|
Konu Başlığı: Sünnetullahın Konusu 2 Gönderen: ღAşkullahღ üzerinde 22 Mart 2011, 00:09:27 SÜNNETULLAHIN KONUSU 2 a2- Tarihsel Arka-Plan: İnsanlık Tarihi: Kur'an, geçmiş dönem olaylarıyla ilgili pek çok örneğe yer vermekte ve bunu yaparken şaşmaz hedefine yönelik muhtelif fonksiyonlar icra etmektedir. Tarihin belli bir diliminde cereyan etmiş bu olayları sahneye koyarken Kur'an ya işlenen konuyu örneklendirmekte, ya inananlara içinde bulundukları durumun tarihte yaşanan benzerlerini hatırlatarak, onları teselli veya teşvik etmekte, ya çok temel bir ahlâk sorununa işaret etmekte, ya da başka bir amaç gütmektedir. Ama onun gayesi hiç bir seferinde salt hikayecilik edebiyat veya kuru bir olayın nakledilmesi olarak değerlendirilemez. Nitekim onun kıssaları seçişi ve sunuşu aktüel duruma o denli uygundu ki, herhangi bir kıssanın anlatıldığı dönemi tespit ettiğimiz takdirde, anlatılan kıssadan hareketle içinde bulunulan durum hakkında fikir sahibi olabiliriz. Kur'an'ın indiği dönemdeki olaylar, Kur'an metninin biçim almasında bu denli etkin olmuştur. Bu durum Kur'an'ın hayatla içice oluşunun bir sonucuydu kuşkusuz. Bu arada Kur'an'da anlatılan kıssalarla Hz. Peygamber ve çağdaşlarının durumları arasındaki böylesi bir benzerlikten hareketle; hemen aktüel duruma uygun bir hikaye yakıştırıldığını veya Kitab-ı Mukaddes kıssalarında yapılan bazı uyarlamalarla bu paralelliğin sağlandığını söylemek kanımızca insafsızca bîr yargı olur [75]. Kur'an'ın indiği muhitte halk arasında dolaşan pek çok efsane vardı. Bunların belki bir bölümü tarihsel gerçekliği olmayan efsanelerdi, ama bunların azımsanamayacak bir bölümünü de gerçek tarihsel şahsiyetlerin rol oynadığı senaryolar teşkil etmekteydi. Bu ikinci türün kaynaklığını büyük ölçüde ehl-i kitabın deruhte ettiği söylenebilir. Kitâb-ı Mukaddes metninde yer alan tarihsel anlatımların, beşerî katkılarla süslenen ve olağanüstü kılınan son şekillerini, Kur'an'ın ilk hitap çevresinin tarih edebiyatını yansıtan isrâ'iliyyât [76] ürünlerinde bulmak mümkündür. Bunun yanısıra Araplar doğal olarak, kendi tarihleri ('Âd, Semûd, Sebe’, Medyen ve Luqmân kıssaları) hakkında da malumat sahibiydiler [77]. İşte Kur'an işlediği tarihsel örnekleri bu malzeme arasından seçmiştir. Bunun sebebi, muhataba ders verirken konuyu onun bildiği olaylarla örneklendirmenin daha etkili olacağı gerçeğidir. Bu eğitsel gerçeği görmezlikten gelip, Kur'an kıssalarını cahilî kültürün bir ürünü olarak göstermeye çalışmak dürüst bir tutum olmasa gerektir.[78] Kaldı ki, biz Kur'an'ın bazı olayları işlerken, temel sapma niteliğindeki beşerî katkıları tasfiye etme amacıyla, geleneksel tarihe aykırı malumata da yer verdiğini biliyoruz. [79] Ama Kur'an'ın işlediği tarihsel olayların hiç birisi cahiliyye Arabı'nın yabancısı değildi. En eski Arap kabileleri olan Ad ve Semud hakkında bile, doğru ya da yanlış bilgi sahibi idiler [80] ilk muhataplarının bu tarih kültürüne Kur'an da işaret etmektedir [81]. Onlara kendilerinden öncekilerin; Nuh, Ad, Semud milletlerinin, İbrahim kavminin, Medyen ve alt üst olmuş şehirler halkının haberi gelmedi mi?[82] Cahiliyye Arapları'nın tarih kültürünü açıkça yansıtan bu tür ifadelerin yanısıra, Hz. Peygamber'in karşıtlarının Kur'an'da anlatılanlara itiraz ederken kullandıkları "öncekilerin efsaneleri" (esâtîru'l-evvelîn) [83] sözü ve Hz. Peygamber'den mucize isterken, önceki peygamberlerin gösterdiklerine benzer mucizeler getirmesini talep etmeleri [84] de onların tarih kültürünü yansıtmaktadır. Kur'an'ın ele aldığı tarihsel olayların coğrafî çerçevesini kuzeyde Mısır, Şam, Irak; güneyde Yemen'e kadar bütün Arap yarımadası olarak belirleyebiliriz. [85] Büyük ölçüde peygamberlerin serüvenlerinden oluşan Kur'an kıssalarının bu çerçeveyle sınırlı kalmış olmasını, bütün peygamberlerin bu bölgeye gönderildiği şeklinde yorumlamak büyük bir yanlışlık olur. Bunun belki de tek sebebi, ilk hitap çevresinin tarih kültürünün baz alınmış olmasıdır. Nitekim Kur'an, tarihin kendi anlattıklarından ibaret olmadığını açıkça ifade eder. [86] Tarihte kalmış olaylardan söz açarken Kur'an'da hâkim olan üslûp, onları yok eden sebepleri hatırlatmak ve muhatabın ona göre kendisini kontrol etmesini sağlamak amacına matuftur. Bunu yaparken Kur'an âdeta tarihin, bütün uyarılara rağmen; fitne, bozgunculuk ve zulümde ısrar eden toplumların örnekleriyle dolu olduğunu gözler önüne sermektedir. İnsanlık tarihinin, insanların basiretsizliğinin yol açtığı acı manzaralarla dolu olması, Kur'an’ın yine aynı çıkmaza girmiş olan insanlara tarih şuurunu vermesi için yeterli bir sebep teşkil ediyordu. Kur'an, bunun için özellikle, hakikati yakalama ve ilâhî hedefe doğru yürüme konusunda en şanslı durumda bulunan peygamberi toplumları seçmiştir. Bunun sebebi, ilk hitap çevresinin de bir peygamberle karşı karşıya bulunmasıdır. Bu itibarla Kur'an'da yer verilen tarihsel malumat bir bakıma peygamberler tarihidir. “Peygamberlerin önemlilerinin geliş sırası A'râf ve Hûd surelerinden çıkarılacağı gibi şöyledir -ki bu sûreler, özellikle gelişmiş ve düzenli bir üslubu olan Hûd sûresi, peygamberlerin hikayelerini sistemli bir şekilde vermektedir: Nuh, Hûd, Salih, İbrahim (Lût ile çağdaş), Şu'ayb (Lût ve İbrahim'den pek az sonra geldiği anlaşılmaktadır [87] Musa ve İsa (aleyhimusselâm)- [88]. Kur'an'da kavmiyle mücadelesine yer verilen ilk peygamber olarak karşımıza çıkan Nuh, tek Allah'a kulluk çağrısı karşısında ilk tepkiyi toplumun önde gelenlerinden alıyordu. Onların Nuh'a karşı koyarken öne sürdükleri gerekçeler, Kur'an'daki diğer örneklere benzemesi bakımından oldukça ilginçtir: Senin ancak bizim gibi bir insan olduğunu görüyoruz. Daha başlangıçta, sana bizim ayak takımı dışında uyan olmadığını görüyoruz. Sizin bizden bir üstünlüğünüz de yoktur, dediler.[89] Tarihsel seyri takip ettiğimizde Nuh'tan sonra sıra, en eski Arap kavmi olarak bilinen Ad'a gelir. Hud peygamberin kavmi Kur'an'da 'âd el-ûlâ (ilk Ad) [90] ve 'âd-irem [91] olarak zikredilir. Kur'an'ın anlatışında Ad kavminin en belirgin özelliği olarak, oldukça güçlü ve gücünün fazlasıyla farkında bir millet olması göze çarpar [92]. Kendi içlerinden birinin Allah'a kul olmaya ve onun dışındaki tanrıları terketmeye çağrısı karşısında Ad kavminin tepkisi de Nuh kavminden farklı olmamıştı. [93] Onların en önemli gerekçeleri ise sahip oldukları güç idi. [94] Kur'an, sonuçta Hud'un uyarılarının onları bu sarhoşluktan uyandıramadığını ifade eder [95]. Kur'an'da Ad'den sonra gelen Arap kavmi Semud'dur. Semud'dan bahseden en eski belgeler MÖ. VIII. yüzyıla ait Asur kitabeleridir [96]. Bu belgelerden anlaşıldığına göre MÖ. birinci binin başlarında tarih sahnesine çıkmışlardır. [97] Arapça kaynaklar genelde Semud'un Hicaz-Şam arasında Hicr'den başlayıp, Vâdî'l-Qurâ'ya kadar uzanan bölgede yaşadıklarını kabul ederler. [98] Semud'un yaşamış olduğu bölge ile ilgili Kur'an'daki tek ip ucu ise, burasının kayalık bir vadi oluşudur (ashâbu'l-hicr) [99] Gerek Kur'an ifadelerinden [100] gerekse Semud'dan söz eden yazıtlardan [101] onların da güçlü bir teknoloji ve ileri bir refah düzeyine sahip oldukları anlaşılmaktadır. Ancak, öyle anlaşılıyor ki Semud toplumunun içinde bulunduğu lüks hayatı, onları Allah'tan uzaklaştırmış ve azgın bir toplum haline getirmiştir. Ülkede bir kesim lüks içinde yaşarken, diğer bir kesimin sefalet çektiğini Kur'an'dan anlıyoruz. [102] Kur'an, Salih peygamberin bozguncu takımın propagandalarına karşı halkı bilinçlendirme çabalarından söz etmektedir. Ancak sonuçta Salih peygamberin de toplumu ıslah etmeye güç yetiremediği anlaşılıyor. [103] Tarihsel seyri takibe devam ettiğimizde Salih'ten sonraki dönemlerde İbrahim ve Lut ile karşılaşmaktayız. Kur'an, Hz. İbrahim'in putperest kavmiyle mücadelesinden söz etmekle birlikte, onların durumlarına yer vermez. Lut ise Kur’an'da, İbrahim'e inanan bir mü'min olarak belirmektedir. [104] Kur'an'da ne İbrahim'in ne de Lut'un kavmi için bir isim tasrih edilir. Ancak Kitâb-ı Mukaddes'te Sodom'un helâkiyle ilgili olarak geçen mahpeka (ibr.)'nın, Kur'an'da "altüst olmuş şehirler" anlamında kullanılan el-mu'tefikât'a tekabül ettiği düşünülürse, Lut'un kavminin meşhur Sodom olduğu söylenebilir. [105] Müfessirler de Lut'un Sodom'a gönderildiğini kabul ederler. [106] Kur'an Sodom halkının içinde bulunduğu durumla ilgili en belirgin özellik olarak cinsel sapıklığın son derece yaygın oluşunu zikreder. [107] Bu salgın o kadar yaygınlık kazanmış olmalı ki, onlar işi yoldan geçenlere bile saldırma noktasına kadar getirmişlerdi [108]. Lut peygamberin çabaları fayda vermediği gibi, onunla alay ettiklerini ve onu sürgüne yeltendiklerini anlıyoruz . [109] Sodom'un sonu da diğerleri gibi oldu. [110] Kur'an'ın önemle üzerinde durduğu eski toplumlardan birisi de Medyen'dir. Medyenlilerin yaşadıkları dönem hakkında çok görüş vardır. Ancak, Kur'an'ın ifadesinden onların, Lut'dan hemen sonraki dönemlerde boy gösterdikleri anlaşılmaktadır. [111] Şuayb'ın yaşadığı tarih ise kapalıdır. Fakat Musa Mısır'dan kaçıp Medyen'e sığındığında kendisini himaye eden şahıs [112] müfessirlerin dedikleri gibi Şuayb ise [113] bu tarihi tahmin etmek daha da kolaylaşır. Batlamyus, Medyenliler (Modiana)in Kızıldeniz sahillerinde yaşadıklarını söylemektedir. [114] Coğrafyacılar Medyen'i Tebuk'tan altı günlük mesafede bir sahil şehri olarak tarif ederler. Meyden, Eyle'den Medine'ye doğru uzanan Hac yolu üzerinde ikinci konak yeri idi. [115] Kuzeyi güneye bağlayan yol üzerinde bulunması Medyen'e önemli bir ticarî konum bağışlıyordu. Şuayb'ın çağrısında ticaret ahlâkının ağırlıklı yerinden, Medyen halkının her türlü ticarî hilekarlığı yapmakta olduğunu anlıyoruz .[116] Kur'an'ın anlatımından çıkarılabilecek bir diğer nokta da, Şuayb'a inanan önemli bir kitlenin varlığıdır. [117] Şuayb'ın söylediklerinin, kurulu düzenleri için ciddi bir tehdit olduğunun farkında olan [118] inkarcılar gerek Şuayb'a inananlar gerekse Medyen'e uğrayan yolculara yönelik Şuayb aleyhtarı bir kampanya başlatmışlardı [119]. Bu yolla başa çıkamayacaklarını anlayıp, peygamberle birlikte inananları sürgün etmeye karar verdiklerinde ise, iş işten geçmişti. [120] Kur'an, Şuayb peygamberi yalanlayan bir topluluk olarak Medyenliler'den başka bir de, "orman halkı" anlamına gelen ashâbu'l-eyke'den söz eder. [121] Ancak, Şuayb'ın asbâbu'l-eyke'ye yönelik mesajında da ticaret ahlâkının önemli yer tutması; bu ismin, ormanlık bir bölgede yaşıyor olmalarından dolayı Medyen sakinlerine verilmiş bir sıfat olması ihtimalini güçlendirmektedir. Nitekim daha önce benzer bir şekilde, kayalık bir bölgede oturdukları için Semud'a ashâbu'l-hicr dendiğini görmüştük. Kur'an'da en çok yer verilen kıssa Musa'nın serüvenidir. Kur'an, Musa'nın gönderilmesini hazırlayan zeminden bahsederken, dönemin Mısır'ındaki sosyal yapıyı tasvir etmektedir: “Firavun memleketin başına geçti ve halkını fırkalara âyırdi. İçlerinden bir topluluğu güçsüz bularak onların oğullarını boğazlıyor, kadınlarını sağ bırakıyordu. Çünkü o, bozguncunun biriydi... [122] Firavun'un halkı fırkalara ayırmış olmasını meslek grupları olarak anlamak oldukça güçtür" [123]. Belli ki, burada anlatılmak istenen; Firavun'un takip ettiği politikaların toplumu birleştirici değil, bölücü bir fonksiyon icra etmiş olduğudur. Musa ve Harun'un ilk mesajları da, Firavun'un bu zulme son vermesine yöneliktir. [124] Kur'an ifadelerinden öyle anlaşılıyor ki; Firavun, bütün olumsuzlukların tek sebebi değildir. Hatta ondan, yola gelmesi muhtemel biri olarak söz edilir [125]. “Firavun bu çağrıya uymamıştı ama, ilk zamanlar Musa ve Harun'a karşı mücadele vermeyi de düşünmemiş olsa gerek ki, çevresindeki menfaat odakları onu bu gevşek tutumundan dolayı tenkit ediyordu.” [126] “Sonuçta Musa ve Firavun arasında dönüşü olmayan amansız mücadele başlıyor ve işi soy kırımına kadar götüren Firavun ve bağlıları Kizıldeniz'de boğularak yok oluyorlardı.” [127] Büyük bir bölümüne yer verdiğimiz bu tarihsel olayları hatırlattıktan sonra Kur'an, muhatabı bu olaylar üzerinde düşünmeye çağırmaktadır [128]. Kur'an, bitmek tükenmek bilmeyen bu ısrarlı çağrısıyla, aynı zamanda söz konusu edilen olayların tarihte yaşanmış gerçek olaylar olduğunu iddia etmiş oluyordu. Modern sosyolojide, geliştirilen tarih kuramının geçerliliği ve ciddiyeti, dayandırıldığı olayların gerçek veya hayal ürünü olmasıyla ölçülmektedir[129]. Kur'an da bir bakıma, değişmez tarih yasaları olarak takdim ettiği sunnetullah'ı bu zemin üzerine bina etmektedir: “Sizden önce birtakım uygulamalar (sunen) geçmiştir. Yeryüzünde gezin de, yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bir bakın.” [130] Bu itibarla Kur'an'daki tarihsel anlatımların gerçekliği üzerinde kısaca durmak istiyoruz. Kur'an kıssalarına sahne olan Arap yarımadasının tarihi, ilmî araştırmalara konu olmaktan uzak değildir. Kur'an ve Kitâb-ı Mukaddes kıssaları arasındaki önemli orandaki müştereklik, gerek Müslüman, gerekse Kitâb-ı Mukaddes bağlısı tarihçileri, kutsal kitaplarında adı geçen toplumların tarihini araştırma yönünde müşterek bir çabanın içine itmiştir. Bu sevk-i tabiî neticesinde, aslan payını batılı araştırmaların aldığı muazzam bir tarih literatürünün meydana getirildiğini görüyoruz. Bu arada, sadece Kur'an'da adı geçen toplumlar söz konusu olduğunda, batılı araştırmacıların zaman zaman Kur’an'la müşterek Kitâb-ı Mukaddes kıssalarının araştırılmasında sergiledikleri İlmî hassasiyeti göstermediklerini üzülerek ifade etmek gerekir [131]. Örnek vermek gerekirse, Tevrat'ta yer almayan Ad kavmi ile ilgili olarak Wellhausen, eski Arap şiirindeki 'âd kelimesinin "eski zaman" anlamına geldiğini ve böyle bir kavmin varlığına delâlet edemeyeceğini söyler. Bu durumda "Ad kavmi döneminden beri" anlamındakinin 'ahd 'âd) kullanımı Wellhausen'a göre, "eskiden beri" anlamına gelmelidir [132]. Oysa ki Arap tarihi üzerine yapılan tetkikler en azından böyle bir kavmin yaşadığını kesinlik derecesinde ortaya koymaktadır. Ad, Batlamyus tarihinde Oditae şeklinde, birçok Yunan kaynağında da Adramitae (İrem)'le ilgili olarak yer almaktadır [133]. Bir diğer görüşe göre de Ad, maruf lyâd kabilesi idi [134]. Kur'an kıssaları ile ilgili çok değerli bir çalışmanın sahibi M.B. Mehran ise, genel kanaatin aksine, son arkeolojik araştırmaların ışığında Ad kavminin kuzeyde, Ürdün'ün güneyinde yaşamış bir kavim olduğunu öne sürmekte ve bu bölgede "İrem Vadisi" diye bilinen bir yerin bulunduğunu antik eserlerden hareketle göstermeye çalışmaktadır. [135] Kur'an'da zikredilen en eski kavmin tarihsel gerçekliğiyle ilgili en azından ipuçları bulunduğu inkâr edilemezken, bazı Kitâb-ı Mukaddes kritikçilerinin, işi Hz. İsa'nın gerçekliğini bile reddetme noktasına kadar götürmüş oldukları [136] göz önünde bulundurulacak olursa, meselenin ciddiyeti anlaşılacaktır. Bu konuda son olarak, Kur'an'ın tarihsel malumata kesinlikle dogmatik bir değer atfetmediğini, bilakis ısrarla tarihin incelenmesine çağrıda bulunduğunu bir kez daha hatırlatarak; konunun ön yargılardan uzak uzmanlara düşen bir iş olduğu yönündeki kanaatimizi ifade etmek istiyoruz. Konumuza dönecek olursak; bu bölümde bir araya getirmiş olduğumuz malumat bize insanlığın tarih boyunca birtakım sapmalar gösteregeldiğini örneklendirmektedir. Bu örneklerle, bir önceki alt bölümde tanıtmaya çalıştığımız cahiliyye toplumunun durumu bir arada değerlendirildiğinde, Arapların tarih konusunda uyarılmaya olan ihtiyacı kendisini ele vermektedir. Bir bakıma genelde vahiy kurumuna, özelde ise Kur'an vahyine zemin teşkil eden bu tarihsel panoramanın yanında, tarihin çekirdeğini oluşturan insan faktörü de önemliydi kuşkusuz. Kur'an çok yerde insan tahlilleri yapmakta ve bizim görebildiğimiz kadarıyla toplumsal'dan bireysel'e indirgeyici bir tavır sergilemektedir. Bu durumda Kur'an'ın tarih anlayışında ferdin önemli bir yer işgal ettiğini söylemek sanırız yanlış bir değerlendirme olmaz. [137] a3- Evrensel Arka-plan: Beşerî Zaaflar: Kur'an, sunnetullah olgusunu insanın yüklendiği emanetle sıkı sıkıya ilişkili sunmaktadır. Çünkü insanın üstlendiği görev, yeryüzünde Allah'ın halifeliğidir. Bu ise tarihsel bir görevdir; insan cinsi, görevinin konusu olan yeryüzünü imar ve ıslah edecektir. İnsanın yüklendiği emaneti anlamlı kılan hürriyeti, onu tarih karşısında sorumlu kılan olumlu ve olumsuz güçlerle donatılmış olmasının sonucudur: “Biz insanı karışık bir nutfeden yarattık, onu deneyeceğiz; (bu yüzden) onu işitir ve görür kıldık. Sonra ona yolu da gösterdik, artık ister şükretsin, isterse nankörlük...” [138] imtihanın adil ve ölçücü olması için gerekli ilk öğe insanın kazanmaya (felâh) da kaybetmeye (husrân) de elverişli olmasıdır. Bunu izleyen ikinci öğe ise, insanın imtihanının konusu olan hayatın belli ölçülerde onun önünde boyun eğecek bir tarzda tedbir edilmiş bulunmasıdır. [139] İşte bu iki elverişli zemin, yani insanın halifelik görevini üstlenebilecek ehliyeti hâiz oluşu ve hayatın onun emrine amade kılınışı, insanoğlunu tarih boyunca şahit olunan bir ikilemin kucağına itmiştir. Esasen bu dualite, ontolojik bir gerçekliktir ve insanlığın yaşadığı mantık düzleminde kaçınılmaz bir durumdur. “Şöyle ki; insanın bir görevle sorumlu tutulması, o görevi yerine getirmeye kabiliyetli olması halinde anlamlı ve âdilcedir -Kur'an insanlığın görevlendirilmesinde temel ilke olarak bunu kabul eder. [140] “İnsanın bir şeyi yapmaya kabiliyetli oluşu ise, aynı zamanda o şeyi yapmama yeteneğini de beraberinde getirir. Şayet bu iç-içelik söz konusu değilse kabiliyetten değil, zorunlu rolden söz etmek gerekir. Oysa ki, Kur'an'da insan için zorunlu bir rolden değil, çift kutuplu bir potansiyel iç-içelikten sözedilmekte olduğu açıktır. [141] Konumuza döndüğümüzde, insanlığın görevinin konusu olması itibarıyla hizmetine sunulan hayatın, bütün çekiciliğiyle onun karşısında durmakta olduğunu görüyoruz: “Kadınlara, oğullara, kantarlarca altın ve gümüşe, nişanlı atlar ve develere, ekinlere karşı aşırı sevgi beslemek insanlara güzel gösterilmiştir. Bunlar dünya hayatının nimetleridir...” [142] Aslında dünya hayatının nimetleri, cazibesini, insanın fıtrî ihtiyaçlarına cevap verici olmasından almaktadır. Bu itibarla bizzat kötü ve kötülüğe itici değildirler. Ama bunların ahlâkî değerini belirleyecek olan, insanın hürriyetini kullanma biçimi olacaktır. İnsandan beklenen, dünya hayatının cazibesinin peşine takılıp, onu varoluş gayesi haline getirmesi değil, ona görevini yerine getirmesi için emrine verilmiş olan bir araç olmaktan öte bir değer atfetmemesidir. Kur'an insandan dünya nimetlerine karşı olumsuz bir tavır takınmasını istememektedir; aksine, onun önerdiği hayat tarzı bu nimetlerden faydalanmanın belli bir ölçüye göre olması gereğini getirmektedir. Aksini iddia etmek Kur'an'ın insanı kendisiyle karşı karşıya getirdiğini söylemekten farksız olur. Oysa Kur'an, tam aksine, getirdiği ölçüler ve sınırlamalarda insanın kendisiyle, toplumla ve tabiatla zıtlaşmasının önünü almayı hedeflediğini söylemektedir. Kur'an insandan beklentilerini kulluk olarak özetlemektedir. Ancak Kur'an'ın sözünü ettiği kulluk; günlük hayattan rituel ibadetlere de belli bir zaman ayırmaktan ibaret değildir. Önemli olan ferdin tek tek davranışlarının niteliği değil, bir bütün olarak seçtiği hayat tarzının niteliğidir. İnsanın yaratılışındaki çift kutupluluk iki zıt istikamette iki zıt yaşam imkânını içermektedir. Fert, yapacağı tercihle şu iki yoldan birisinde bulacaktır kendisini: Yeryüzünde insan onuruna yaraşır bir hayatı oluşturma/sürdürme (ıslâh) ya da tam tersi bir yolda (ifsâd)... Kur'an'ın anlatışında insan bireyi, koca bir insanlığın kaderini belirlemede böylesine güç sahibi kılınmış ve tarih âdeta onun eline teslim edilmiştir. Durum bu şekilde tespit edilince kulluk sürecinde formel birtakım ibadetlerin (ibâdât-ı mersûme) bile kulluğun bizzat kendisi olmadığı, ancak bu süreçte işlevsel bir rolü haiz bulunduğu açıklık kazanmaktadır. [143] Dolayısıyla ibadetler ferdin ıslâh çizgisinde kalmasına katkısı nisbetinde anlamlı ve önemlidir. Bu katkı sıfır noktasına indiği andan itibaren bu önem de ortadan kalkar. [144] Islâh çizgisinde ibadetlerin yerine ise ifsâd çizgisinde de küçük günahların [145] yeri odur. Bu durumda bütün mesele, ferdin söz konusu iki zıt istikametten hangisinde yer alacağının belirlenmesidir. Bu, Kur'an'ın ahlâkı bir bütün olarak değerlendiren bakış açısından kaynaklanmaktadır. Ona göre -ahlâkî anlamda- bazı konularda iyi, diğerlerinde kötü olmak mümkünse de, kalıcı bir konum değildir. Netice itibarıyla insan ıslâh ve ifsâd çizgilerinden birisinde ilerleyen ahlâkî bir süreçtir. Çizginin değiştirilmesi mümkünse de, her ikisinde birden yer almak birtakım eylemlerle mufsid, birtakım eylemlerle muslih olmak gibi bir durum söz konusu değildir. İşte insanın önünde duran bu iki istikametten hangisine yöneleceğini belirleme yetkisi sadece kendi hürriyetine bırakılmıştır, insanın hürriyetini kullanma biçimini etkileyen dahilî (hevâ) ve haricî (şeytân) faktörler ise sonsuzdur. Kur'an insanoğlunun insanlık yolunda karşısına çıkacak dışsal etkenleri de kabul etmekle birlikte vurguyu içsel'e yapmaktadır. Zira şeytân'ı üreten veya ona fırsat veren hevâdır. Bununla birlikte Kur'an bu noktada ilke olarak insana güvenmektedir; çünkü o insanın doğru ile yanlışı ayırabilme yeteneğini tanımakta [146] ve bu yolda başarılı olma şansının yüksek olduğunu daima hatırlatmaktadır. [147] Ancak, belki aynı sıklıkta insanın hürriyetini kullanma biçimini olumsuz yönde etkileyebilecek iç dinamiklere de dikkat çekmekte ve bu zaafları dizginlemenin yolunu göstermektedir. Toplumları kemiren ve yok eden faktörlerin hepsi de Kur'an terminolojisinde zulm vasfında ifadesini bulur. İnsanın zulmü ortaya çıkaran zaafları onun kendisine, hem-cinslerine, tabiata ve-bunlardan ayrı olmamakla birlikte-Allah'a karşı davranışlarında kendini gösterir. Düşüncesizlik [148] huysuzluk [149] acımaksızlık [150] nankörlük [151] azgınlık [152], telaş [153] vb. insanın bu tür zaaflarındandır. Kur'an'ın anlatışında bu zaaflar bir bütün görünümündedir. Bunlardan herhangi biri beslendi mi, diğerleri onu izler. Örneğin, insanda kendisini yeterli görme ve Allah'tan bağımsız hissetme {istiğna) eğilimi vardır [154] İnsanın kendisini yeterli göreceği sahalar sayısızdır. Ama bu istiğna ve tekebbür duygusunun önü alınmadığında, bu duygu insanı sadece Allah'a değil, içinde yaşadığı topluma karşı da sorumsuz bir hale getirir. [155] Özetlemek gerekirse, Kur'an insanı iki kutuplu (nötr değil) bir varlık olarak takdim etmektedir. Onda bu iki kutuptan hangisinin ön plana çıkacağını belirleyen tek faktör ise, kendi hür iradesidir. Onun zaaflarının güdümüne girmesi, tarih içerisinde olumsuz rol oynamasını doğuracaktır. [156] Tarih içerisinde olumlu rol oynayabilmesi fıtratına kulak vermesi, yabancılaştırıcı etki ve unsurlardan arlanması ve zaaflarını dizginlemesine bağlıdır. Bu sürecin işleyişine girmek istemiyoruz, ancak Kur'an bu süreci tahlil etmektedir. [157] İnsanın zaaflarının güdümüne girmesi için kendisini bırakması yeterliyken, zaaflarını dizginlemesi ise çabayı gerektirmektedir. Bu yüzden olsa gerek, Kur'an bu çabayı gösterene Allah'ın yardım edeceğini söyler. [158] Esasen Kur'an'ın tasvir ettiği insan gerçeği ölçü alınacak olursa, insanın tarih içinde başarılı olmak için haricî bir yardıma ihtiyacı olmadığını söylemek yanlış olmaz. Ancak bu, ona yardım edilmesine de engel değildir. Nitekim Kur'an, vahyi insanlığa bu türden bir katkı (rahmet) olarak görmektedir. [159] Ayrıca Allah'ın, insanın ahlâkî yaşantısında ona yardımını her zaman için haricî bir yardım olarak anlamak gerekmeyebilir. Sözü edilen yardım çoğu kez, yaratılışta fıtrata yerleştirilen iyilik kabiliyeti olarak anlaşılmaya da elverişli görünmektedir. [160] b- İlgili Kur'an Pasajlarının Tarihsel Bağlamı Tarihsel bağlam derken kastettiğimiz şey, klasik literatürde esbâb-ı nüzul (ayetlerin iniş sebepleri) ilmi [161] adı altında ele alınan konularla önemli paralellikler içermektedir. Şu farkla ki; nüzul sebebi, bir ayet veya ayetler grubunun inmesine neden olan somut bir olaydan ibarettir [162]. Bizim aramak istediğimiz ise, ortada muayyen bir olay yoksa da, verilen mesaja ihtiyaç duyuran tikel ortamdır. Bir bütün olarak Kur'an'ın zemininin incelendiği bir önceki alt başlıktan farklı olarak, burada belli bir Kur'an pasajının gelmesine zemin oluşturan tikel ortamlar söz konusu edilecektir. Bu ortamlar ne denli iyi tahlil edilirse, Kur'an'ın söz konusu ortamda hangi ihtiyaca cevap vermek istediği o derecede isabetle kaydedilecektir. Kur'an, Arapların Hz. Muhammed'in peygamberliğini ilanından önceki peygamber beklentilerine işaret etmektedir. [163] Arapların -bu beklentide samimi olmadıklarını gösteren- Peygambere karşı koyuşlarını ve onun en azılı düşmanı kesilmelerini Kur'an "yeryüzünde büyüklenme" (istikbâr) ve "kötü bir tuzak" olarak niteler [164]. Çünkü onların Hz. Muhammed'in peygamberliğini tanımamalarının makul ve ahlâkî hiç bir gerekçesi yoktur. Şairlik ve mecnunluk [165] gibi iftiraları dışında tek haklı gerekçeleri, onun günün, ölçülerine göre herhangi biri olmasıdır [166] . Kur'an, Arap toplumunun önde gelenlerinin aslında, içlerinden basit birisinin, bütün düzenlerini alt üst edecek fikirlerle ortaya çıkmasını kabullenemediklerini bildirir. Kur'an'ın "büyüklenme" dediği tavır bu olsa gerektir. Müşrik Araplar'ın Hz. Peygamber'in mesajına gösterdikleri tepki ve inananlara uyguladıkları baskı onları başka bir ülkeye sığınmak zorunda bırakacak ölçüde şiddetlenmiştir. İşte Arapların sunnetullah ifadesiyle ilk tanışmaları bu ortamda gerçekleşmiştir. Kaynaklarda verilen bilgilere göre, sunnetullah'dan söz edilen surelerden nüzul tarihi olarak en erkeni Fâtır süresidir. Bu surenin nüzul tarihi olarak Habeşistan hicreti ile İsrâ hâdisesi arasındaki dönem zikredilir. [167] “Kur'an, peygamber karşıtlarına, kendileri katında en geçerli değer ölçüsü olan mâlî varlık ve nüfuz açısından daha iyi durumda bulunduğu halde, benzer ahlâkî olumsuzluklar nedeniyle yok olmuş eski toplumları hatırlatır.[168] Onların tarihten almaları beklenen ders, yapılan bir kötülüğün zararını, o kötülüğü yapanın çekeceğidir. Bu açıklamalar inkarcılar için bir uyarı olduğu gibi, inananlar için de müjde ve rahatlatma olarak değerlendirilebilir. Surenin son ayetinde ise tarihin işleyişinde zaman faktörünün aldatıcı özelliğine dikkat çekilmektedir. “Allah, işledikleri hatalar yüzünden insanları hemen cezalandıracak olsaydı yer yüzünde canlı kalmazdı...”[169] Kur'an'da sıkça görülen benzer ifadeler gösteriyor ki, müşrik Araplar başlarına taş yağmamasını, doğru yolda olduklarının veya Kur'an'ın kendilerine yönelik tehditlerinin asılsızlığının bir göstergesi olarak ele almaktadırlar.[170] Buna ilaveten, Kur'an yoğun tehditler yağdırırken, müşriklerin hâlâ bir felakete maruz kalmamalarına, inananların anlam verememiş oldukları da akla gelmektedir. Son derece doğal karşılanması gereken bu hayal kırıklığı karşısında Kur'an; zikrettiğimiz türden ifadelerle, hâlâ yaşıyor olmanın, hatta güçlü olarak varlığını sürdürüyor olmanın, bunun böyle süreceği anlamına gelmeyeceğini; nitekim çok daha güçlü olan eski inkarcı toplumların da aniden güçlerini yitirip yok olduklarını hatırlatmaktadır. Sunnetullah' a ikinci olarak İsrâ suresinde yer verilmektedir. Bi'setin 12. yılına tekabül eden İsrâ hâdisesinin de anlatıldığı bu surenin nüzul tarihi aynı yıl olsa gerektir [171]. Hicrete oldukça yakın bir dönem olması itibarıyla surede, müşriklerin Hz. Peygamber'i yurdundan etme çabalarına açık bir şekilde temas edildikten [172] sonra şu ders verilir: ... böyle bir durumda, senden sonra orada kendileri de çok az bir süre kalabilirler. Bizim senden önce gönderdiklerimiz hakkındaki uygulamamız budur ve bizim uygulamamızda bir değişiklik bulamazsın [173] Burada açık olan, müşriklere yöneltilen; Peygamber'i Mekke'den çıkardıkları takdirde orada uzun süre kalamayacakları tehdididir. Müşriklerin peygamberi sürme gayretlerinin sebepleri düşünüldüğünde, peygamberlerle ilgili bir yasa olarak takdim edilen bu husus, peygamberin fonksiyonunu üstlenen unsurlar için de geçerli kabul edilebilir. Çünkü tarih açısından önemli olan kimlikler değil, nitelik ve davranışlardır. Böyle düşünüldüğünde yukarıdaki pasajdan, haksız yere sürgün edilen toplulukların eninde sonunda kendilerini sürenlere karşı zafer kazanacakları mesajı çıkarılabilir. Tarih, benzer pek çok olaya tanıktır. Nitekim Kur'an'ın burada özelde ilgilendiği sürgünün neticesi de öyle olmuştur. Peygamber'in Mekke'den ayrılmak zorunda kalmasından bir yıl kadar sonra toparlanan Müslümanlar Bedir'de, kendilerini sürgün eden müşrikleri unutulmaz bir yenilgiye uğratmışlar ve peşpeşe süren mücadeleden sonra nihayet 8/630 yılında Mekke'yi fethetmişlerdir. Fetih sonrası Mekke'sinde ise artık, Kur'an'ın ifadesiyle, "yeni bir toplum doğmuştur". Hicret öncesi sıkıntı döneminin en ayrılmaz unsuru, inkarcıların Hz. Peygamber'le alay etmeleridir. Bu dönemin ürünü bir sure olarak kaydedilen [174] Hicr suresi, söz konusu alayların yeni bir şey olmadığını anlatmakta ve daha önce aynı tutumu sergileyenlerin kötü sonlarına dikkat çekmektedir. Önceki toplumlar hakkındaki uygulamamız geçtiği halde ona [Kur'an olsa gerek] [175] inanmazlar [176]. Kanaatimizce burada ön plana çıkan mesaj, müşriklerden tarihin işleyişindeki nedenselliği yakalamalarının istenmesidir. Kur'an aynı çağrıyı pek çok yerde tekrar eder. [177] Ele alacağımız bir diğer mekkî sure [178] olan Gâfir (Mümün) suresinde de 82. ayetten itibaren Araplar'ın bulundukları coğrafyada yaşamış eski toplumlar ve uygarlıkların kötü sonlarına işaret edilmektedir. Kur'an, bu işaretten sonra, peygamberi sürmenin eşiğindeki Araplar'a, "yok oluş sürecindeki bir toplumun bütün uyarılara rağmen ahlâksızlıkta ve inkârda ısrarlı olmaları halinde, iş işten geçtikten sonra hatalarını anlayacaklarını, fakat bunun kendilerini kurtarmayacağını" anlatmak ister [179]. Çünkü müşrikler hiç bir uyarıya kulak asmamaktadırlar. [180] Gâfir'den sonraki bir döneme tekabül eden Kehf suresinde [181] de aynı konunun işleniyor olması [182], müşrik Araplar'ın uyarılara karşı ne kadar ilgisiz olduklarını göstermektedir. Bu ısrarlı ilgisizlik onların durumlarının gittikçe kötüleştiğini gösterdiği için, yeni uyarıları da beraberinde getirmektedir: Kendilerine hidayet geldiğinde insanları inanmaktan ve Rabblerinden bağışlanma dilemekten alıkoyan, öncekilere uygulananı veya azabın açıkça gelmesini beklemeleridir. [183] Kur'an öncekilerin benzer tutumlarını muhtelif vesilelerle dile getirir. [184] Böylesi hayatî konuları hafife almak Kur’an'a göre bir çeşit zulümdür. [185] Nitekim örnek verilen eski kavimlerin yok edilmesinin sebebi de işledikleri bu zulümdür. [186] Kur'an, müşriklerin azap istemelerini tenkit etmekte, fakat azaptan emin olmalarına karşılık, iyi durumda görünmelerinin kendilerini aldatmaması gerektiğini söylemek suretiyle azap tehdidini yinelemektedir. [187] Bütün bu uyarılara rağmen Mekkeli müşrikler tutumlarını değiştirmemiş ve uyguladıkları baskılar sonucunda Hz. Peygamber Mekke'yi terketmek zorunda kalmıştı (16 Temmuz 622). Kısa sürede toparlanan Müslümanlar ilk çarpışmanın vuku bulduğu Bedir'de (2/624) Mekke müşriklerini şaşılacak bîr başarıyla dağıtmışlardı. Kur'an, Bedir gazvesinden hemen sonra indiği nakledilen [188] Enfâl suresinde Mekke müşriklerinin bu yenilgileriyle, alay edegeldikleri azap sürecine girmiş olduklarını dokunaklı bir şekilde anlatmaktadır. [189] Bedir'de Mekke'nin çok sayıda önde geleni öldürülmüştü [190]. Savaştan döner dönmez Mekke müşrikleri bu kayıplarının intikamını almak ve Müslümanlar'a ders vermek üzere yeni bir savaşa karar vermiş ve bütün imkanlarını seferber etmişlerdi. Aşağıdaki ayetin bu hazırlıktan söz ettiği anlaşılmaktadır. [191] “İnkâr edenler mallarını, Allah yolundan çevirmeye harcıyorlar. Harcayacaklar da... sonra bu onlara yürek acısı olacak, mağlub olacaklar...”[192] “Bir sonraki ayette bu hazırlıktan vazgeçmeleri halinde hâlâ affedilme imkanları bulunduğu, hatırlatılır. Şayet vazgeçmeyecek olurlarsa öncekilere uygulanan onlara da uygulanacaktır.” [193] Mekkeli müşrikler kararlıdırlar ve hicretin üçüncü yılında Müslümanlarla bir kez de Uhud'da karşılaşırlar. Bu kez Müslümanlar yenilmiştir. Böyle bir yenilginin inananlar üzerindeki etkisini Kur'an'dan takip etmek mümkündür. Uhud'dan hemen sonra indiği nakledilen Â1-i İmrân suresinde [194] şu ayetler yer almaktadır: “Üzüntüye kapılıp çözülmeyin!.. Eğer inananlar iseniz üstün olanlar sizsiniz. Size bir acı dokunduysa, o topluluğa da benzer bir acı dokunmuştu. Biz bu günleri insanlar arasında dolaştırırız... [195] “Bu açıklama sadece bir teselli değil, bir hakikatin ifadesidir.” [196] İyi günlerin yanında kötü günlerin de olması hayatın tabiatındandır; önemli olan izlenen hayat çizgisidir. Nitekim tarihte de inananlar benzer acı günler yaşamışlardı. Ancak tarihin öğrettiği değişmez bir gerçek vardı ki, nihâi zafer hep inananlarındı. [197] Mekkeli müşriklerle mücadeleler devam ederken Medine'de de bir soğuk savaş yaşanıyordu. Hz. Muhammed'in hicretle beraber, Medine'de en önde gelen isim olması, Medine'nin eski sakinleri arasında çekemezliğe ve bunun doğurduğu sinsice oyunlara sebep olmuştu. Kur’an Medine'deki münafıkların bu oyunlarını çok yerde konu edinir. [198] Hicretin 5. yılında Hz. Peygamber, Kur'an'ın talimatı üzerine, evlatlığı Zeyd'in boşadığı Zeyneb'le evlenecekti[199]. Evlatlığın, öz çocuğun bütün hukukuna sahip olduğu bir toplumda, bu evlilik Hz. Peygamber'i oğlunun boşadığı kadınla evlenme durumuna düşürecekti. Kur'an'ın Peygamber'e yönelik ifadelerinden, böyle bir sonuçtan çekindiği için bu evlilikten kaçınmak istediği anlaşılmaktadır. Ama Kur'an evlatlık kurumunu anlamsız ve çarpık bir uygulama olarak değerlendirmekte ve Müslüman toplumda böyle bir kurumun yer almamasını istemektedir.[200] Hz. Peygamber'in Zeyneb'le evlenmesi ise bu hedefi gerçekleştirmede çok etkili bir yöntem olacaktı [201]. Kur'an, nüzul sırasında Âl-i İmrân'dan hemen sonra yer alan Ahzâb suresinde [202] konuyu ele almakta ve şöyle bağlamaktadır: “Allah'ın kendisi için öngördüğünde peygambere bir sıkıntı yoktur. Önceki geçenlerle ilgili Allah'ın uygulama biçimi budur... [203] Bu ayetteki sunnetullah ifadesinin neye delâlet ettiği konusunda çok farklı görüşler ileri sürülmüştür [204] . Kanaatimizce sunnetullah ifadesinin anlam çerçevesi ve Kur'an bütünlüğü göz önünde bulundurulduğunda; bu ayette, ideal toplumu oluşturmada üstesinden gelinmesi zor görünen konuların üzerine bile cesaretle gidilmesinin sonuç verici olduğu fikrinin işlemekte olduğu görülür. Bu vesileyle Kur'an, sosyal çevrenin geleneğe dayanan mukavemetinin; hakka, adalete ve ahlâka dayanan ıslah hareteki karşısındaki zayıflığını öğretmekte ve Hz. Peygamber'i sadece Allah'tan korkmaya çağırmaktadır: “Önceki peygamberler) Allah'ın mesajını iletirler, Allah'tan başkasından korkmaz sadece ondan korkarlardı. Hesap görücü olarak Allah yeter.” [205] Aynı sure içerisinde, peygamber hakkında zihinlerde şüphe yaratmaya çalışan münafıklara, artık bu fesatçılıktan vazgeçmeleri önerilmektedir; aksi takdirde cezalandırılacakları bildirilmektedir. [206] “Bu Allah'ın sünnet' idir.” [207] Kurulmak istenen toplum yapısı karşısında direnenler ya o yapı içerisinde eriyecekler ya da ister istemez taraflar arasında çatışma doğacaktır. Çatışmadan başarılı çıkan ise hukukun ve ahlâkın temsilcileri olacaktır. Medine'deki bu soğuk savaş sürüp giderken hicretin üzerinden beş yıl geçmişti ve gerek Hz. Peygamber, gerekse muhacirler hem Kabe'yi ziyaret etmek hem de yurtları olan Mekke'yi görmek istiyorlardı. Umre amacıyla yola çıktıktan sonra, bu isteklerine Mekke müşrikleri tarafından karşı çıkıldığını görmüşlerdi. Bu durum karşısında Hz. Peygamber inananlardan, gerektiğinde savaşacaklarına dair söz almıştı. Kur'an, savaş donanımına sahip olmadıkları halde Peygamber'e gösterdikleri güven ve sadakatten dolayı mü'minlerin bu davranışlarından övgüyle bahsetmektedir. [208] Müslümanların bu kararlı tutumları kendilerine ulaşan Mekke'liler savaşmaktan çekinmişler ve uzlaşma yoluna gitmişlerdi. Hudeybiye musâlahası (5/627) olarak bilinen bu anlaşmadan sonra indiği nakledilen [209] Feth suresinde olay şöyle değerlendirilmektedir: “Kafirler sizinle savaşacak olsalardı, arkaları sıra geri dönme durumunda kalacaklardı (...) Allah'ın öteden beri süregelen uygulaması budur ve Allah'ın davranışında bir değişme bulamazsın.” [210] Bu ayetleri takip eden bölümde, bu barışın stratejik açıdan iyi bir sonuç olduğunu anlatan ifadelerden (24-25. ayetler), inananların Mekke'ye girmek için ne denli sabırsızlandıklarını anlıyoruz. Onların bu arzularına cevaben Mekke'yi mutlaka fethedecekleri imâ edilmektedir. [211] Sonuç olarak, sunnetullah ve anlamdaşlarının geçtiği pasajların tarihsel bağlamları da, sunnetullah'ın konusuna ilişkin kanımızı pekiştirmektedir.[212] c- Kur'an'ın Metinsel Bütünlüğü İçinde Sünnetullah Kur'an'ın anlaşılabilmesinde önemi reddedilmeyecek derecede açık olan bütünlük ilkesi, Kur'an'da çelişkinin bulunmadığı tezine dayanmakta ve aynı zamanda Kur'an'daki iç tutarlılığın sağlaması anlamına gelmektedir. Tefsir geleneğinde bu ilke -bazı yönleriyle de olsa, teorik düzeyde- usûl kitaplarını dolduran konular arasında yer alan ayetler (veya sureler) arasındaki tenâsub çerçevesinde gündeme getirilmektedir [213]. Ancak elimizdeki en eski metinler de dahil olmak üzere, Tefsir literatüründe siyâq-sibâq kontrolü konusunda bile her zaman başarılı olunamadığını müşahede etmek zor değildir. [214] Nitekim konumuzu teşkil eden sunnetullah ifadesinin böylesine farklı anlamlarda kullanılmış olmasında, bu ifadenin ait olduğu kur'ânî bağlamdan koparılmasının önemli rol oynamış olduğunu göstermeye çalışmıştık. Bu durumda, sunnetullah'ın konusunu Kur'an bütünlüğü çerçevesinde tespit edebilmek için öncelikle bu ifadeyi tabiî bağlamına götürüp, hangi atmosferde ve hangi düşünsel bağlamda kullanılmakta olduğunu belirleme durumundayız. Bu ise iki aşamalı bir incelemeyi gerektirmektedir, ilk aşama olarak sunnetullah'ın ve anlamdaşlarının geçtiği pasajların ait olduğu tarihsel bağlamla ilgisi ortaya konulmalı, ancak ondan sonra metnin iç bütünlüğü ikinci bir aşama olarak ölçüt alınmalıdır. Bu bölümün buraya kadarki alt başlıklarında birinci aşamayı gerçekleştirmeye çalıştık. Burada ise Kur'an'ın iki kapağı arasında kalan metnin iç bütünlüğünü ölçüt alarak sunnetullah konusunu tespit etmeye çalışacağız. Sunnetullah ve anlamdaşlarının yer aldığı siyak-sibak ortamları bir arada gözden geçirilecek olursa, buralarda Hz. Peygamber ve inananlar ile inkarcılar arasındaki mücadelenin değişik boyutlarıyla konu edilmekte olduğu hatırlanır. Yine hatırlanacağı gibi, bu bağlamda tabiî varlık alanına ilişkin en ufak bir ipucu bulmak mümkün değildir. Bütün bu pasajlar daha dikkatlice incelendiğinde, tarihin belli bir diliminde yaşanmış bir mücadeleyi yansıtmanın ötesinde mesajlar taşıdıkları görülür. Öyle sanıyoruz ki, burada esas sorun, söz konusu tarafların tarih içerisindeki ve tarih karşısındaki konumlarıyla ilgilidir. Kur'an'a göre bu taraflardan birinde, görünürde sınırlı bir bölgede zulmü ortadan kaldırmaya çalışmaktaysa da, esasen bütün yeryüzünde insanca yaşamanın asgarî zeminini oluşturmayı hedefleyen mü'minler [215] karşı tarafta ise olanca güçleriyle statükoyu muhafazaya çalışan şer odakları yer almaktadır. [216] Tarih boyunca var olagelen bu iki topluluk tipi Kur'an'da zaman zaman mukayese edilir. [217] Kur'an'a göre inkarcılar, Hz. Peygamber'e karşı tutumlarıyla özelde kendi toplumlarının, genelde bütün insanlığın geleceğini tehdit eden bir yapıyı korumayı üstlenmiş olmaktadırlar. Sunnetullah''tan söz edilen pasajlarda konu edilen mücadelenin temelinde bu dinamikler yatmaktadır. Yoksa ne inananlar, ne de inkarcılar olayı salt inanç bazında değerlendirmektedir, öyle olsaydı müşriklerin uzlaşmak üzere Hz. Peygamber'e karma bir inanç sistemi önermelerini anlamak imkansızlaşırdı. Onlar Hz. Muhammed'in Tanrı'sını tanımaya razıydılar; yeter ki, o toplum içinde ikilik yaratmasındı. [218] Kur’an’ın çağrısına ilk tepkiyi, toplum içinde önemli yer edinenlerin göstermiş olması, mesajın onlar tarafından çok iyi anlaşıldığının ve konunun sadece bir inanç meselesi olmadığının güvenilir bir göstergesidir. Kur'an tarih içerisinde aynı kesimden tepki alan peygamberlere sık sık atıfta bulunur: “Biz hangi ülkeye bir uyarıcı göndermişsek oranın beslenmiş kesimi; "biz size gönderileni inkâr ediyoruz; biz mal ve çocuk bakımından daha çoğuz, biz azaba uğratılacak değiliz ya", demişlerdir.”[219] Kur'an bu karşı koyuşun sebeplerini de tahlil etmektedir. “Çünkü onlar bundan önce dünyada nimet içinde bulunurlarken büyük günah işiemede direnir dururlardı [220] Sunnetullah ve anlamdaşlarının içinde yer aldıkları metinsel bağlamlar tasvir etmeye çalıştığımız gibi, Hz. Peygamber ile karşıtları arasındaki mücadele bazında evrensel sosyal gerçekliklerin işlendiği ortamlardır. Bu kısa tekrar, sunnetullah ifadesinin Kur'an'da tarihsel bir anlam çerçevesine sahip olduğu yolundaki kanatimizî teyit etmektedir. Ulaştığımız sonucu Kur'an'ın ana konusu ve hedefi ile karşılaştırdığımızda bu ikisi arasındaki paralellik ilk anda göze çarpar. Daha önce de değişik vesilelerle ifade etmiş olduğumuz gibi, Kur’an’ın ana konusu insandır. Kur'an metninin 20 küsur yıl kadar süren oluşum süreci düşünülecek olursa, onun ideal bir insan / toplum tipi önerdiği ve bu ideali gerçekleştirmesi için Araplar'a katkıda bulunmayı hedeflediği görülür. Dolayısıyla Kur'an'ın tarihsel bir misyonu üstlendiğini söylemek yanlış olmaz kanısındayız. İşte sunnetullah ifadesi de bu tarihsel çerçevede gerçek hüviyetine kavuşmakta ve Kur'an bütünlüğüne aykırı düşmeyecek bir anlam kazanmaktadır. Kur'an, "Allah'ın davranış biçimi" anlamındaki sunnetullah ifadesiyle ilişkili olarak kelimetullâh, kelimetu rabbik gibi ifadeler de kullanmaktadır. "Allah'ın verdiği söz" benzetmesini içeren bu terimler de sunnetullah gibi, Allah'ın davranış tarzını ifade etmektedirler. [221] Kur'an'daki bütün örnekler incelendiğinde bu ifadelerin Allah'ın tarih içindeki tavrından sözetmekte oldukları görülür. [222] Allah'ın tarih içerisinde nasıl davranacağının belirsiz olmadığı, aksine Allah'ın hangi durumlarda nasıl davranacağına dair kendisine ve bu ilâhî tavrın muhatabı olması itibarıyla insanlığa söz verdiği, fikri işlenmektedir. Tarihin kendilerine ayrıcalık tanımasını bekleyenlere yönelik olarak sunnetullah gibi kelimetullâh''ta da bir değişme olmayacağı vurgulanır. [223] Aynı olgu, qavl(söz) kelimesiyle de verilmektedir Kur'an'da... Kelimetullah’a benzer bir şekilde Allah'ın (kendisine ve insanlığa) verdiği söz anlamına gelen bu kelime de yine tarihle ilgili bir kullanım alanına sahiptir [224]. Bütün bu anlatılanlar çerçevesinde Kur'an'ın bütünü göz önünde bulundurulduğunda Kur'an'da Allah'ın tarih içerisine yerleştirildiği görülür. Bunu yaparken Kur'an şöyle bir senaryo canlandırmaktadır; Allah ezelde tarih içerisinde nasıl davranacağını belirlemiş ve bu davranış tarzını değiştirmeyeceğine dair söz vermiştir (qavl, kelime). Tarihin başlangıcından beri verdiği söz gereği Allah değişmez bir tavır sergilemektedir (sunnetullah) ve bu tavır ileride de aynı kalacaktır. Kur'an'da Allah'ın böylesine tarihin içinde takdim edilmesinin sebebi, tarih alanının ahlâk alanı olmasıdır, insanın ahlâkî değeri olmayan yönü; bedeni, cinsiyeti, ırkı, yaşı vs. tarihin konusu değildir. Önceki bölümde de belirttiğimiz gibi; insan tarih alanına hürriyetiyle, iradesiyle, ahlâkî yönüyle ve eylemleriyle iştirak etmektedir. Bunun sonucu olarak insanın sınandığı alan da burasıdır. İnsan tarih içerisinde istediği rolü oynayabilir, işte Kur'an tarih yasalarının yerine Allah'ın davranışını koymakla, insanı tarih içerisinde Allah ile ilişki içerisine sokmaktadır. Bu anlamda, insanın her davranışı Allah'a yöneliktir ve davranışları sonucunda başına gelen her olay da Allah'ın ona karşı davranışıdır. İnsan ahlâkî anlamda olumlu bir hayat sergilediği takdirde Allah tarafından yükseltilecek, aksi halde alçaltılacaktır. Şüphesiz Kur'an bütün bu anlatımlarla, bir tarih şuuru oluşturmaya çalışmaktadır. Bu mesajın özü şudur: Tarih içerisinde insan başıboş bırakılmamıştır [225] her davranışı bir değişime gebedir [226]. Allah, tarih içerisinde bir taraf durumunda olduğu için tarihin seçmeci karakteri vardır; tarih, kötünün karşısında iyiden, yanlışın karşısında doğrudan, zararlının karşısında yararlıdan, zorluğun karşısında kolaylıktan yanadır. Çünkü Allah, bu birinciler karşısında hep ikincilerden yanadır. [227] Ancak tarih, işleyişinde tarafsızdır, kimyese ayrıcalık tanımaz. Çünkü Allah, tarih içerisindeki tavrını değiştirmeyeceğine dair söz vermiştir. Bu tarih bilincinde bizzat tarihi Allah, tarih yasalarını Allah'ın sözü (qavl, kelimi), tarihîn bu yasalar uyarınca işleyiş tarzını da Allah'ın davranış tarzı (sunnetullah) karşılamaktadır. Bu nitelemelerde tarih olayının oluşumunda rasyonel ve gaybî faktörlerin rolünün ne olduğu önemli değildir. Somutlaştırmak gerekirse, örneğin bir Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılması ile bir peygamber gönderilmesi arasında bu açıdan fark yoktur. Önemli olan olayın tarih olayı olup olmamasıdır. Olayın işleyişinde gaybî faktörlerin rol oynaması, bu işleyişin bir mantığı bulunmadığı anlamına gelmeyeceği gibi, tamamen rasyonel faktörlerin rol oynadığı bir olayın işleyişini de Allah'tan soyutlamanın imkânı yoktur. Kur'an'ın ifade özelliğinin sonucu olan bu durum, tarihin işleyiş tarzına neden sunnetullah dendiğini de anlaşılır kılmaktadır. Sonuç olarak, dilsel bakımdan sunnetullah ifadesi pek çok şeyi anlatmak için -dolayısıyla tabiat kanunları anlamında da pekâlâ- kullanılabilir. Ancak, bu ifadeyi Kur'an'a referansta bulunarak kullanmak istiyorsak, öncelikle Kur’an’ın bu ifadeye belli bir anlam yükleyip yüklemediği sorusunu yöneltmemiz gerekir. İşte çalışmamızın buraya kadarki kısmında bu sorunun cevabını aradık. Ortaya çıkan sonuç, sunnetullah' ın Kur'an'da -mutlaka net bir karşılık bulmak gerekirse- olsa olsa, "tarih yasalarını anlatan bir ifade olarak kullanıldığı yönündedir. Bu itibarla, sunnetullah’ın İslamî literatürde genellikle yanlış anlaşılıp, yanlış kullanıldığı gerçeğini telaffuz etmek durumundayız. [228] [75] krş.: Paret, Rudi, "Das Geschichtsbild Monammeds", WG 11 (1951), s. 214-215; "Der Koran in Geschichte und Gegenwart", GWU 11 (1960), s. 521-522 [76] İsrâiliyyât konusunda geniş bilgi için bkz.: Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 244-264; Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrâiliyyât, Ankara, t.y., s. 331 [77] bkz.: Derveze, İzzet, Kur'an'a Göre Hz. Muhammed'in Hayatı "Asru'n-Nebî"(tere. Mehmet Yolcu), İstanbul 1989, s. 262 [78] Bu iddia daha Hz. Peygamber zamanında bile mevcuttu; bkz.: Ebû'1-Leys, v. 207-a. Hıristiyan ve Yahudi şarkiyatçılar nezdinde Kur'an'da anlatılan Kitab-ı Mukaddes'le müşterek kıssaların tartışmasız kaynağı, Hz. Peygamber'in çevresinde yaşayan Hıristiyan ve Yahudi geleneğidir. Bu bakış açısını yansıtması bakımandan Abraham Geiger'in kitabının başlığını hatırlamak yeterlidir: Was hat Mohammed aus dem Judenthume aufgenommen? Muhammed Yahudilik'ten Neleri Aldı?, Leipzig 1902; ayrıca Kur'an'daki Kitab-ı Mukaddes kıssalarının Hıristiyan kaynaklarını konu edinen bir çalışma olarak bkz.: Lüling, Günter, Ober den Ur-Qur'ân. Ansaetze zur Rekonstruktion vorislamiscber ehristlicher Strophenlieder im Qur'ân, Erlangen 1974 [79] Hıristiyanların, İsa'nın doğumu ve ölümü ile ilgili anlattıkları bilgileri Kur'an'ın yanlışlaması veya Adem ile Havva'nın affedilmelerinden söz ederek, aslî günah anlayışına yol açan tarihsel malumatı yalanlaması gibi... Bu noktada hatırlatmak gerekir ki, Kur'an'daki Kitab-ı Mukaddes'le müşterek kıssaları 'alıntı' olarak değerlendiren bir oryantalist açısından bu tür farklılıklar Hz. Muhammed'in tahrifatının veya konuya vâkıf olmamasının sonucudur; bkz.: Paret, Rudi, "Sure 57,12f und das Gleichnis von den klugen und den törichten Jungfrauen", Festschrift für W. Eilers (Hrsg. von Gernot Wiesner), Wiesbaden 1967, s. 387-390. [80] Arap tarihçisi Cevâd 'Alî, Kur'an'ın ilk hitap çevresinin tarih kültürünü, cahiliyye şairlerinin şiirlerinden hareketle ortaya koymaktadır; bkz,: Târîhu'l-'Arab Qabie'l-İslâm, Bağdat 1950-52,1. 23 5-236, 244; Ad'dan sözeden şiirler için bkz.: Dîvânu'n-Nâbiğa ma'a Şerhih H'l-Batafyûst, s. 74; Mu'allaqat Zuheyr, 32. Beyit; Dîvân Huzeyl No: 31, 5; Dîvân Umeyye(tahk.: Beşir Yemût), Beyrut 1934, s.58; Tarafa, I. 8; Semûd'dan sözeden şiirler için bkz.: Dîvân Umeyye (neşr.: Fr. Schulthetz), Leibzig 1911, s. 44; el-Mufaddaliyyât, s. 428,439; Dîvân Lebîd, s. 25 [81] Derveze, cahiliyye Arabı'nın tarih kültürüne işaret eden Kur'an pasajlarını detaylı bir şekilde incelemektedir; bkz.: Kur'an Cevap Veriyor (terc. Abdullah Baykal), İstanbul 1988, s. 210-211 [82] Tevbe: 9/70; ayrıca bkz.: Hacc: 22/42-46; Furkân: 25/40; Ankebût: 29/38;. Sâffât: 37/133-138. [83] bkz.: En'âm: 6/25; Enfâl: 8/31; Furkân: 25/5. [84] “Öncekilere verildiği gibi o da bize bir mucize getirsin" dediler.” Enbiyâ: 21/5; ayrıca bkz.: Kasas 28/48 [85] bkz.: 'Abdul'azîz Kâmil, "Medhal Cuğrâfî ilâ Qasasi'l-Qur'âni'I-Kerîm", Buhûs fî Qasasi'l-Qur'ân, S. A. 'Abd Rabbih, Beyrut 1972, s. 265-300 [86] “Senden önce birçok peygamber gönderdik; onlardan bir kısmını sana anlatmıştık, ama sana onlardan bir kısmını da anlatmadık.”.Mü'min: (Gâfi): 40/78. [87] Hûd: 11/89. [88] F. Rahman, Ana Konularıyla Kur'an, s. 182. [89] Hûd: 11/25-27. [90] Necm: 53/50; Müslüman tarihçiler Ad kavmini iki tabaka olarak ele almaktadırlar. İlk Ad ('âd el-ûlâ), onlara göre tarihin en büyük ve güçlü toplumudur ve yüzlerce batından mürekkeptir. İkinci Ad ise, ilk Ad'in helakinden geriye kalanlardır; bkz.: Cevâd 'Ali, I. 231-232 (Cevâd 'Alî bu tespitine (referans olarak İbn Haldun ve İbn Manzûr'u göstermektedir). [91] Fecr: 89/7; Bu ayette geçen Ad-İrem ('âd irem) ifadesi tartışma konusu edilegelmistir. Bir kısım tarihçilere göre burada bir isim tamlaması vardır ve İrem, Aram'dan bozulma bir kelimedir, dolayısıyla Ad, Aramilerdendir, bkz.: Cevâd 'Alî, I. 232-233; İrem'in Ad kavminin yaşadığı şehrin adı olduğunu söyleyen diğer görüş sahipleri ise bu şehrin tespiti konusunda ayrılmaktadırlar; bkz.: a.y,; ayrıca bkz.: Mehrân, M. Beyyûmî, Dirâsât Târîhiyye mine'l-Qur'âni'l-Kerim, 1980, y.y., I. 252-253 [92] Fussilet: 41/15; Fecr: 89/6-8 [93] Hûd: 11/53-54; Fussilet: 41/14-15 [94] Şuarâ: 26/123-l40; Fussilet: 41/l4-l6 [95] Şuarâ: 26/128-139 [96] bkz.: Mehrân, I. 269 [97] age,, I. 280-282. Bazılarına göre Semud, Ad'ın devamı olup Yemen’de ortaya çıkmışlar ve daha sonra Himyerliler tarafından Kuzey'e sürülmüşlerdir. Bir diğer görüşe göre de Semud, Amâlika'nın devamıdır. Mehrân, Kuzey'de yaşamış olan Semud'un Güneyli Ad'ın devamı olamayacağını söylemektedir, bkz.: age., I. 266; oysa ki Kur'an'da Semud'un, Ad'in devamı olabileceğine dâir ipucu vardır, bkz.: Arâf: 7/74. [98] bkz.: Braeu, H.H., "Semûd", ÎA, X. 475: -Ariston, Batlamyus ve Plinius'un eserlerinde de Thamudaei yani Semud kelimesini bulmaktayız. Plinius, Semud'un oturduğu yerin Domatha ve Hegra olduğun kaydeder, ki bu yerin Coftaki bugünkü Dûmetul-Cendel ve Hicaz hududu üzerinde el-A'lâ'nın şimâlindeki el-Hicr ile aynı yer olduğunu kabul etmek şüphesiz muvafık olur. Eski bir Arap rivayeti de el-Hicr'i, Semud'un oturduğu yer olarak gösterir”. Ayrıca Semud'un yaşadığı yerin tespiti sadedinde, Hz, Peygamber'in Tebük yolu üzerinde antik bir kasabaya rastladıklarında burasının Semud’un yaşadığı yer olduğuna işaret ettiklerine dair bir haber rivayet edilir; bkz.: Buhârî, el-Câmi' es-Sahîh İstanbul, t.y., I. 112 K. es-Salât, 531; V. 135 K. el-Meğâzî, 80; Muslim, el-Câmi' es-Sahîh, İstanbul, t.y., IV. 2286 K. ez-Zuhd, 1 [99] Fecr: 89/9 [100] Şuarâ: 26/l4l-152 [101] bkz.: Mehrân, 1.284 [102] Arâf: 7/75-76; Şuarâ: 26/152; Neml: 27/45, 47-48 [103] Neml: 27/51-53; Şems: 91/11-12 [104] Ankebût:: 29/25-26 [105] bkz.: Heller, Bernhard, "Lût", İA, VII. 90. [106] Örnek olarak bkz.: Hâzin, II. 591 [107] A'râf: 7/80-81; Şuarâ: 26/l65-l66; Neml: 27/54-55 [108] Ankebût: 29/29 [109] Neml: 27/56 [110] A'râf: 7/83-84; Hûd 11/81-83; Neml: 27/57-58 [111] bkz.: Mehrân, I. 301-302 : - ...Tevrat’taki, Medyen'i İbrahim'in ken'ânî hanımı Katvera'dan olma torunları olarak gösteren bilgi doğruysa (Tekvin. 25: 1-2; İlk Günlerin Haberleri 1: 32) MÖ. XVIII. yüzyıldan sonra yaşamış olmaları daha da açıklık kazanır. [112] Kasas: 28/22-27; krş.: Hurûc 3: 1, 2: 16-21 [113] Örnek olarak bkz.: Hâzin, IV. 559 [114] Mehrân, 1.298 [115] Buhl, Fr., "Medyen Şuayb",İA, VII. 473 [116] A'râf: 7/85; Hûd: 11/84-86 [117] Hûd: 11/91 [118] A’râf: 7/86,90; Hûd: 11/87. [119] A’râf: 7/86,90 [120] A’râf: 7/91-93; Hûd: 11/94-95; Şu'arâ: 26/189-190 [121] Şu'arâ:26/176vd [122] Kasas: 28/4-5. [123] bkz.: İbn Kesir, VI. 230; Şevkânî, IV, 158. [124] Tâ-hâ: 20/47-48. [125] Tâ-hâ: 20/43-44 [126] A’râf: 7/127. [127] A’râf: 7/136; İsrâ 17/103 vb [128] Yûsuf: 12/109; Nahl 16/36; Tâ-hâ: 20/128; Ankebût: 29/38; Rum: 30/9, 42; Secde: 32/26; Sebe: 34/18; Neml: 27/69; Gâfir (Mü'min): 40/21, 82. [129] Örnek olarak Gurvitch determinist karakterli sosyal değişim kuramlarını tenkit ederken, ortak özellikleri olarak, bu kuramların çoğu kez düşünürlerin kişisel istekleri, değer yargıları ve ülkülerini yansıttığını belirtir; bkz.: Sosyal Determinizmin Çeşitleri..., s. 5. [130] Âl-i İmrân: 3/137. [131] Özellikle Ad ve Semud'la ilgili yazılarda bu tutum daha açık gözlenmektedir. İlgili ansiklopedi maddelerine bakılabilir. [132] Wellhausen, Julius, Göttingen Gelehrten Anzeigen, 1902, s.596 [133] bkz.: Sprenger, A., Die aile Geographie Ambiens als Grundlage der Entıwicklungsgeschichte des Semitismus, Bern, 1875, s. 199; ayrıca bkz.: Mehrân, I. 247 [134] Buhl, agm.,s. 124 [135] Mehrân, I. 247 [136] Geniş bilgi için bkz.: Paçacı, Mehmet, Kur'an'da ve Kitâb-ı Mukaddes'te Ahiret İnancı (basılmamış doktora tezi), Ankara 1989, s. 31 [137] Dr. Ömer Özsoy, Sünnetullah, Bir Kur'an İfadesinin Kavramlaşması, Fecr Yayınları: 98-112. [138] İnsan: 76/2-3; ayrıca bkz.: Şems: 91/7-8 [139] Hacc::22/65;Câsiye: 45/12. [140] Bakara: 2/286 [141] “Nefse ve ona bir düzen içinde biçim verene, sonra ona fücurunu ve ondan sakınmayı ilham edene (andolsun),”- Şems: 91/7-8; ayrıca bkz.:İnsân: 76/2-3. [142] Âl-i İmrân: 3/l4. [143] “Sana Kitab'tan vahyolunanı oku, namazı yerine getir; zira namaz çirkin ve kötü şeylerden alıkoyar...” Ankebût 29/45 [144] Mâûn: 107/4-7. [145] Küçük günah (sağîre) ve büyük günah (kebîre) kavramları Kehf 18/49'daki kullanımdan alınmış ve İslam kültüründe yerleşik birer kavrama dönüşmüştür. Kur'an ayrıca "büyük günahlar" anlamında (kebâ'iru'l-ism) tabirine yer verir; bkz.: Nisâ: 4/31; Şûrâ: 42/37; Necm: 53/32 [146] Nahl: 16/99; İsrâ: 17/65; Zumer: 39/19. [147] “Biz düzeltenlerin (muslibûn) emeklerini boşa çıkarmayız”A’râf: 7/170. [148] İsrâ: 17/100; [149] Me'âric: 70/19 [150] İbrahim: 14/34; Ahzâb: 33/72 [151] İbrahim: 14/34-67; Hacc: 22/66; Şûrâ: 42/48; Zuhruf: 43/15. [152] Alak: 96/6 [153] İsrâ: 17/ll [154] Alak: 96/6-7 [155] Fecr: 89/15-20. [156] A'râf: 7/179 [157] Bu konuda bkz.: Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur'an, s,71 vd [158] Ankebût: 29/69 [159] Kasas: 28/86 [160] Dr. Ömer Özsoy, Sünnetullah, Bir Kur'an İfadesinin Kavramlaşması, Fecr Yayınları: 112-118. [161] Literatürde bir Kur'an ilmi olarak yer alan esbâb-ı nüzûlile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Cerrahoğlu Tefsir Usûlü, s. 115-121; Serinsu, Ahmet Nedim, Kur'an'ın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzulün Rolü, İstanbul 1994 [162] krş.: Fazlur Rahman, İslâm ve Çağdaşlık, s. 91 [163] Fâtır: 35/42 [164] Fâtır: 35/43 [165] bkz. Enbiyâ: 21/5; Sâffât: 37/36;Tûr: 52/30vd [166] bkz.: Yûnus: 10/2; Zuhruf. 43/31 [167] bkz.: es-Sa’dî, 'Abdulmute'âl, en-Nazmu'l~Fennî fi'l-Qur'ân, (el-Matba'atu'un-Nemûzeciyye), t.y., y.y., s. 253; surelerin nüzûl tarihlerini belirlemede, klasik literatürün taranmasıyla oluşturulan bu çalışmayı kullanacağız [168] 44. ayet. [169] 45.ayet. [170] bkz.:EnfâI: 8/32-38 [171] bkz.: Sa’di, s.176 [172] 76. ayet [173] 76-77. ayetler. [174] bkz. Sa’dî.s.186. [175] Ayette geçen (lâ yu'minûn bihi) ifadesindeki zamirin aidiyeti konusunda üç ayrı görüş vardır: Peygamber, Kur'an, azap... bkz.: Ebû'l-Ferec.IV, 385. [176] 13. ayet [177] Yûsuf: 12/109; Rûm: 30/9; Fâtır: 35/44; Gâfir: 40/21...v.b [178] Sa'îdî, s.267 [179] 85. ayet [180] Bakara: 2/6-7; En'âm 6/25 vb [181] bkz.: Sa’dî,s.182-183. [182] krş.: İbn Kesir, V. 168 [183] 55. ayet [184] Şu'arâ: 26/187; Ankebût: 29/29 vb [185] 57. ayet. [186] 59- ayet. [187] 58. ayet. [188] Sa’di, s.121. [189] 30-35. ayetler. [190] bkz.: Hâzin, III. 39-40 [191] krş.; a.y [192] 36. ayet [193] 38. ayet. [194] Sa’dî, s. 64 [195] 139-140. ayetler [196] 138.ayet. [197] krş.; İbn Kesîr, II. 107 [198] Nisâ: 4/l42; Ahzâb: 33/12 vd, Haşr: 59/11 [199] Hz. Peygamber'in hayatıyla ilgili en çok istismar edilen konulardan biri olan bu evliliği hakkındaki rivayetler için bkz.: el-Mâturîdî, Te'vtlâtu'l-Qur'ân (Te'vîlât Ehli's-Sunne) (yazma), Topkapı Sarayı Medine Böl.-180 c. 22, v. 528b-533b [200] Ahzâb: 33/4 [201] Ahzâb: 33/37 [202] Sa’dı, s.245 [203] 38.ayet [204] bkz.: Ferrâ', 11.344; Taberî, XXII. 14-15; Zemahşerî, III. 264; Tabatabâ'î, XXII. 323-324; Merâğî, XXII. 15-16; Derveze, VIII. 266; S. Qutub, XXII. 29 [205] 39. ayet. [206] 60-61. ayetler. [207] 62. ayet: [208] Feth: 48/18 [209] bkz.: Sa’di, s.288 [210] 22-23. ayetler. [211] 27. ayet. [212] Dr. Ömer Özsoy, Sünnetullah, Bir Kur'an İfadesinin Kavramlaşması, Fecr Yayınları: 118-128. [213] bkz.; ez-Zerkeşî, Bedruddîn (ö:h.794), el-Burhân fi Ulûmi'l-Qur'ân, Beyrut, t.y., I. 35-52; el-İtqân, II. 138-146; Suyûtî aynı yerde bu konuda yazılmış müstakil eserlerden bazılarını da zikretmektedir. Konuyu "bütünlük" sorunu şeklinde ele alan yeni çalışmalar olarak bkz.: Albayrak, Halis, Kur'an'ın Bütünlüğü Üzerine (Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri) İstanbul 1993; Açıkgenç, Alpaslan, "Tefsir Usûlünde Bütünlük Sorunu", İslâmî Araştırmalar III (Temmuz 1989), sayı: 3, s, 95-101 [214] Zerkeşî de müfessirlerin bu ilkeye özen göstermemelerinden yakınmaktadır; bkz.: age,, I. 36 [215] Bakara: 2/193; Âl-i İmrân: 3/110; Enbiyâ: 21/107 [216] Bakara: 2/170; Mâide: 5/104; A’râf: 7/28; Yûnus: 10/78; Zuhruf: 43/22-23 v.b [217] bkz.: En'âm: 6/81; Hûd: 11/24 [218] Kur'an'da müşrik Arapların benzer tekliflerine işaret eden pek çok ayet vardır; bkz.: Zümer: 39/64-66; Kâfirûn: 109/1-6. [219] Sebe': 34/34-35; ayrıca bkz.: En'âm: 6/112,123. [220] Vâkıa: 56/45-46; ayrıca bkz.: Müddessir: 74/11-l6; Yâ-sîn: 36/47. [221] krş.: İbn Teymiyye, Ebû'l-'Abbâs Taqiyyuddîn Ahmed, Mecmu'atu'r-Resâ'il ve'l-Mesâ’il Mısır 1341-1345, V. 8; Semîh 'Âtıfu'z-Zeyn, Hareku't-Târih fi(l-Mefhûmi'l-İslâmî, Beyrut 1985, s. 29. [222] Yûnus: 10/19,33,96; Hûd: 11/110; Tâ-hâ: 20/129; Zümer: 39/71; Mü'min(Gâfir): 40/6; Fussilet: 41/45; Şûrâ: 42/l4,21 vb [223] En'âm: 6/115; Yûnus: 10/64 [224] İsrâ:/l6; Neml: 27/85; Kasas: 28/63; Fussilet: 41/25 vb [225] Bakara: 2/2l4; Âl-i Îmrân: 3/l42; Tevbe: 9/16; Mü'minûn: 23/115 Kıyâme: 75/36.vd [226] Ra'd: 13/ll [227] Bakara: 2/153,195; Mâide: 5/13,93; Tevbe: 9/4,7,36 vd. [228] Dr. Ömer Özsoy, Sünnetullah, Bir Kur'an İfadesinin Kavramlaşması, Fecr Yayınları: 128-135. |