Niteliği Bakımından Ümmet

Niteliği Bakımından Ümmet

Buraya kadar yaptığımız incelemelerden de anlaşılacağı üzere ümmet kelimesinin temel anlamında gayeli bir toplanma söz konusudur. Genel olarak ortak özellikleri olan insanların bu gayeli birlikteliğinin ve insanlar dışındaki ortak vasıflara sahip diğer canlılar topluluğunun Kur'an'da ümmet ile ifade edildiğine yukarıda genişçe yer vermiştik. İşte ümmetin temel unsuru olan ve ortak özellikler diye ifade edilenler, onun niteliğini oluşturmaktadır.

Her Hangi bir Canlı Topluluk

Ümmet kelimesinin Kur'an'da belli vasıfları olan insan topluluklarını ifade ettiği gibi insan dışındaki ortak özelliklere sahip diğer bazı canlı topluluklar için de kullanıldığını, bu meyanda taşıdıkları müşterek vasıf veya vasıflarla belli bir grup teşkil eden hayvan ve cin toplulukların da bu kelimeyle ifade edildiğini[301] yukarıda belirtmiştik.

"Hem yerde yürüyen hiçbir canlı (dâbbe), kanatlarıyla uçan hiç bir kuş türü yoktur ki sizin gibi birer topluluk (ümmet) teşkil etmesinler." mealindeki En'âm sûresi 38. âyette çoğul formunda ümem olarak geçen ümmet, canlı hayvan cins ve topluluklarını ifade etmek için kullanılmaktadır. Bununla insanların dışındaki canlı varlıkların da insanlar gibi cins cins, sınıf sınıf topluluklar halinde yaratıldığına vurgu yapılmaktadır.

Ayette geçen bir diğer sözcük de, "dâbbe" dir. Arapça'da "yavaş yavaş ve sessizce yürümek, debelenmek, hareket etmek, nüfuz ve sirayet etmek anlamlarına gelen debb veya debîb kökünden türeyen bu sözcük, "yeryüzünde yürüyen, hareket eden her türlü canlı" anlamındadır.[302] Ayrıca âyette geçen bir başka sözcük de tâir’dir. Bu sözcük de havada uçup dolaşan her kuş anlamındadır.[303] Bu bilgiler ışığında ümmeti yorumlayan müfessirler, yeryüzünde yürüyen, sürünen gökyüzünde uçan ve hatta denizlerde yüzen bütün hayvanların insanlar gibi birer ümmet (topluluk) olduklarını söylemektedirler.[304]

Hz. Peygamber'in hadislerinde de bazı hayvan sınıflarından ümmet diye söz edildiğini görmekteyiz. Örnek olarak Hz. Peygamber'den rivayet edilen bir hadiste, "Şayet köpekler, ümmetlerden bir ümmet olmasaydı, onların öldürülmelerini emrederdim."[305] buyurulmuş, bir diğer hadiste de "Bir karınca peygamberlerden birini ısırmış o da emir vererek karınca yuvasını yaktırmış. Bunun üzerine Allah ona şöyle vahyetmişür: Seni bir karınca ısırdı diye ümmetlerden (Allah'ı) tesbih eden bir ümmeti helak mı ettin?"[306] buyurularak köpeklerin ve karıncaların birer ümmet olduğuna işaret edilmiştir.

Yukarıda ele aldığımız âyette geçen ümmet kelimesine müfessirler arasından topluluk (canlılar topluluğu)[307] anlamını verenler olduğu gibi muhtelif cinsler (sınıflar) anlamını[308] ve yaratıklar (mahlukât, Allah'ın mahluku) anlamını verenler de olmuştur.[309] Daha önce de belirttiğimiz gibi müfessirlerin vermiş olduğu her üç anlam da ümmetin lügat anlamları arasında yer almaktadır.[310] Öyle ise bunlardan hangisi ile âyete anlam verilirse verilsin, sözünü ettiğimiz âyetin anlaşılmasında herhangi bir anlam bozukluğuna sebebiyet vermez. Buna rağmen yine de burada biz, ümmet kelimesinin temel anlamlarından olması itibariyle "topluluk" anlamını tercih ettik.

Sözünü ettiğimiz bu âyette canlı türlerinin hepsinin, özellikle hayvanların insanlar gibi birer ümmet olduğu belirtilmiş, ancak aradaki benzerlik yönleri üzerinde durulmamıştır, İbn Kuteybe (276/889), hayvanların Allah'ı tanıma, gıda talebinde bulunma, ölme ve benzeri hususlarda insanlar gibi olduklarını söylemektedir.[311] Hayvanların insanlar gibi ümmet olarak vasfedilmeleri, onların da insanlar gibi her birinin doğal olarak belli bir yol, tarz ve yaşayış üzerine yaratılmış olmaları[312]; kuşlar, arılar ve karıncalar gibi bir çok hayvan türünün kendilerine göre bir toplum hayatı yaşamaları sebebiyledir[313] Çünkü daha önce de ifade ettiğimiz gibi belli bir yaşam tarzı üzerinde toplanma, ümmet kelimesinin temel anlamları arasında yer almaktadır. İşte hayvanların ümmet olma yönüyle insanlara benzetilmesi, ümmet kelimesindeki bu temel anlam sebebiyledir. Zaten "Zooloji ilminde hayvanların her türünün ayrı bir dilinin, iş ve idarede özel geleneklerinin, hayatlarında bir metotlarının ve birlikte yaşama şeklinin olduğu belirlenmiştir. "[314] Örneğin örümceklerin örücü, ipek böceğinin kurucu, karıncanın biriktirici, serçe ve güvercinin de o an elinde bulunan yiyeceğe bağımlı olması, her bir hayvan türünün kendine özgü bir tabiatının ve yaşayış biçiminin olduğunu göstermektedir.[315] Yine bazı hayvan toplulukları arasında olduğu gözlenen birbirlerini destekleme, birbirini savunma, elde ettikleri nimetleri paylaşma, iş bölümü yapma, bir lider etrafında toplanma gibi tabii faaliyetler, onların da kendi aralarında mükemmel bir toplum hayatlarının olduğunu akla getirmektedir.[316] Bunun en güzel örneği karıncaların ve arıların doğal yaşam biçimleridir. Bu bilgiler ışığında her hayvan cinsinin kendi arasında tıpkı insanlar gibi bir topluluk oluşturduğunu ve bir takım sosyolojik kurallara göre hareket ettiğini söyleyebiliriz.

Ümmet terimi, A'râf sûresi 38., Fussilet sûresi 25., ve Ahkâf sûresi 18. âyette canlı varlıklar topluluğu arasından özellikle insan ve cin topluluğunu ifade etmek içinde kullanılmıştır. Söz konusu âyetlerin mealleri şöyledir:

"Allah buyuracak ki 'sizden önce geçmiş cin ve insan toplulukları arasında (fî ümemin) siz de ateşe girin. Her ümmet girdikçe, yoldaşına lanet eder. Nihayet hepsi birbiri ardından gelip orada bir araya gelince, sonrakiler öndekileri göstererek: 'Ey Rabbimiz, İşte şunlar bizi saptırdılar. Onun için onlara iki kat ateş azabı çektir.' derler. Allah da 'Hepinize iki kat azap var, lakin siz bunu bilmiyorsunuz' buyurur. "[317];

"Biz onlara birtakım arkadaşlar musallat ettik de bu arkadaşlar onlara geçmiş ve geleceklerini süslü gösterdiler. Böylece kendilerinden önce gelip geçmiş olan cin ve insan toplulukları (ümem) ile ilgili o söz (azap), onlar için de gerçekleşti. Çünkü onlar ziyana uğrayanlardandı."[318];

"İşte onlar, kendilerinden önce cinlerden ve insanlardan gelip geçmiş topluluklar (ümem) içinde, haklarında o sözün (azabın) gerçekleştiği kimselerdir. Şüphesiz onlar ziyana uğrayanlardır." [319]

İnsan toplulukları için ümmet teriminin yaygın olarak kullanımına çalışmamızın farklı bölümlerinde genişçe temas edildiği için burada, cin topluluklarının ümmet ile ifade edilmesi üzerinde duracağız. Araştırmamızdaki tespitimize göre cinler topluluğu sadece bu üç âyette[320] ümmet terimi ile ifade edilmektedir. Cinler topluluğunun ümmet terimi ile ifade edilmesi, ümmet'in temel anlamında bulunan belli bir gaye etrafında toplanmanın cinler topluluğunda da olması sebebiyledir. Şöyle ki, onlar da insanlar gibi mükellef yaratıklar olup kendilerine peygamberler gönderilmiş[321], içlerinden bir kısmı iman etmiş, bir kısmı ise iman etmemiştir.[322] Bunun neticesinde de mümin ve kâfir cinler topluluğu meydana gelmiştir. Bu şekilde farklı inançlara sahip olan her bir topluluk kendi inançları doğrultusunda hareket ermektedir. Bunun sonucu olarak da âhiret hayatında aynen insanlar gibi hesaba çekilirler.[323]

Netice olarak diyebiliriz ki, Kur'an'da geçen ümmet geniş anlamıyla ortak özelliklerle belli bir grup oluşturan insanlar, cinler ve hayvanlar topluluğu gibi canlı topluluklarını ifade etmektedir. [324]

[301] Çetin, "Ümmet", İA, XIII, 102.

[302] İbn Manzûr, Lisânü'l-'arab, I, 369-373.

[303] Halil b. Ahmed, Kitâbü’l-'Ayn, XII, 444.

[304] İbnü'l-Cevzî, Cemaleddin Ebü'l-Ferec Abdurrahmân, Zâdü'l-mesîr fi 'ilmi't-tefsir, (thk. Muhammed b. Abdurrahmân Abdullah), Beyrut 1987, III, 26; Râzî, et-Tefsîrü'l-kebir, XII, 212-213; Reşîd Rızâ, Tefsîrul-menâr, VII, 390-393; Mehmet Vehbi Efendi, Hülâsatü'l-beyân, IV. 1413.

[305] İbn Mâce, Sayd, 2, Hadis no: 3205.

[306] Müslim, Ebu'l-Hüseyin b. el-Haccâc, Sahîh-i Müslim (thk.Muhammmed Fuâd Abdülbâki), Beyrut 1955, Selâm, 148.

[307] 'İz b. Abdüsselâm, Ebü'l-Kâsım b. Hasan b. Muhammed, Tefsîrü'l-Kur'ân, (thk. Abdullah b. İbrahim b. Abdullah el-Vehîbî), Beyrut 1996, I, 436.

[308] İbn Kuteybe. Te'vilü müşkili'l-Kur'ân, s. 445; Ebû Ubeyde, Mecâzü'l-Kur'ân, s. 191; Fîrûzâbâdî, Besâir, II, 79.

[309] Dâmegânî, Kamusu'l-Kur'ân, s. 44; Esed, Kur'an Mesajı, I, 231-232.

[310] İbn Manzûr, Lisânul-'arab, XII, 23-24; Zebîdî, Tâcü'l-'arûs, XVI, 26.

[311] Te'vîlü müşkili'l-Kur'ân, s. 445.

[312] Râğıb el-İsfahânî, Müfredat, 86.

[313] Bir kısım müfessirler hayvanların tevhid ve marifette, gıdalanmada, miktarını kazanmada, tehlikelerden korunmada, yaratılışta, ölümde, öldükten sonra dirilişte ve daha bir çok konuda insanlara benzediğini söyleyerek benzeme yönlerini belirtmeye çalışmışlardır (Bkz. Râğıb el-İsfahânî, Müfredat, 86).

[314] Kîlânî, Ulus'tan Ümmet'e, s. 17.

[315] Râğıb İsfahanı, Müfredât, s.86: es-Semîn, Umdetü'l-huffâz, I, 134; Kurtubî, e\-Câmi'li ahkami'l-Kur'an, VI. 419-420.

[316] Râğıb İsfahanı, Müfredat, 86.

[317] A'râf: 7/38.

[318] Fussilet: 41/25.

[319] Ahkâf: 46/18.

[320] A'râf: 7/38; Fussilet: 41/25; Ahkâf: 46/18.

[321] En'âm: 6/130.

[322] Cin: 72/14.

[323] Bkz. Cin: 72/17.

[324] Yrd. Doç. Dr. Hasan Keskin, Kur’an’da Ümmet Kavramı, Rağbet Yayınları: 72-77.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın