Ünite 11

ÜNİTE 11

HİTABET, ŞİİR VE MUĞÂLATA

Hitabetin Tanımı ve Gâyesi
Hitabet “güzel söz söyleme sanatı”dır.
Batı dillerinde “retorik” olarak bilinen hitabeti Aristo, “belli bir durumda elde var olan inandırma yollarını kullanma yetisi” olarak tanımlamıştır.
islâm Mantıkçıları hitabeti, “(Kesin ve güvenilir bilgiler (yakiniyyât) seviyesine çıkamamıĢ olan) makbulât ve maznunât cinsinden önermelerle kurulan kıyas” Ģeklinde tariff etmiĢlerdir.
Bu san’atın gâyesi, “insanları faydalarına olan Ģeylere yöneltmek, o konuda rağbetlerini artırmak, onların zararlarına olan Ģeylerden uzaklaĢtırmak veya nefret ettirmektir.” Arapça sözcüklerle, terhîb, terğîp, teĢvîk, tenbîh ve tenfîrdir. Kısacası muhatapları ikna etmeye çalıĢmak hitabetin gâyesidir.
Mantıkta Hitabetin Ele AlınıĢı
Bu konu ilk olarak Aristoteles’in Retorik adlı eserinde
işlenmiştir. Sözkonusu eser üç kitaptan oluşmaktadır:
Birinci Kitap’ta Aristo, retorik’in tanımını verip, inandırmak için örtük tasım ve örnek (temsil)lerin retorikte nasıl kullandığını açıklar. Sonra hitabeti adlî, politik ve törensel olarak üçe ayırıp, bu türleri ayrı ayrı ele alarak inceler.
İkinci Kitap’ta hitabet sanatının nasıl uygulandığını açıklayan Aristoteles, hatibin görevlerini sıralayıp, onun bu görevini yerine getirirken öfke-sakinlik, dostluk-düĢmanlık, korku-güven, utanç-utanmazlık, acıma, hiddet, kıskançlık, gıpta gibi coşkuların rolleri ve etkilerini ayrı ayrı inceleyip, bu coşkuların hitabette nasıl kullanılacağını örneklerle açıklar; çeşitli insan karakter tiplerini tanıtır ve (mümkün ve mümkün olmayan, geçmiş olgular, gelecek olgular ve derece olmak üzere) dört genel kanıtlama yolu üzerinde durur. Bu bölümün sonlarına doğru ise iki genel inandırma tarzı olan örtük kıyas ve örneği ele alarak detaylı bir şekilde işler.
Aristoteles, Üçüncü Kitapta önce, üslûp (biçem) konusunu ele alır ve her retorik türünün kendine özgü üslûbu üzerinde ayrı ayrı durur. Bu kitabın son kısmında ise hitabetin nasıl düzenleneceği konusu ele alınır.
Aristo’dan sonar gelen mantıkçılar da onun Retorik’ini temel alıp konuyu şu üç sacayağına oturtarak işlemişlerdir:
Hitabetin Yapısı, Öncülleri ve Unsurları
Hitabette delillerin sunulmasının mantıki bir sistemi olmalı ve bir yönteme dayalı olarak iĢlenmesi gerekir. Aristoteles ikna etmenin teknik olan ve teknik olmayan Ģeklinde iki türü olduğunu vurgulamıĢtır. Teknik olan hitabette ya temsil (örnek) ya da entimem (matvi kıyas, örtük tasım) kullanılır.
Hitabet, makbûlat ve maznûnat türü öncüllerden kurulmaktadır:
Kendisine itikad edilen, güvenilen, otorite kabul edilen kimselerden alınan bilgileri içeren önermelere makbulat adı verilir. Bunlar birer “otorite ilkesi” dir. Hitabette kullanılan ikinci tür öncül ise maznunâttır. Maznunât, belirti ve iĢaretlerden yola çıkarak aklın, zıttını mümkün görmesine rağmen, zann-ı gâlib ile tercihen hüküm verdiği önermelerdir.
Geceleri Ģüpheli bir Ģekilde dolaĢan hırsızdır; (maznunât)
Bu adam geceleri Ģüpheli bir Ģekilde dolaĢmaktadır;
O halde bu adam da hırsızdır. (maznunât)
HiTABETIN UNSURLARIna gelince, hitabette,
hatip (konuĢan kimse), hitap (üzerinde konuşulan konu) ve muhatab (dinleyici) olmak üzere üç temel unsur;konuşma tarzı,hareketler ve dış görünüş olmak üzere üç de yardımcı unsur bulunmaktadır.
iyi bir hatipte samimiyet, gâye ve inanç, gerçeğe bağlılık, konusuna hâkimiyet, muhatabı tanımak ve güvenini kazanmak, samimi ve inandırıcı olmak, dili güzel kullanmak, ses tonunu iyi ayarlamak, jeste ve mimiğe dikkat etmek, cesur olmak, sorulara açık olmak gibi özelliklerin bulunması gerekir.
Dinleyici (muhatap) karĢısında doğal olmak, onların doğasını dikkate almak, ilgilerini çekmek, seviyelerini gözetmek gerekir.
Bir konu ele alınırken üç nokta göz önünde tutulmalıdır.
1. inandırma yolları
2. Üslûp ya da dil,
3. Konuşmanın çeşitli bölümlere uygun düzenlenişi.
Hitabet Çeşitleri
Konularına göre hitabet beĢe ayrılmaktadır.
1. Siyasî hitabet,
2. Askerî hitabet,
3. Adlî ve hukukî hitabet,
4. Dinî hitabet,
5. Akademik hitabet.
Hangi zamanla ilgili konuĢulduğu esas alındığında Ģu üç retorik çeĢidi ortaya çıkar:
1. Politik hitabet: Daha ziyade gelecekle ilgilidir. Hitabet olmadan politika yapmak mümkün değildir; onsuz politika dilsizdir.
2. Adlî hitabet: GeçmiĢle ilgilidir. Bu, özellikle bireylerin suçlu ya da masum olduğunu ispatlamak için mahkemelerde kullanılan bir hitabet türüdür.
3. Törensel hitabet: Ağırlıklı olarak Ģimdiki zamanla ilgili olup, genellikle insanların erdem ve onurlarını övmek, kötü huyları ve zaaflarını yermek için kullanılır.
HİTABETİN BÖLÜMLERİ
Hitabet giriŞ, ifade (anlatı) ispat ve sonuç olmak üzere dört bölümden oluŞur.
GiRiş’te konuşmanın hedefi belirlenir, çerçevesi çizilir ve sonucun ne olacağı ile ilgili öngörüde bulunulur. Bu bölüm, dinleyicinin konuya ilgisini artırmak amacıyla da kullanılabilir.
ANLATI’da konu delilleri ile birlikte iyi bir dille ortaya konur, tatminkar bir açıklama ile sunulur.
iSPAT bölümünde konuĢmacı, iddiasını kanıtlamak için kullandığı delilleri açıkça ortaya koymalı, gerekirse korku, güven, gıpta, dostluk gibi duyguları da ikna edici delillerle birlikte kullanmayı ihmal etmemelidir.
SONUÇ bölümünde hatip, dinleyicilerde kendisine yönelik varolan sempatiyi, rakipleri için de antipatiyi artırmalıdır.

Olgular ve deliller açıkça anlaĢıldıktan sonra, sonuçta dinleyicilerde acı, hiddet, öfke, nefret, kıskançlık gibi hisler uyandırmalıdır. Bu bölümün sonunda daha önce söylenmiĢ olan sözler gözden geçirilmeli, davanın ispatlanmasında kullanılan kanıtlar özetlenmeli, bazı önemli hususlar tekrar hatırlatılmalıdır.
Hitabetin Uygulanması Ne amaçla kullanılırsa kullanılsın hitabet üç Ģekilde icra edilir:

1. Doğaçlama: Ġrticalen, yani hatibin hiçbir yazılı belgeye bağlı kalmadan içinden geldiği gibi konuĢmasıdır. Oldukça etkili olan bir konuĢma çeĢididir. Bir dezavantajı vardır ki sadece hafızaya dayalı olarak konuĢulduğu için bazen konunun önemli kısımları ve bazı önemli ayrıntıları unutularak atlanabilir.

2. şematik: Bu tarz konuĢmalarda konunun ana hatları bir kâğıda yazılır. Daha sonra konuĢurken baĢlıklar halinde yazılmıĢ olan konu, örneklemelerle ve açıklamalarla iĢlenir. Fakat kısmen de olsa metne bağlı kalındığı için dinleyicilerle diyalog kurmakta bazı noksanlıklar görülebilir.

3. Okuma: KonuĢma yazılı bir metin haline getirilir ve bu metne sadık kalınarak dinleyenlere okunur.
Bunun en büyük avantajı konunun bütün yönleriyle herhangi bir bölümü unutulmadan anlatmaya fırsat vermesidir. Ancak yalnızca okunduğu, dinleyicilerle diyalog kurma imkânı yeterince olmadığı için, ikna sağlama doğaçlama kadar etkili değildir. Ayrıca vücut dilini kullanmak da bu yöntemde oldukça zordur. Bu san’atı iyi uygulayabilmek için konuĢulacak konuları iyi bilmek, dili iyi kullanmak, hayal gücünü kullanarak dinleyicilerde iyi bir etki oluĢmasını sağlamak gerekmektedir.

Hitabetin Değeri ve Yararı
Hitabetin değerinin anlaĢılabilmesi için öncelikle onda kullanılan “makbulat” ve “maznunât” öncüllerinin bilgi değerine bakmak gerekir. Ġnsanlara her zaman kesinlik arzeden yakınî bilgilerle konuĢma imkânı bulunamaz.
Hitabetin öğretici, yol gösterici, savunmacı ve ikna edici olması onun yararını dile getirici niteliktedir. Bu nedenle o, insan hayatında sosyal bir zorunluluktur Hitabetin değeri ve yararını daha açık bir Ģekilde anlamak için onun ahlak ve siyasetle olan iliĢkisinin düĢünülmesi gerekmektedir.
Hatip dürüst davranmalı, özellikle konuĢma gücünü kötüye kullanmamalıdır.

ŞİİR (Poetica)
“Şiir”, Arapça bir sözcük olup, lügatte, bir şeyi kavramak, bir şeyin farkında ve bilincinde olmak, bir sözü manzum olarak söylemek anlamlarına gelmektedir.
islâm mantıkçıları, bir mantık terimi olarak şiiri “muhayyelât (hayal gücüne dayalı öncüller) dan kurulmuş sırf nefse neşe vererek onu bir şeye yönlendirmek veya onda nefret uyandırarak söz konusu şeyden alıkoymak amacıyla kurulan kıyastır” şeklinde tanımlamışlardır.
şiir, vezinli ve düzgün kafiyeli sözlerden kurulan hayal gücüne dayalı bir sanattır.

Tarihçe
Mantıkta şiirin ne olduğunu, çeşitlerini ve bunların nasıl işlediğini biz ilk olarak Aristo’nun Poetica adlı eserinden öğrenmekteyiz. Aristo bu eserinde, ilkin genel olarak Ģiir sanatının ne olduğu, sonra Ģiir sanatının türleriyle bu türlerin teker teker ne oldukları, sonra da bir Ģiirin baĢarılı bir Ģiir olabilmesi için onda konu/öykünün ne Ģekilde iĢlenmesi gerektiği, bir Ģiirin bölümleri sayısı ile bunların özellikleri ve Ģiirde iĢlenen yanlıĢlar, Ģiire yöneltilen eleĢtiriler ve bunların çürütülmeleri konularını incelemektedir. Bu yapıtın ağırlığını, trajedi ve onu oluĢturan altı öğenin uzunca incelenmesi oluĢturmaktadır. Aristo, Ģiir san’atının varlığını insan doğasındaki taklit içtepisine ve hoĢlanma duygusuna dayandırır. Ona göre sanatın taklit ettiği Ģey, karakterler, heyecanlar ve elemlerdir. Melodi hiçbir zaman ritimsiz varolamaz.
islâm dünyasında Farâbi ve onu takip edenler, (şiiri edebiyat türü olarak gören) Aristo’dan farklı olarak, şiiri hem şekilsel, hem de mahiyet olarak bir mantık işi, daha da özel olarak bir kıyas işi olarak görmüşlerdir. islam’dan önce özellikle Araplar şiirde pek ileri olduklarından, Yunan şiirinden ve onun türlerinden etkilenmemişlerdir; hatta bu yüzden, Aristo’nun diğer mantık eserlerine kıyasla Poetica gerekli ilgiyi görmemiştir.
Aristo’da olduğu gibi, Farâbi’de de şiir yalancı bir ispatlama yoludur. Her ikisine göre de şiir şairin karakterini yansıtır.

şiirin Mahiyeti
Zihin Ģiirde kıyası kullandığı için bu san’a...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın