı ve merkez dışı olan ikinci feleğin kuşağında yerleşmiştir ki,

çapı, taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek tek bir yüzeyle

kuşatılmış bir küredir. Taşıyıcı feleğin içinde, kendi mekânında belirli

bir hareketle batıdan doğuya yani burçlar sırası üzere dönüp; bir tarafında

iki kutbu arasında çakılmış olan, zühal yıldızını da döndürür. Bu döndürücü

felek, kendi merkezi çevresinde batıya doğru hareketiyle bir gün bir gecede

kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden bir dereceye yakın hareketiyle, bu

yıldızı, güneşin ortasına mutabık hareket ettirir ki, senede bir kere

devresini tamam eder. Buna: Yıldızın değişik hareketi derler.

Zühal, bir yüzey ile çevrili bir kürevî cisimdir, içi dolu ve ışıklıdır.

Zühal, döndürücü feleğin içindedir ki, yıldızın yüzeyi, döndürücü feleğin

kuşağı üzerinde onun yüzeyine ortak bir noktada teğet olmuştur. Yani

zühalin cismi, döndürücününkine tamamen temas etmiştir ve taşıyıcının bir

tarafında döndürücü feleğin hareketi gibi belirli bir sıra üzere zühal

yıldızının dahi kendi merkezi etrafında dönücü olduğunu rasatçıların çoğu

görmüşlerdir. Çünkü zühal feleğinin durumu özetle yazılıp ve parçalarının

tertibi takrir ve yapısı ve şekli bu kadarca beyan ve tasvir olunmuştur.

İmdi bu kıyas ile bunun boşluğunda olan müşteri feleğinin ve onun içinde

olan merih feleğinin ve güneş feleğinin içinde bulunan zühre feleğinin

şekil e durumlarını her yönleriyle, bu zühal feleğine benzerliklerinden,

tamamiyle bilinmiştir. Lakin bunlardaki üç feleğin hareketleri, değişik ve

yıldızlarının nitelikleri farklı; uzaklık ve cisimleri farklı olmakla; her

birinin hareketlerinin miktarlarını, yıldızlarını ve sıfatlarını,

uzaklıklarını ve kürevî cisimlerini birer bölüm ile tafsil ve kendilerine

özgü özelliklerini beyan etmek lazımdır.

Dördüncü Madde

Zühal yıldızının düz gitme, durma, yavaşlama ve süratini; geri dönmesini ve

şaşkınlığını; güneş ile olan bağlantı ve güneşe yaklaşmasını bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden

güneşle aydan gayrisine, yani üç yüksek ile bir alçağa, beş şaşırmış

denilmesinin sebebi; bunlar kâh düz, kâh yavaş giderler, kâh durur, kâh

geri dönerler. Yine bazen durup yavaş yavaş hareket ederler, bazen da düz

ve süratli giderler. Bu durumların açıklanması budur ki: Döndürücünün

doruğunda oldukta; kendi merkezi, döndürücünün merkezi hareketine, burçlar

sırası üzere muvafakat edip; yıldız, hızlı hareket eder görünür. Yıldız,

döndürücüye bir miktar meylettikte; düz hareket eder. Eteğe inmesi halinde,

kendi merkezi inişte ol...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın