Toplumsal Çöküş

2. Toplumsal Çöküş

Çeşitli âyetleri incelediğimizde görüleceği gibi Kur'ân'm, toplumsal olayları, toplumların gelişme, gerileme ve çöküş olgularını ve bunların sebeplerini kendine has terim ve ifade tarzı ile ele aldığı görülür. Dolayısıyla Kur'ân'm toplum ve toplumsal hadiselere bakışını kavrayabilmek için bazı terimleri açıklamak ve Kur'ân'm bu anlamda kullandığı kelime ve sözcükleri anlamak konunun daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacaktır.
Kur'ân'da toplum anlamı taşıyan tek bir kelimeden bahsedilin emekte, bunun yerine toplum ifade eden bir takım kavramlardan söz edilmektedir.[348] Bu kavramlardan "ehl, kavm, nâs, ümmet, karye, karn, şa'b, kabile ve ashab üzerinde kısaca durmaya çalışalım.
Ehl: Âyetlerde kullanılış itibariyle, halk, ahali, yakın akraba, aşiret, aile ve ehl-i-erbap anlamlarına gelen "ehl" kelimesi, Kur'ân'da hem kitap kelimesinin başına gelerek kendilerine kitap gönderilen toplumları, yani kitap ehlini[349], hem tebaayı, halkı, peygamberlerin gönderildiği sosyal çevreyi[350], hem bir işin ehli ve erbabı olmayı[351], hem de akraba ve aileyi[352] ifade etmektedir. Âyetlere bir bütünlük içerisinde bakıldığında Kur'ân'a göre ilk ve en önemli sosyal birliğin aile olduğu görülür. Zina etmeyi yasaklaması, evlilikte nikahı emretmesi ve evlilikle ilgili birçok düzenlemeler getirmesi[353], Kur'ân'm aileye verdiği önemi gösterir, ilk ve en önemli sosyal birlik olan ailenin, değişik şekillerde sıralanışından farklı sosyal gruplar ve toplum doğmuştur. Aslında bu süreç evrenseldir; değişen detaylardır.[354]
Kavm: Kavm kelimesi, aslında "kâim" kelimesinin çoğulu veya mastarla isimlendirme gibi iş gören ve kendilerini savunabilecek erkek topluluğuna denir. "Nuh kavmi, Firavun kavmi", ifadelerinde olduğu gibi kadınları da kapsaması dolaylı ve tabi olma yoluyladır. Bu kelime erkek için de, kadın için de kullanılır.[355]Hucurât Sûresinin 11. âyetinde erkek topluluğu anlanankörlüğün sonuçları
mmda kullanılmıştır. Söz konusu olan âyetin dışında tüm Kur'ân'da p*r "kavm" kavramı, erkek ve kadınları kapsayacak şekilde, insanların oluştu duğu toplum anlamında kullanıldığını görürüz.[356] Kur'ân, peygamberleri gönderildiği halklara kavm dediği gibi (Hûd, 11/27-28, 50, 61), sultanlar ve kralların yönetimi altında bulunan halklara da kavm demektedir.[357]
Nâs: Lâfız yönünden değil de anlam yönünden ";nsan" kelimesinin çoğulu olan "nâs", insanlar anlamına gelmekte ve toplumu ifade etmektedir Nâs kelimesi, Kur'ân'da harf-i tarifsiz kullanılmamıştır. Tarih boyunca yaşamış ve yaşayacak olan bütün insanlara da nâs denildiği gibi[358], belirli zaman diliminde yaşamış olan bütün insanlara da nâs[359], denilmektedir. Aynı şekilde aynı dönemde yaşayan ve ortak yönleri bulunan İnsan topluluğuna[360] ve bir peygamberin hitap ettiği kimseler[361] de nâs diye tabir edilmektedir. Sosyolojik anlamda halk veya kitle yerine kullanılan nâs, hiçbir ayırım yapılmaksızın peygamberlerin muhatabı olduğu herkestir. Buna göre nâs, en geniş anlamda topyekün toplumu ifade etmektedir.[362]
Ümmet: İster ihtiyarî, ister zorunlu olsun, bir mekanda, bir zamanda ya da bir dinin etrafında herhangi bir işin topladığı her topluluğa ümmet denir. Lâfzı müfred {tekil) ve manası cemi {çoğul) olan bu kelime Kur'ân'da zaman, topluluk, din, yol, örnek, âdet, bütün canlı topluluklar ve insanların oluşturduğu toplum anlamlarında kullanılmaktadır.[363]
Kur'ân'da, çoğulları ile birlikte 64 yerde[364] geçen ümmet kelimesi, şu âyetler[365] hariç, insanların oluşturduğu topluluk anlamında kullanıldığını görmekteyiz ki, bizi ilgilendiren de onun bu yönüdür. Nâs, en geniş anlamda topyekün toplumu İfade ederken, bu toplum çatısının altında belli nitelikleri taşıyan insan birlikleri de ümmetleri İfade etmektedir (bkz. Ejder Okumuş, a.g.e., s. 70).
Ümmet kelimesinin geçtiği âyetlerin muhtevasına bir bütünlük içinde bakıldığında bu kelimenin daha çok bir amaç, bir hedef için bir peygamberin, bir liderin ve bir inancın etrafında toplanmış insanların oluşturduğu sosyal bir birliğin karşılığı olduğu söylenebilir. Şu âyetlerde bu anlamı görebiliriz: "Musa'nın kavminden hak İle doğru yolu bulan ve onun sayesinde âdil davranan bîr topluluk vardır" (A'raf, 7/159). "Her ümmetin bir peygamberi vardır..." (Yûnus,10/47) "Musa, Medyen suyuna varınca, orada (hayvanlarını) sulayan birçok insan buldu..." (Kasas, 28/23)
Âyetlerden de anlaşılacağı üzere ümmet, bir din, bir ideal, bir inanç eta bir birliktelik oluşturan her topluluğu kapsamaktadır. Ancak üm-,-net kelimesinin lafzından bu topluluğun dar kapsamlı değil de geniş kap-sarnh olduğu anlaşılır. Muhammed (a.s) m ümmeti, Musa (a.s) m ümmeti vs. gibi-Yukarıda anlattığımız sosyal birliklerin dışında karye[366] sahib, ashab[367] hizb, ahzab[368] gibi kavramlarda Kur'ân'da bir takım sosyal toplumları ifade etmektedir. Ancak biz, araştırmamızın sınırlarını aşmak istemiyoruz. Zira bizim asıl konumuz, nankörlüğün sebep olduğu "toplumsal çöküş" meselesini ele almaktır. Bu maksatla biz, Kur'ân'da toplum anlamlarına gelen önemli kavramların bazılarını sunmayı, bir fikir vermek açısından uygun bulduk.
Toplumsal çöküş konusunu incelerken şu iki hususu her zaman göz önünde bulundurmak zorundayız. Birincisi, Allah herhangi bir topluma bir uyarıcı, bir peygamber göndermeden onları sorumlu tutmaz, inkar ve günahları sebebiyle onları cezalandırmaz. Ancak insanlar, gönderilen peygamberlerin uyarılarına kulak vermez de kendi hevâ ve heveslerine tabi olurlarsa işte o zaman azaba uğrarlar. İkincisi, bir toplumun ahlâkî durumu düzgün olduğu sürece Alİah, onları helak etmeyeceğini belirtmektedir. Bu husustaki Kur'ân'm ifadeleri şöyledir: "Gerçek şu ki: Halkı habersizken, Rabbin haksızlık ile ülkeleri helak edici değildi." (En'am, 6/131)." Halkı iyi olduğu halde Rabbin, haksızlıkla memleketleri helak etmez" (Hûd, 11/117).
Müfessirlerin bir kısmı 'haksız yere'(zulümle) ifadesine şu yorumu getirmişlerdir: "Allah, bir toplumu, sırf Kur'ân'a muhalif inançlarından dolayı helak etmez. Halk birbirleri ile ilişkilerinde âdil ve iyi olduğu sürece, yalnızca çok-tanrıcı inançlara sahip olmaları (ki geniş anlamda İslam İnancına karşı olan herhangi bir inançlar bütünü olarak yorumlayabiliriz), toplumun ilâhî bir cezaya veya helake uğraması için yeterli neden olamaz demektedirler. Eğer halk, birbirlerine karşı kötü davranmıyor, birbirlerinin çıkarlarına zarar vermiyor veya vahşiyane davranışlarda, büyük haksızlıklarda bulunmuyorsa, inançsız olmaları helaki (toplumsal çöküntüyü) gerektirmez. Burada şu meşhur vecizeye dikkat çekiyorlar. "Küfür ve putperestlikle iktidar olunabilir, ancak adaletsizlik ve zulümle asla."[369]
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Kur'ân'ın temas ettiği önemli bir husus, herhangi bir toplumu asla uyarıcısız bırakılmayacağı ve onlara peygamber gönderilmeden azap edilmeyeceğidir. Kur'ân'm bu konudaki beyanına kulak verelim: "Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir peygamberi memleketlerin ana merkezlerine göndermedikçe, o memleketleri helak edici değildi."(Kasas, 28/59). "...Biz bir'peygamber göndermedikçe (kimseye) azap edecek değiliz" (Isrâ, 17/15).
Sıddıkî, "her toplum da halk, toplumun nabzını duyan ve toplumun tehdit edildiği tehlike ve güçlükleri bir dereceye kadar görebilenleri istememektedir. Savaşlar, grevler, halk ayaklanmaları ve toplumsal ihtilaller halka, içinde yaşadıkları toplumda bir yanlışlığın olduğu konusunda yeterli uyanlardır", demekte ve "buna rağmen halk, tarihin ve insan kaderine biçim veren ahlakî faktörleri derinlemesine kavramış olan insanların haber verdikleri uyarılara kulak vermediği takdirde, ceza günü uzak değildir", yorumunu yapmaktadır (bkz. Sıddıkî, a.g.e., s. 34-35).
Kur'ân, toplumların çöküşüne yol açan etkenler üzerinde dururken, yok olmayı gerektiren birçok unsurlardan bahseder. Bu unsurlar arasında esas olarak adaletsizlik, zulüm ve baskının bir toplumun yok olmasına sebep olduğu düşüncesi ortaktır. Kur'ân bu konuyu şöyle dile getirmektedir: "Nice memleketler var ki biz onları heiâk ettik. Azabımız onlara geceleyin, yahut gündüz istirahat ederken geldi, Azabımız onlara geldiğinde çağırışları, "biz gerçekten zalim kişilermişiz" demelerinden başka bir şey olmadı." (Araf, 7/4-5). Bu husus, Enbiyâ Sûresinde ise, daha şümullü olarak vurgulanmakta, refahın şımarttığı insanların helaki söz konusu edilmekte ve onların zulümlerini itiraf ettiklerinden bahsedilmektedir:"Zalim olan nice beldeyi kırıp geçirdik; arkasından da nice başka topluluklar vücuda getirdik. Azabımızı hissettiklerinde bir de bakarsın ki oralardan (azap bölgesinden) kaçıyorlar! Kaçmayın! İçinizde bulunduğunuz refaha ve yurtlarınıza dönün! Çünkü size sorular sorulacak. Vay başımıza gelenlere! dediler; gerçekten biz zalim insanlarmışız. Biz kendilerini, kuruyup biçilmiş ekin, sönmüş ateşe çevirinceye kadar bu feryatları sürüp gider."(Enbiyâ, 21/11-15)
Sıddıkî, bu âyetleri yorumlarken şöyle demektedir: "Sıradan zulüm her toplumda mevcuttur. Bu bakımdan Kur'ân, burada baskıya yol açan büyük zulümleri kastetmektedir. Bununla, bir halkın birbirine karşı baskıcı olması ve bir bütün olarak bir halkın başka bir halk ve uluslara adaletsizce davranması anlatılmaktadır." [370]
Herhangi bir toplum gerek ticaret, gerek sanayi sahasında nankörlük, zenginliği kötüye kullanma, lüks, israf, saçıp savurma, ticarî İlişkilerde adaletsİzlik, istifçilik, ihtikar, karaborsa, aldatma, hile gibi ekonomik olumsuzluk ve hastalıklara bulaştığı an, artık bunlarla beslenen toplum zihninin tavrı, yalnız o aİanla sınırlı kalmayacaktır. Eninde sonunda toplumun bütün müesseselerine, birimlerine ve alanlarına yayılacaktır. Çünkü toplum, bir bütündür. Farklı ahlâk alanlarının birbirlerinden ayrı tutulabileceği, ya da ötekinden bağımsız olarak ele alınabile...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın