İlim

İlim

'A-Li-Me' fiil kökündendir. Ragıp el-İsfahanî'nin tanımına göre “bir şeyin hakikatini idrak etmek” demektir; bu da ya zatını idrak, ya da bir şeyin kendisi için mevcut olan vücuduna veya kendinden yok olan şeyin uzaklığına hükmetme şeklinde olur. Bir diğer açıdan 'nazarî' ve 'amelî’ olur. 'Nazarî' bilgi, bilinenin idrakiyle kemale ulaşır; varlıkları bilmek gibi. Amelî olansa, ancak amelle tamam olur, ibadetler ilmi gibi.

'Alleme’ ve 'Aleme’ 'öğretti' demektir. 'Aleme' 'serî ve anî bir bildirmeyle ve haber vermeyle öğretmek', 'aileme ise 'öğrenilen şey nefiste bir eser meydana getirinceye değin tekrarlama ve ısrar yoluyla' öğretmek ifade eder. Masdarlan i'lâm’ ve 'ta'lîm'dir. 'Ta'lîm' bazılarına göre, 'nefsin anlamlan tasavvur etmesi için uyarılması'dır: “Kalemle ta'lîm ettt”(Alak: 4); “Kur'an'ı öğretti (ta'lîm etti)”(Rahman: 2); “Bilmedikleriniz ta'lîm edildi”(En'am: 91).. 'Teallüm' 'tasavvurlar için nefsin uyanması'dir ki, Türkçe'de buna 'öğrenmek' diyoruz. [341]

İlim' 'Allah'ın en önemli sıfatlarından biri olup, bazılarına göre 'meşiet'le birliktedir. Müslüman filozof ve kevniyatçılar varlıkların asıllarının ilm-i İlâhî'de bulunduğunu ve 'mutlak yokluk'(Adem-i mutlak) söz kokusu olamayacağından, Allah'ın ilmindeki bu varlık köklerine (a'yan-ı sabite) 'ol’ demesiyle varlıkların ‘ete kemiğe bürünüp' dışlaştıklarını ve kâinatın sürekli bir oluş halinde 'İlm-i İlâhî'nin Meşiet ve İrade-i İlâhî ile tecellisi sonucu meydana gelen 'şeyler'in bütünü olduğunu (mükevvenat) belirtmektediler. Bu bakımdan, İslâm'ın temelini ilim oluşturur ve ilim mutlak olarak Allah'tandır:

“Sana Kitabı ve Hikmet-i öğretti ve sana 'bilmediğini öğretti” (Nisa: 113).

“Hatibim ilimce her şeyi kuşatmıştır” (En'am: 80, A'raf: 89, Tana: 98).

“İlim ancak Allah katındadır” (Ahkaf: 28).

“O evveldir, ahirdir, zahirdir, batındır ve O her şeye alîm’dir (Hadid: 3).

Elmalılı Hamdi Yazır'ın tanımı üzere, ilim nefsin anlama ulaşmasıdır.” [342] Şu halde, 'şey’lerin ana özlerini oluşturan bir anlamları vardır ve bu anlam şeylere görünür varlıklarını kazandıran gerçektir. Bu gerçekler (hakikat'ül-eşya) Hakk olana dayanır ve O'ndandır. İnsanın içindeki, nefsîndeki anlamları lâfızlar halinde ' kelimeleştirmesi gibi, eşya da - kâinat 'nefes'û'r-Rahman' olarak - Hakk'tan aldığı gerçeğin madde üzerinde kelime kelime bölünmesi ve bu kelimelerin toplanıp meydana getirdiği 'kelâm'dır. Nasıl insan içindeki anlamları kelimeleştiriyor, yani harflerden oluşturduğu kelimelerle sunuyor ve kelimelerin harflerine bakılarak, görünür yanlarından kalkılarak anlamlarına varılıyorsa, eşyanın da zahiri taşıdığı anlamı - gerçeği -hem saklayan, hem de açıklayan (ayet) bir gerçekliktir. Bu bakımdan, İslâm ne idealistler gibi eşyanın görüngülerini yok sayıp inkâr ve nisyan yoluna gider, ne de materyalistler gibi temel ve tek gerçek kabul eder. Eşyanın zahiri batınındaki gerçeği (hakikat) gizleyen ve açıklayan bir gerçeklik(realite)tir; fanidir, geçicidir, kendine takılıp kalındığında gerçeğe en büyük engeldir; ama, gerçeğe ulaşmaya basamak yapıldığında bir işaret taşıdır (alem) ve insanın yeryüzündeki hilâfetinde mutlaka kullanması gereken bir araçtır, çünkü emrine teshir edilmiştir.

Görüldüğü üzere, ilim hakikata ulaşmaktır. Bu da iki şekilde olur: Birincisi, birer 'ayet' ve 'alem' olan eşyanın zahirî duyularla kazanılan bilgisidir. Eşya'nın saçtığı işaretlerle, şualarla duyular arasında sürekli bir ilişki vardır; ama nasıl güneşin ışığı olmazsa göz, göz olmazsa güneşin ışığı bir fayda etmeyecekse, eşyanın zahirî duyularla algılanması da nefiste onları anlamlandıracak melekeler olmadığı sürece bir yanılgı olmaktan öte geçmeyeecktir. İşte, Allah bir küçük-evren(mikro-kosmos) olarak yarattığı insana eşyanın bilgisine ulaşmak üzere isimleri vermiştir; isimler tek tek eşyayı ve onun hakikatini bilmeye yarayan manevî güçlerdir; bu bilme ise bu manevî güçlerin öldürülmemesiyle mümkün olur. İsimlerin kaynağı kalptir; kalbinde insandaki zahirî duyulara tekabül eden 'sem', basar ve fuad' adıyla duyuları vardır. Eşyanın bilgisine ulaşmak için kalbin bu duyularının faal olması gerekir; bu da onun tezkiyesiyle mümkündür, işte, Allah insana ilim vermek için elçiler gönderir ve bu elçileri bizzat Kendisi temizleyerek (tathir) dilediği kadar ilmi onların kalbine kor. Elçiler de kendilerine inanan insanların kalplerini tezkiye eder ve tezkiye edilmiş kalplere ilim yerleştirir ki, bu isimler bilgisidir ve eşyanın bilgisinin anahtarıdır:

“Size Rabbimin risaletlerini tebliğ ediyorum, size nasihat ediyorum ve Allah'tan sizin bilmediklerinizi biliyorum” (A'raf: 62: benzer ayetler: Yusuf: 86, 96..).

“... “Ey Meryem oğlu İsa!,. Sana Kitabı, hikmeti, Tevrat'ı ve İncil'i öğrettim..” (Maide: 110).

“Nitekim, size kendi içinizden size ayetlerimizi okuyan, sizi tezkiye eden, size Kitabı ve Hikmet'i öğreten ve size bilmediklerinizi öğreten bir elçi (rasûl) gönderdik” (Bakara: 151).

Her insanın yeryüzündeki görevi, rolü ve fonksiyonu farklı olduğundan yetenek ve kapasitesi de farklıdır. Bu bakımdan, herkes aynı şekilde tezkiye olamaz ve aynı şekilde ilim beleyemez. Allah bu noktada insanları derece derece kılmıştır; ve herkes kapasitesi ölçüsünde alır:

“Gökten bir su indirdi de, dereler kendi ölçüşünce çağlayıp aktı..” (Ra'd: 17).

“Dilediğimizi derecelerle yükseltiriz; her ilim sahibinin üstünde bir alim vardır” (Yusuf: 76).

Şu halde, Allah'ın elçileri aracılığıyla gönderdiği ilme kimse aynı derecede varis değildir ve bu ilme, kalelerinde herhangi bir leke ve kaplarında tortu(rics) olmayanlar tam varis olabilirler; Allah bunlara mutlak itaati emreder; bunlara itaatin Allah'a ve Rasûlü’ne itaattan kaynaklandığını ve bunların da Rasûl gibi merci (başvuru kaynağı) olduklarını belirtir. Bu kişilerin adı Kur'an'da 'ülü'l-emr'dir:

“Ey iman edenler, Allah'a itaat edin, Rasûl'e itaat edin ve sizden olan emir sahiplerine de. Bir şeyde çekişecek olursanız, eğer Allah'a ve Ahiret Günü' ne inanıyorsanız bunu Allah'a ve Rasûlü'ne döndürün..,”(Nisa: 59).

“Eğer onu Rasûl'e ve kendilerinden olan ülü.l-emr’e götürselerdi içlerinden istinbat edenler onu bilirlerdi..” (Nisa: 83).

Rasûlüllah ve O'nun ilmine tam varis olan ülü'l-emr'den başka, 'zikr ehli, tefakkuh ehli, istinbat ehli, ilimde rasih olanlar’ gibi ilimde çeşitli derece sahibi kişiler de vardır.

İlm'in kalbin tezkiyesiyle mümkün olabileceğini belirttik. Kalbin tezkiyesi de özellikle amelle, Allah'ın çizdiği sınırlara yaklaşmamakla mümkün olur. Bu bakımdan, ilm takva'sız olmaz ve alim'in ilmini yaşamaması düşünülemez; yaşamazsa alim değildir, sadece belki 'ma'lûmat' sahibidir; ikinci olarak amelsiz tezkiye olamayacağından ilim de edinilemez. O halde, Kur'an'ın buyurduğu gibi “Allah'tan kulları içinde ancak alimler korkar” (Fatır: 28). Malûmat sahipleri ise, hiç bir zaman alim değil, amelsiz de olduklarında belki 'kitap yüklü eşekler'dir.

İlim Allah'tan olduğuna göre, İslâm'ın tamamı ilimdir. Alim gerçek anlamıyla müslümandır. Bu ilim kesin olup, insanların zannına ve hevasına bırakılmamış, kimseye ilim sahibi bulunmadığı konuda söz söyleme yetkisi verilmemiş ve ilim'de ihtilâf yasaklanmış, ihtilafa düşenlerin ilim geldikten sonra işe nevalarını karıştırarak ve haksızlığa yönelerek ihtilâfa düştükleri ifade olunmuştur:

“Sana ilimden gelenden sonra onların hevalarına uyarsan, işte o zaman sen zalimlerden olursun” (Bakara: 145).

“Hakkında ilmin olmayan bir şeyi Ben'den isteme; cahillerden olmayasın diye sana öğüt veriyorum” (Hud: 46).

“Kitap verilenler ancak kendilerine ilim geldikten sonra aralarında bağy nedeniyle ihtilâfa düştüler” ' (A. İmran: 19).

“Hakkında ilim sahibi olmadığın şeyin üzerinde durma; muhakkak sem', basar ve fuad hepsi ondan sorumludur” (İsra: 36).

“İnsanlar içinde ilimsiz olarak Allah hakkında tartışan ve her kaba şeytana tabı olan vardır” (Hq.cc: 3).

Akletmek de gerçek ilim sahibi olanların niteliği ve kalbin fonksiyonlarından olduğu halde, (Onu ancak alimler akleder - Ankebut: 43) bazıları duyularının eşyanın zahirinden aldığı verileri mantıklarıyla analiz edip bir sonuca varmaya çalışırlar. Bu da insanı eşyanın zahiri ve onu kullanma yöntemleri hakkında bir takım bilgilere götürür. Ne var ki, bu bilgiler mutlak olmayıp izafîdir ve yukarıda izah etmeğe çalıştığımız ilim olma niteliğine sahip değildir. Aslında, kalplerinde gerçek akletme ve bilme güçlerine sahip bulunmayıp, kalpleri mühürlenmiş ve rics'lerle kararmış olanlar alim değillerdir; onların ilim dedikleri, mantıklarının eşyanın zahirinden dış duyularının aldığı veriler üzerinde 'tümevarım, tümdengelim, kıyas, analiz, sentez' gibi yollarla çalışarak edindiği bir takım 'adetullah' bilgisinden ibarettir; bu ilim gerçek ilim olmayıp, belki en basit bir ilimdir. Ama, kalpleri mühürlenmiş olanlar bu ilme mutlaklık vererek gerçek ilmi inkâr yoluna giderler; böylece nevalarının peşinde giderek hem saparlar, hem saptırırlar; ne yazık ki, insanların çoğu da bunlara uyar:

“Siz onu dillerinizle aldınız ve hakkında ilminiz olmayan şeyi dilerinizle söylediniz..” (Nur: 15).

“Zulmedenler ilimsz olarak- hevalarına uydular; Allah'ın saptırdığını kim hidayet edebilir?” (Rum: 29).

“İnsanlar içinde ilimsiz olarak Allah'ın yolundan saptırmak ve onunla alay etmek için eğlence türü sözleri satın alan vardır..” (Lokman: 6).

“Onların bu konuda ilmi yok, onlar ancak 'atıp tutuyorlar” (Zuhruf: 20).

“Ancak bu dünya hayatımız var, ölürüz ve yaşarız, bizi ancak dehr helak eder” dediler. Onlar bu konu...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın