Imam El-Buhari ve Zayif Hadis..

İMAM EL-BUHÂRÎ VE ZAYIF HADİS

EBUBEKİR SİFİL

Bismillâhirrahmânirrahîm

Zayıf hadisin amele konu olup olmayacağı, üzerinde ulemanın ihtilaf ettiği bir husustur. Bu konudaki ihtilaflar, hadisin durumuna ve amel edilecek konunun mahiyetine göre alabildiğine geniş bir çerçeve oluşturur.

Kaynaklarda bu konudaki görüşler genel olarak şu üç kategoride toplanmıştır:

1- Zayıf hadisle, –ahkâmda olsun fezailde olsun– amel edilebilir.

2- Bu türlü hadislerle hiçbir konuda amel edilemez.

3- Bu türlü hadislerle sadece fezail, menakıb, mevaiz, tergib-terhib ve kıssalar konusunda amel edilebilir.

Bu görüşlerden ilki Hadis imamlarından Ahmed b. Hanbel ve Ebû Dâvud'a, ikincisi Yahya b. Ma'în, el-Buhârî ve Müslim'e, üçüncüsü de Süfyân es-Sevrî, Abdurrahman b. Mehdî ve İbn Ebî Hâtim'e nisbet edilir.[1]

Görebildiğimiz kadarıyla Usul-i Hadis kaynaklarında İmam el-Buhârî'nin ismi, zayıf hadis ile hiçbir konuda amel edilemeyeceğini söyleyenler arasında zikredilmektedir.

Ancak bizzat İmam el-Buhârî'nin eserlerinde –ki az sonra Sahîhu'l-Buhârî'den örnekleriyle zikredeceğiz– sergilediği tavır, onu bu kategoriye sokmanın tartışmaya açık bir husus olduğunu göstermektedir.

Konunun ayrıntısına girmeden önce, gerek Hadis, gerekse Fıkıh imamları tarafından genel bir kaide olarak görülen ve uygulanan şu noktanın altını çizmek gerekir: Bu imamlar eğer bir konuda sahih hadis bulamamış iseler, o konudaki zayıf hadisi kıyasa ve içtihada tercih etmiş ve hükme medar kılmışlardır.

Örnek olarak İmam Ebû Hanîfe'nin, kıyasa aykırı olan "kahkaha hadisi" ile amelini, İmam Mâlik'in mürsel, münkatı ve belâğât türündeki hadisleri ve sahabî kavlini kıyasa tercihini, İmam eş-Şâfi'î'nin, kerahet vakitlerinde namaz kılmanın Mekke'ye mahsus olmak üzere caiz olduğunu bildiren hadisi –yine kıyasa muhalif olmasına rağmen– esas almasını ve İmam Ahmed b. Hanbel'in, kıyasa ancak sahih bir hadis veya sahabî kavli yahut zayıf bir hadis bulamadığı zaman başvurmasını zikredebiliriz.[2]

Fıkıh imamlarının bu tavrının yanısıra Hadis imamlarının tutumu da yukarıda söylediğimizi doğrular mahiyettedir. Nitekim en-Nevevî, es-Süyûtî, es-Sehâvî ve el-Heytemî gibi alimler, tergib-terhib, fezail ve mevaiz konularında sahih bir hadis bulunmadığı zaman zayıf hadisle amel edilebileceği konusunda Hadis ve Fıkıh ulemasının ittifak ettiğini belirtmişlerdir.[3]

İmam el-Buhârî'nin adının, zayıf hadis ile hiçbir surette amel edilemeyeceğini söyleyenler arasında zikredilmesine gelince, kanaatimize göre burada bir zühul söz konusudur.

Zira İmam el-Buhârî'nin Sahîh'inde, senedindeki muhtelif kusurlar sebebiyle zayıf bulunmuş hadisler mevcuttur.[4] Aşağıda bu eserden, senedlerindeki bazı ravilerin taz'if edilmiş kimseler olması sebebiyle ulema tarafından zayıf bulunmuş rivayetlere örnekler zikredeceğiz.

Söz konusu raviler hakkında –tıpkı başka pek çok ravi hakkında olduğu gibi– "Hadis imamlarının bir ravi hakkındaki görüş ayrılığı Fıkıh imamlarının ahkâmda içtihattaki ihtilafına benzer. Dolayısıyla bu raviler hakkında başka Hadis imamlarının değerlendirmesi olumsuz olsa bile, El-Buhârî'nin değerlendirmesinin olumlu olması, o ravinin rivayet ettiği hadisin mutlak olarak zayıf olmasını gerektirmez; burada son tahlilde bir "içtihad ihtilafı"ndan söz edilebilir" şeklindeki bir itiraz ilk bakışta makul ise de, aşağıda zikredeceğimiz örnek rivayetler, durumun bu bağlamda değerlendirilemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Zira bu rivayetlerin senedlerinde bulunan kimi raviler, bizzat İmam el-Buhârî tarafından taz'if edilmiş kimseler olarak dikkat çekmektedirler. Dolayısıyla onların naklettiği rivayetlerin –en azından senedleri itibariyle– İmam el-Buhârî nazarında da zayıf olarak değerlendirilmesi kaçınılmaz bir gereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ancak konuyla ilgili müsned rivayetlere geçmeden önce İmam el-Buhârî'nin –önceki alimler arasında da etrafında bir hayli münakaşa cereyan etmiş olan– muallak rivayetlerinin durumu hakkında –tezimizi destekleyen– kısa bir izahat yapalım:

Bilindiği gibi Sahîh'teki muallak rivayetler, senedli olarak verilmeyişleri sebebiyle Usul-i Hadis kitaplarındaki "sahih hadis" tanımına uymamaktadır.

Ancak Sahîh'teki bu türlü rivayetlerin kiminin İmam el-Buhârî tarafından yine Sahîh'in başka yerlerinde, kiminin başka musannıfların eserlerinde sahih-muttasıl senedlerle zikredilmiş olması onların sahih olarak kabul edilmesi için yeterlidir.

Bununla birlikte Sahîh'in bazı başka muallak rivayetleri (özellikle "temrîz sigası" ile verilmiş olanlar) de mevcuttur ki bunların Ümmet'in ameline konu olmaları (ma'mulun bih olmaları) dışında başka bir unsur tarafından desteklenmediğini görüyoruz. Şu rivayeti örnek olarak zikredebiliriz:

İmam el-Buhârî, Sahîh'te[5] "Zikredildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v) vasiyetten önce borcun ödenmesiyle hükmetmiştir" diyerek Hz. Peygamber (s.a.v)'in bir kazasını muallak olarak vermiştir. Ahmed b. Hanbel, et-Tirmizî ve İbn Mâce tarafından muttasıl olarak aktarılmış bulunan[6] bu rivayet sened itibariyle zayıftır.[7]

Ancak İbn Hacer, bu rivayetin ittifakla ma'mulun bih olması sebebiyle makbul olduğunu söyler ve et-Tirmizî'nin bu yoldaki beyanını nakleder.[8]

Hatta bu muallak rivayetler içinde "cezm sigası" ile zikredildiği halde zayıf olanlar vardır. Mesela "Kitâbu'z-Zekât"ta Tâvus'un Mu'âz b. Cebel (r.a)'den naklettiği bir rivayet böyledir. Bu rivayet, başkaları tarafından Tâvus'a kadar muttasıl olarak aktarılmış olmakla birlikte Tâvus, Mu'âz b. Cebel (r.a)'den birşey işitmemiştir.[9] Dolayısıyla bu rivayetin sadece Tâvus'a kadar olan kısmı muttasıldır, ondan sonrası ise münkatıdır.

Keza bu türlü muallak hadisler arasında şazz ve muallel olanlar da mevcuttur.[10]

Şu halde İmam el-Buhârî'nin muallak hadislerinin başka tariklerden mutlak olarak sahih olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir.

I. el-Buhârî'nin Sahîh'indeki zayıf rivayetlere örnekler.

1- el-Buhârî, Sahîh'inin "Kitâbu'r-Rikâk" bölümünde, senedinde Muhammed b. Abdirrahmân et-Tufâvî'nin bulunduğu bir hadis tahriç etmiştir.

İbn Hacer şöyle der: "Bu zat hakkında Ebû Zür'a, "Münkeru'l-hadîs'tir" tabirini kullanmış (...), İbn Adiy de bu zatın birçok hadisine (zayıf ravilere tahsis ettiği el-Kâmil adlı eserinde) yer vermiştir.

"Ben derim ki: Bu zatın el-Buhârî'de üç hadisi mevcuttur ki bunlar İbn Adiy'in münker bulduğu rivayetlerden değildir. (...) Bu hadislerden üçüncüsü, "Kitâbu'r-Rikâk"ta yer alan "Dünyada bir garip gibi ol" hadisidir. Bu, et-Tufâvî'nin teferrüd ettiği bir hadistir ve Sahîh'in garib rivayetlerindendir. Tergib-terhib hadisleri cinsinden olduğu için el-Buhârî bu rivayet hakkında teşeddüt göstermemiş gibidir."[11]

2- Yine İmam el-Buhârî, Sahîh'inin "Kitâbu'l-Cihâd ve's-Siyer" bölümünde, senedinde Übeyy b. Abbâs'ın bulunduğu bir hadis rivayet etmiştir. ed-Dûlâbî'nin zikrettiğine göre bizzat İmam el-Buhârî bu zat hakkında "Leyse bi'l-kavî" ifadesini kullanmıştır.[12]

Her ne kadar İbn Hacer, bu zata, kardeşi Abdülmüheymin b. Abbâs'ın mütâbaat ettiğini söylemiş ise de, yine İbn Hacer, bizzat İmam el-Buhârî'nin, Abdülmüheymin hakkında da "Münkeru'l-hadîs" tabirini kullandığını nakletmiştir.[13]

3- Yine İmam el-Buhârî, Sahîh'inin birçok yerinde el-Leys b. Sa'd'ın kâtibi Ebû Sâlih Abdullah b. Sâlih el-Cühenî'den müteaddit bablarda rivayette bulunmuştur.

Bu zatın İmam el-Buhârî'nin -Sahîh'teki şartına uymadığını İbn Hacer açıkça söylemektedir.[14]

Bu zatın Sahîh'teki rivayetleri genellikle başka tariklerden gelen rivayetlere tamamlayıcı veya açıklayıcı ziyadeler ihtiva eden rivayetler ise de, bu durum bizim tezimiz aleyhine delil teşkil etmez; tam aksine, ortaya koymaya çalıştığımız hususu destekler.

4- Bir diğer örnek, Ebû Ümeyye Abdülkerîm b. Ebi'l-Muhârık'tır. İmam el-Buhârî, "Kitâbu't-Teheccüd"de Hz. Peygamber (s.a.v)'in teheccüd namazında okuduğu bir duayı rivayet ettikten sonra şöyle der: "Süfyân şöyle demiştir: "Abdülkerîm Ebû Ümeyye bu duanın sonunda şöyle bir ziyade rivayet etti:..."

Bu zat hakkında cerh-ta'dil otoritelerinin kanaati genellikle menfidir. Bu sebeple İbn Hacer onun hakkında "Zayıftır" ifadesini kullanmıştır.[15]

Yine İbn Hacer, İmam el-Buhârî'nin bu zat hakkındaki tutumunu şöyle diyerek savunur: "el-Buhârî bu zatın rivayetine yer vermekte iki noktadan mazurdur. Birincisi: Bu zattan, amellerin faziletleriyle ilgili bir hadisin metnine ziyade ihtiva eden bir ifade nakletmiştir..."[16]

İbn Hacer'in bu ifadelerinin bizim tezimizi destekler mahiyette olduğu açıktır.

5- İmam el-Buhârî Sahîh'te, Ebû Yahya Fuleyh b. Süleyman el-Huzâ'î (veya el-Eslemî)'nin birçok hadisine yer vermiştir.

el-Buhârî'nin, Yahya b. Ma'în, Ebû Dâvûd, en-Nesâ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın