Kuranda Veli Kavramı

KUR'AN'DA VELİ KAVRAMI

KAVRAMIN TAHLİL VE TANIMI

Veli Kavramı

a- Lügat Yönünden Ve Semantik Açıdan

Asıl itibariyle “Velayet” ve “el-Velyü” mastarlarından türeyen ve ism-i fail anlamında bir sıfatı müşebbehe olan “veli1 kavramı lügatte çeşitli anlamlara gelmektedir.

Cevheri, es-Sihah'ında kavramla ilgili olarak aşağıdaki manaları zikretmektedir:

1- Veli kelimesi, ilkbahar yağmurundan sonra yağan yağmur demektir. Bu yağmur, ilkbahar yağmurunun hemen peşinden geldiği için veli diye isimlendirilmiştir. (Bu tesmiyede de bir şeyin hemen arkasından gelme ve yakınında bulunma fikrinin hakim olduğu görülmektedir.)

2- Veli, düşmanın zıddıdır. Bundan dolayı bir kimsenin başka birini dost edinmesine denilir.

3- Veli, evlilik dolayısıyle hısımlık/es-Sıhr, demektir. [7] Keza bir kimsenin işini üzerine alan herkes o kimsenin velisidir.[8]

et-Tehânevi ise, kavram hakkında şu açıklamaları yapar? “Veli kelimesi ism-i fail manasına feil vezninde olup Arapların şu sözlerinden alınmıştır:” “Falanca bir şeyi uhdesine aldı. Bu kelimenin aslı, yakınlık manasına gelen “el-Velyü” kelimesinden gelir. Bundan dolayı “Benim evim onun evine yakındır.” denilir. Bu cümleden olmak üzere, sana muhabbet/sevgi ve yardım hisleriyle yaklaşıp seni hiç terketmediği için yardım eden dosta veli denilir. İşlerini idare etmek, onlara emirler ve yasaklar koymak suretiyle halkın sorumluluğunu üzerine aldığı için vali kavramı da kelimenin bu manasından alınmıştır. Buradan hareketle Araplar, dostluğun zıddı anlamını ifade ederken, bir şeyi aşıp ilerisine gittiğinde söylenilen ' ifadesinden alınan “el Adavetü” kelimesini kullanırlar. İşte bundan dolayı “velayet”, adavetin zıddı olmuştur.”[9]

et-Tehânevi, 'Şerhu't-Tavâli' adlı eserden naklen devamla şöyle der: “Veli kelimesi lügat ve istimal yönünden beş çeşit manaya kullanılır:

1- İşinde tasarruf sahibi olan, tasarrufa yetkili hâkim, bir işin içine girip onu idare eden mutasarrıf. “Çocuğun ve kadının velisi” sözü kelimenin bu manasından alınmıştır.

2- Yardım eden, yardımcı, seven, dost.

3- Azad eden ve azad edilen.

4- Komşu, yakın.

5- Amcaoğlu.”[10]

Zebîdî ise, kavramla ilgili olarak şöyle der: “Veli kelimesinin birçok manası olup bunlardan bazıları şunlardır:

1- Veli, seven, dost anlamına gelir. Bu, düşmanın zıddı olup “Vâlâhu”=onu sevdi” ibaresinden alınmış bir isimdir.

2- Dost, arkadaş.

3- Yardım eden, yardım edici, yardımcı. Kelimenin bu manası, Arapların “bir kimse bir kimseye yardım ettiği zaman” söyledikleri “Vâlâhu” sözlerinden alınmıştır. “[11]

İbn Manzur Lisanü'l-Arab'da: “Allah Teala'nın isimleri arasında veli, yardım eden demektir. Alemin ve mahlukatın işlerini deruhte eden ve onları yerine getiren manasına gelir, denilmiştir. Allah'ın isimlerinden biri de vâli'dir. O da bütün eşyanın mâliki ve mutasarrıfı demektir.” dedikten sonra onun kullara nisbetle manasını çeşitli örnekler vererek şöyle açıklar:

1- Veliyyü'l-Yetim: Yetimin işini üzerine aİan ve ihtiyaçlarını karşılayan kimsedir.

2- Veliyyü'l Mer'e: Kadına nikah akdi yapma yetkisini üzerine alıp kendisi olmaksızın kadının kendi başına nikah akdi yapmasına müsaade etmeyen kimsedir.”[12]

Fahreddin er-Râzî (ö.606/1209) ise, kavramın tanımı ile ilgili olarak şu açıklamayı yapmaktadır: “Veli kelimesi ism-i fail manasına feil vezninde olup Arapların şu sözlerinden alınmıştın' Falanca bir şeyi uhdesine aldı.' Bu kelimenin aslı, yakınlık manasına gelen 'el-Velyü' kelimesinden gelir. Nitekim Hüzelî şöyle demiştir. Baskın yapan bazı (düşman) atlan yoldan çıkasın diye sana yaklaşmaksızın (seni) tehdit ettiler.'

Yine bu kelimeden olmak üzere “denilir ki manası, benim evim onun evine yakındır” demektir.

Sana muhabbet/sevgi ve yardım hisleriyle yaklaşıp seni hiç terketmediği için yardım eden dosta veli denilir.

Yine işlerini idare etmek, onlara emirler ve yasaklar koymak suretiyle halkın sorumluluğunu üzerine aldığı için vali kavramı da kelimenin bu manasından alınmıştır, el-Mevlâ/efendi kelimesi de bu kökten gelmektedir.

Bundan dolayı dostluğun zıddı anlamda olmak üzere bir şeyi aşıp ilerisine gittiğinde söylenilen ' ifadesinden gelen “el Âdavetü” kelimesi kullanılır. İşte bundan dolayı velayet adavetin/düşmanlığın zıddı olmuştur.”[13]

Asım efendi ise, Kamus Tercemesi'nde: “Veli kelimesi “ vezninde isimdir. Bir yağmurun peşinden yağan yağmura denir. Keza bir adamın dostuna, yâr ve arkadaşına/sadîkına veli denir. 'O, onun sevgilisi, dostu, arkadaşı, yardım edeni ve yardımcısı manasına', denilir. “VLY” maddesi, iki veya daha fazla nesnenin aralarına kendilerinden olmayan yabancı bir şey girmeyecek şekilde peşpeşe meydana gelmeleri manasına vaz olunmuştur. Bu meydana geliş, istiare tarikiyle mekan yönünden, nisbet yönünden, din yönünden, arkadaşlık/sadakat yönünden, yardım etme ve itikad yönünden yakınlık manasına da kullanılır.” [14] demektedir.

Taberî, kavıamın geçtiği âyetlerin tefsiri sadedinde bu kavramı, yardımcı / naşir, arka / sırt / zahr, yardımcı / arka çıkan / destekçi / zahir, müttefik / halif, andlaşma / dost / dostluk / hılf, yardımcı / ensar, yardımcılar / a'vân, sırdaş / velîce kavramları ile izah etmektedir.[15]

b- Istılah Yönünden

ba- Müfessîrlere Göre:

Fahreddin er-Râzî bu kelimenin ıstılahı yönden manasını şu şekilde tarif eder: “Veli, insanın menfaati ve elde etmek istediği amaç doğrultusunda işlerinin yolunda gitmesine vesile olabilecek şeyleri üstlenen kimse demektir. Bundan dolayı Allah Teala, “Onlar Mescid-i Haram'ın velisi/koruyup gözeticileri olmadıkları halde (mü'minleri) oradan geri çevirirlerken Allah onlara ne diye azap etmeyecek? Onun velileri/koruyup gözeticileri sadece müttakilerdir.”[16]buyurmuş, Mescid-i Haram'ın bakımını yapıp orayı ihya eden kimseyi O'nun velisi/hâmisi/koruyucusu addetmiş, kafirlerin ise, O'nun velisi/hâmisi/koruyucusu olmalarım reddetmiştir. Veli kavraminin manası, “faydalı işleri tekeffül eden/üstlenen kimse olup Allah Teala da kendisini, hususi olarak mü'minlerin dostu kabul edince Allah Teala'nın kâfirlerin işlerini tekeffül etmesinden daha ziyade mü'minlerin işlerini uhdesine almış olduğunu anlarız. Nitekim Bakara Suresi 257. âyeti bunu ortaya koymaktadır. “Allah iman edenlerin velisidir. Onları karanlıklardan nura çıkarır. Kafir olanların velileri ise, tağuttur. O da onları nurdan karanlıklara çıkarır.”[17]

bb- Hukukçulara Göre:

Hukuk ıstılahında ise, veli kavramı; velayeti hâiz olan yani, başkasının hakkında sözünü geçirmeye selahiyetli bulunan şahıs demektir.[18]

Nitekim “Câmiu'r-Rumuz” adlı eserde şöyle denilmiştir: “Lügatte veli, mâlik demektir. Fukahânın ıstılahında ise, mükellef olan mirasçıdır. Bu tanıma göre köle, kâfir, çocuk ve bunak kavramın dışında kalmaktadır. Fukahâ, velinin küçük erkek ve kız çocuğunu nikahlama hususunda cebri velayet, âkil-baliğ olan kız çocuğunu nikahlama hususunda ise, nedb ve istihbab tarikiyle velayet hakkı vardır demişlerdir.”[19]

Reşid bir kişinin şahsi ve mali işlerini gözetip yürütme konusunda çocuk ve akıl hastası gibi ehliyet yetersizliği içindeki kişilerin yerini tutan bir kavramdır... “...Üzerinde hak bulunan kimse sefih, zayıf akıllı olur veya bizzat yazmaya muktedir olamazsa, velisi adalet üzere yazsın.” [20] âyetinde veli kelimesi bu anlamda kullanılmıştır.[21]

bc- Mutasavvıflara Göre:

Tasavvuf ve sülük ehlinin ıstılahına göre ise, veli; mümkün olduğu ölçüde Allah'ı ve sıfatlarını bilen, tâatlere devam eden, ma'siyetlerden kaçınan, şehvet ve lezzetlere dalmaktan yüz çeviren kimse demektir [22] şeklinde tarif edilir.

Lügat ve ıstılah yönünden ortaya koyduğumuz bütün bu tanımlardan da anlaşılacağı üzere veli kelimesi, sözlük anlamlarına uygun olarak daha ziyade bir kimsenin veya bir topluluğun yahut bir milletin menfaatleri ve elde etmek istedikleri amaçlar doğrultusunda dini, siyasi, içtimai, maddi, hukuki, kısaca her türlü işlerini üzerine alan ve bu konularda tam bir tasarruf hakkına sahip olan idareci, hakim otorite, koruyucu, gözetici mâlik, yardımcı, sırdaş ve dost anlamlarında kullanılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. [23]

c- Kavramın Kur'an'da Geçtiği Yer Ve Manaları

Veli kelimesinin masdarı olan “Velayet” kelimesi Kur'an'da sadece iki yerde geçerken [24] bu kavramdan türeyen ve ism-i fail manasında bir sifat-ı müşebbehe olan “Velî” kelimesi, 24'ü tekil, 62'si “Evliya” şeklinde çoğul olmak üzere toplam 86 âyette geçmektedir.

Kur'an'ı tetkik ettiğimiz zaman, veli kelimesinin bu ayetlerin tamamında, yukarda sözlük ve ıstılah anlamlarını incelerken tesbit ettiğimiz bütün manaları içine alarak kullanıldığım görüyoruz.

Kavramın taşıdığı manalar itibariyle kullanıldığı âyetleri şu şekilde tasnif edebiliriz. [25]

ca- Dost Anlamında:

“Allah, mü'minlerin dostudur. Onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır. Kâfirlerin dostları da tâğuttur. Onları aydınlıktan karanlıklara çıkarır. Onlar ateş halkıdır. Orada ebedî kalacaklardır.”[26]

“İnsanların İbrahim'e en yakın olanı, ona uyanlar, şu Peygamber (Muhammed) ve ona iman edenlerdir. Allah mü'minlerin dostudur.”[27]

“Allah, düşmanlarınızı sizden daha iyi bilir. Gerçek bir...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın