Kuran Perspektifinde Ümmet Kavramı

KURAN PERSPEKTİFİNDE ÜMMET KAVRAMI

Ümmet Kelimesinin Kur’an’daki Kullanımları

Yukarıda ümmet kelimesinin etimolojik yapısını inceledikten sonra, sözlük ve terim anlamlarını genişçe ele alıp, bu kelimenin çok anlamlı kelimeler grubundan olduğunu vurgulamıştık. Bu başlık altında ise söz konusu kelimenin Kur'an'daki kullanımlarına bir göz atmak istiyoruz.

Ümmet kelimesi tekil ve çoğul olarak Kur'an'da on dokuz tanesi Mekkî, altı tanesi Medenî olmak üzere toplam yirmi beş sûrede; kırk iki tanesi Mekkî, on beş tanesi ise Medenî olmak üzere toplam elli yedi âyette; elli bir tanesi tekil, on üç tanesi çoğul ve tamamı da nekre olmak üzere âyetlerde geçen kelime olarak toplam altmış dört yerde geçmektedir.[92] Bunlardan tekil olanlardan kırk dokuz tanesi, kırk yedi âyette "ümmet"[93] şeklinde, iki tanesi "ümmetüküm"[94] şeklinde geçerken, çoğul olanlardan on bir tanesi on âyette, "ümemün"[95] şeklinde, İki tanesi ise "ümemen"[96] şeklinde geçmektedir. Buna göre ümmet kelimesinin geçtiği sûre ve âyetleri nüzul sırasına göre toplu olarak bir tabloda şu şekilde gösterebiliriz.

------

Kur'an'da ümmet kelimesinin lafzi kullanım dağılımlarını nüzul sıralamasını da göz önünde bulundurarak bir arada tablo ile gösterdikten sonra, asıl üzerinde durmak istediğimiz konu, kelimenin muhtevasında var olan çok anlamlılığın Kur'an'daki kullanımlara ne ölçüde yansıdığıdır. İleride bunların ayrıntılarına gireceğimiz için burada şöyle bir genel değerlendirme yapmanın yeterli olacağı kanaatindeyiz.

Kur'an lügati ve el-vücuh ve'n-nezâir ile ilgili eser yazanların bir kısmı, yazdıkları eserlerinde ümmet kelimesinin Kur'an'daki kullanımlarına dâir bazı listeler sunmuşlardır. Örnek teşkil etmesi açısından bunlardan birkaçının sundukları listeye burada yer vermek istiyoruz.

Bunlardan ilk olarak Dâmeğânî (478/1085)'nin, Kâmüsu'l-Kur'an isimli eserinde[97] ümmet kelimesine yüklenen anlamlara bir göz attığımızda, bu kelimenin Kur'an'da şu dokuz farklı anlamda kullanıldığını görmekteyiz: Grup, cemaat ('usbe)[98]; din, şeriat, yaşam tarzı (millet)[99]; sayılı seneler[100]; kavim[101]; kendisine uyulan imâm[102] ; ister inansın, isterse inkar etsin geçmiş toplumlar[103]; Muhammed Ümmeti (ümmet-i Muhammed)[104]; inkarcı topluluklar (küffâr)[105]; yaratık[106].

Ümmet kelimesinin çok anlamlığı ile ilgili olarak ele alacağımız ikinci eser İbnü'l-Cevzi (597/1201)'nin, Nüzhetü'l-a'yün isimli eseridir.[107] Söz konusu eserde müellif, Kur'an'da ümmet kelimesinin şu beş farklı anlama geldiğini müfessirlerin görüşü olarak nakletmektedir: Cemaat[108]; din, yaşam tarzı[109]; zaman[110]; imâm[111]; sınıf.[112]

Ümmet kelimesinin çok anlamlığını bize yansıtan bir diğer eser de Fîrûzâbâdî (817/1414)'nin Besâiru zevi't-temyiz fî letâifi Kitâbi'l-Azîz adlı eseridir. Bu müellifin adı geçen eserde sunduğu listeye göre ümmet kelimesi Kur'an'da şu on üç farklı anlamda[113] kullanılmaktadır: Topluluk, sınıf, tür[114]; geçmiş seneler[115]; din, yaşam biçimi[116]; geçmiş topluluklar, geçmiş kuşaklar[117]; kavim, topluluk[118]; belli (az) sayıda bir kavim/topluluk (kırk kadar kişi)[119]; uzunca bir zaman dilimi[120]; inkarcı bir topluluk/kâfir toplum[121]; müslüman toplum[122]; küfür ve dalalet üzere yaşayan bir sınıf[123]; îman üzere yaşayan bir topluluk[124]; başkalarına örnek olabilen ilim ve sâlih amel sahibi bir cemaat[125]; her türlü iyiliği şahsında toplayan insan.[126]

Görüldüğü üzere örnek olarak zikrettiğimiz müelliflerden her biri telif ettikleri eserlerde, ümmetin Kur'an'daki anlamlarını bir veya birkaç âyet örnek göstererek sıralamaya çalışmışlardır. Dikkatlice incelendiğinde aralarında çok az farklılıklar bulunsa da, aslında bu anlamların birbirine oldukça yakın olduğu görülmektedir. Buna göre adı geçen müelliflerin eserlerinde sundukları listelerdeki ümmet kelimesinin Kur'an'daki anlamsal alanını genel olarak şu dört maddede özetlemek mümkündür:

a- İnsanlardan bir grup

b- Din, şeriat ve yol

c- Belirli bir zaman dilimi

d- Kendisine uyulan bir şahıs.[127]

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi ümmet genel anlamda herhangi bir toplum ve topluluğu ifade ederken, özel anlamda bir din veya bir peygamber etrafında toplanan insanları ifade etmektedir. Kur'an'da ümmet kelimesinin her iki anlamda da kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca genel anlamda bir takım sıfatların ve ayırıcı özelliklerin bir araya topladığı bütün canlı toplulukları[128] -az olsun (grup) çok olsun (toplum) insanların oluşturduğu topluluklar; cinler ve değişik tür hayvan toplulukları gibi- için de Kur'an'da ümmet tabiri kullanılmaktadır. Her ne kadar Kur'an'da başka grup canlılar için ümmet tabiri kullanılmış olsa da, genelde bu kelimenin zihinlerde ilk çağrıştırdığı anlam -gerek inançları, gerek yaşam tarzları, gerek örf adetleri ve dilleri v.b özellikleriyle ayrı ayrı gruplar oluşturup birlikte yaşayan (grup, cemaat gibi) küçük veya (toplum, millet gibi) büyük -insan topluluklarıdır.[129] Yine ister inanmış (mümin toplum), ister inanmamış olsun (kâfir toplum), kendilerine peygamber gönderilmiş toplumlar, Kur'an'da ümmet olarak anılmaktadır.[130]

Kur'an'da ümmet kelimesinin, bir peygambere bağlı topluluk, bir dine bağlı olanlar, bir nebinin ümmeti içerisindeki alt gruplar anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Bu cümleden olarak Kur'an'da, Medine'de nazil olan bazı âyetlerde[131] Hz. Muhammed'e inanan insanlar topluluğu anlamında ümmet tabiri yer almaktadır. Bu açıklamalardan da anlaşacağı üzere yukarıda ümmet kelimesi ile ilgili olarak zikrettiğimiz "tek bir din, tek bir zaman, tek bir mekan gibi herhangi bir gaye veya ortak bir özellikten dolayı bir araya toplanan insanların oluşturduğu topluluk"[132] şeklindeki anlam, ümmetin Kur'an'daki en yaygın kullanımı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Netice olarak şunu söyleyebiliriz ki, ümmet kelimesi Kur'an'ın tamamına yakınında insanların oluşturduğu küçük veya büyük (grup, cemaat, toplum, millet gibi) insan topluluğu anlamlarında kullanılırken, bir kısım âyetlerde ise; canlılar topluluğu (cinler, hayvanlar), din (tutulan yol veya tâbi olunan inanç), süre-zaman, lider-önder (üstün vasıflı kişi) anlamlarında kullanılmaktadır.[133]

Ümmet kelimesinin Kur'an'daki kullanımları ile ilgili bu genel açıklamalardan sonra şimdi de söz konusu kelimenin âyetlerde hangi anlamlarda kullanıldığını, diğer bir ifade ile hangi âyette ne anlam ifade ettiğini tespit etmeye çalışacağız. Bu tespiti yaparken söz konusu kavramı nicelik ve nitelik bakımından tasnife tâbi tutmak konunun daha kolayca anlaşılmasını sağlayacaktır.[134]

[92] Muhammed Fuâd Abdülbâki, el-Mu'cemü’l-müfehres li elfâzi'l-Kur'ân-i'l-Kerîm, İstanbul 1982, s. 80.

[93] Bakara: 2/128, 134, 141, 143, 213; Âl-i İmrân: 3/104, 110, 113; Nisa: 4/41; Mâide: 5/48, 66; En'âm: 6/108; A'raf: 7/34, 38, 159, 164, 181; Yûnus: 10/19, 47, 49; Hûd: 11/8, 118; Yûsuf: 12/45; Ra'd: 13/30; Hicr: 15/5; Nahl: 16/36, 84, 89, 92, 93, 120; Enbiyâ: 21/92; Hac: 22/34, 67; Mü'minûn: 23/43, 44, 52; Neml: 27/83; Kasas: 28/23, 75; Fâiır: 35/24; Mü'min: 40/5; Şûra: 42/8; Zuhrûf: 43/22, 23, 33; Câsiye: 45/28

[94] Enbiyâ: 21/92; Mü'minûn: 23/52.

[95] En'ârn: 6/38,42; A'râf: 7/38; Hûd: 11/48; Ra'd:13/30; Nahl: 16/63; Ankebût: 29/18; Fâtır: 35/42; Fussilet: 41/25; Ahkâf: 46/18.

[96] A'râf: 7/160, 168.

[97] Dâmeğânî, Hüseyin b. Muhammed, Kâmûsu'l-Kur'ân (Islâhu'l-vücûh ve'n-nezâir fi'l-Kur'âni'l-Kerîm) (thk. Abdülaziz Seyyid el-Ehl), Beyrut 1985, s. 42-44.

[98] Bakara: 2/128, 134; Âl-i İmrân: 3/113; A'râf: 6/159,

[99] Bakara, 2/213; Mü'minûn, 23/52; En'âm, 6/108; Zuhrûf, 43/33

[100] Hûd: 11/8; Yûsuf: 12/45.

[101] Nahl: 16/92; Hac: 22/34, 67.

[102] Nahl: 16/120.

[103] Yûnus: 10/19; Fâtır: 35/24.

[104] Âl-i İmrân: 3/110; Bakara: 2/143.

[105] Ra'd: 13/30.

[106] En'âm: 6/38.

[107] İbnü'l-Cevzî, Cemaleddin Ebü'l-Ferec Abdurrahmân, Nüzhetü'l-a'yün fî' ilmi'l-vücûh ve'n-nezâir (thk. Muhammed Abdülkerim Kâzım er-Râzî), Beyrut 1987, s. 142-145.

[108] Bakara: 2/128, 134; Âl-i İmrân: 3/113; Mâide: 5/66; A'râf: 7/159.

[109] Bakara: 2/213; Yûnus: 10/19; Nahl: 16/93; Enbiyâ: 21/92; Mü'minûn: 23/52.

[110] Hûd: 11/8; Yûsuf: 12/45.

[111] Nahl: 16/120.

[112] En'âm: 6/38.

[113] Fîrûzâbâdî, Besâir, 51, 79-80.

[114] En'âm: 6/38.

[115] Yûsuf: 12/45.

[116] Enbiyâ: 21/92; Zuhrûf: 43/22.

[117] Ra'd: 13/30.

[118] A'râf: 7/38.

[119] Kasas: 28/23; A'râf: 7/164.

[120] Hûd: 11/8.

[121] Ra'd: 13/30.

[122] Âli-i İmrân: 3/110.

[123] Bakara: 2/213.

[124] Hûd: 11/118

[125] Al-i İmran: 3/104.

[126] Nahl: 16/120.

[127] Şankîtî, Muhammed Emin, Advâu'l-beyân fî îdâhi'l-Kur'âni bi'l-Kur'ân, Riyad 1983, III; 13-14

[128] Meydânı; Tek Bir Rabbani Ümmet, s. 40.

[129] Çetin, "Ümmet"mad., İA, XIII, 102; Pazarbaşı, Erdoğan, Kur'an ve Medeniyet, İstanbul 1996, s. 43.

[130] Yunus: 10/45; Fâtır: 35/24; Enam: 6/42; Nahl: 16/63; Ra'd: 13/30; Ankebût: 29/18.

[131] Bakara: 2/143; Âl-i İmrân: 3/104, 110.

[132] Âlusî, Rûhu'l-me'âni, I, 390-91.

[133] Bkz.İbn Kuteybe, Te'vilü müşkili'l-Kur'ân, s. 445; Fîrûzâbâdî, Besâir, II, 79.

[134] Yrd. Doç. Dr. Hasan Keskin, Kur’an’da Ümmet Kavramı, Rağbet Yayınları: 33-42.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın