Sayfayı Yazdır

10- Hafıza

Arapça bir kelime olan hafıza, "Şahsın evvelce öğrendiği veya şâhid olduğu hadiseleri ve bilgileri tekrar, istediği zaman tahattur etme kabiliyeti.." [568] olarak tanımlanmaktadır.

Bu tarif, bir fikir vermekle beraber gerek Türkçe, gerekse tanımlama bakımından eksik gibi görünüyor. Hafızanın en önemli yönü olan "zabdetme", "koruma" ve muhafaza altına alma özelliklerinden bahsedilmemiş. Bu tanımı şöyle yapmak daha uygun olur kanaatindeyiz; Hafıza, insanın, bilgi ve hatıralarını saklaması, gereğinde hatırlaması yeteneğidir.

Bilim adamları hafıza olayını değişik kategorilerde incelemişlerdir. Garrett'e göre hafıza olayı

1- Tesbit (fixsation),

2- Zihinde tutma fretention),

3- Hatırlama (recal) ve

4-Tanıma (recognition) olarak dört kısma ayrılmaktadır.[569] Ribot'ya göre ise hafıza olayı,

1- Bazı hallerin saklanması (conservation),

2- Bunların yeniden canlandırılması (reproduction),

3- Bunların mâzîde yerleştirilmesi (localisation)nden ibarettir. Adasal'ın belirttiğine göre klasik psikoloji bunlara dördüncü olarak tesbiti (fixation) de ilâye etmiştir. [570]

Hafızayı, tesbit, muhafaza ve ihzar olarak üçe ayıranlar da vardır. [571]

Bunlar üzerinde birazcık duralım:

1- Tesbit (Fixation): Bize anlatılan bir şeyi tekrarlayabilmemiz tesbit olanın göstergesidir. Öğrendiğimiz şeyi zihnimizde tutabilmemiz, iyi tesbit edebilmemize bağlıdır. İyi bir tesbit herşeyden önce faal bir dikkat gerektirir.[572]

2- Zihinde Tutma, Muhafaza (Retention): Bize anlatılan şeyi bir süre sonra hatırlayabiliyorsak muhafaza ediyoruz demektir.

Hafızanın iki temel şartı vardır:

a- Tecrübelerin oldukları gibi kalması;

b- Bir zaman düşüncesinde ve zaman düzeninde bulunması. [573] Yani hafıza herşeyin rastgele atıldığı bir hurdacı dükkânı değildir. Bir eczane tertip ve düzeni içindedir.

3- Hatırlama: Tedâî yoluyla evvelce bildiğimiz bir şeyi tahattur etmektir. [574] Tedâî yani çağrışım bazı kanunlara bağlı olarak teşekkül etmektedir. Aristo'nun formüle ettiği tedâî kanunları,

1- Zamanda yakınlık,

2- Mekânda yakınlık,

3- Benzerlik ve

4- Tezad'dan oluşmaktadır .[575] Garrett mekânda yakınlık yerine uzayda yakınlık ifadesini kullanmaktadır.

Mustafa Şekib Tunç, çağrışım kanunlarını "benzerlik, bitişiklik ve zıtlık" olarak sıralamakta, bu hafızada hayvanlarla müşterek olduğumuzu belirtmekte, hayvanlarla müşterek olmadığımız hafızanın "fikirlerle, tecrid ve tamimlerle işleyen mantıkî hafıza olduğuna işaret etmektedir. [576]

Sarışın birini gördüğümüz zaman sarışın bir yakınımızı hatırlamamız benzerlik yoluyla, geceyi gördüğümüz zaman gündüzü hatırlamamız zıtlık yoluyla, Marmaris sözcüğünü duyduğumuz zaman geçmişte yaptığımız bir tatili hatırlamamız uzayda - zamanda yakınlık yoluyla çağrışıma örnek teşkil etmektedir.

Düşünüp, akıl yürütürken büyük çapta hatırlamada bulunduğumuzu söyleyebiliriz.

4- Tanıma: Bu olayda bir aşinalık duygusu, bir önceden görmüşlük hali vardır. Buradaki güçlük, karşılaştığımız şey veya kimsenin geçmişteki yerine tam olarak yerleştirilmesidir. [577]

Hatırlama ve tanıma, saklanan şeyin zihinde ne dereceye kadar kaldığını göstermek suretiyle tesbit ve zihinde tutmanın derecesini de göstermektedir. Zihinde tutma derecesi, ya hemen hatırlama veya gecikmeli olarak hatırlama şeklinde kendini gösterebilir. [578]

Elektronik beyin ve diğer mekanik cihazların hiçbir ayırım yapmadan hatırda tutmasına, saklamasına mukabil, insan hafızası seçme özelliğine sahiptir. Kötü veya iyi olanı seçer. "Hafıza bir seçme fonksiyonu olarak hareket eder. Yaş, çevre, huy, heyecan hali, amaç gibi hallerle değişen kriteryumlara göre şemalar serbestleşir." [579]

Hafıza-seçmesinde sürekli veya geçici eğilimlerin, kişilik özelliklerinin etkisi büyüktür. Kültürlü insanların görme hafızaları daha kuvvetliyken ilkel insanların işitmeye ait hafızaları daha gelişmiştir. Bazı hayvanlarda ise koku alma hafızası daha gelişmiş vaziyettedir. [580]

Genel zihnî yeteneğin bir bolümü olan hafıza doğumdan yetişkinliğe doğru daima artan bir gelişme gösterir. Doğduğu zaman az bir hafızaya sahip olan çocuk yaşı ilerledikçe meydana gelen büyüme ve elde edilen tecrübeler sayesinde gelişmiş bir hafızaya ulaşır. [581] Hafızanın gelişimi zihnî gelişmeyi andırır. Doğumla başlayan artış yirminci yaş veya ondan sonraki birkaç yaş içinde olgunluğa erişir. [582]

Hafıza bilim adamları tarafından değişik türlere ayrılarak incelenmiştir. Meselâ; hafıza bir taksime göre mekanik ve dinamik olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Bunlardan birincisi yani mekanik hafıza, "çarpım cetvellerini hatırlamak gibi itiyada benzer bir hafızadır." Dinamik hafıza daha ileri ve tam bir hafızadır. Biz onun sayesinde alışkanlıklar vasıtasıyla elde ettiğimiz otomatik öğrenmelerden ötelere gidebiliyoruz. [583]

Hafızanın mekanik tekrar ve faaliyetlerle geliştirilmesi mümkün değildir. Başka bir tasnifle hafızayı organik ve şahsî olmak üzere iki bölümde ele alan M. Şekib Tunç, organik hafızanın hayatın başlangıcında mevcut olduğunu, bunu değiştirmenin mümkün olmadığını vurguluyor. Onun belirttiğine göre sonradan kazanılan şahsî hafızayı geliştirmek mümkündür. Şahsî hafıza, "zihnî fonksiyonların tekâmül seviyesine, kendini bilmenin muayyen bir ana gelmesine bağlıdır. Hatıraların teşekkülü kavrama ile, şekiller inşa etmekle, vaziyet ve vak'aları düzenleme iktidarıyla birlikte gelişir. [584]

Eğitilmiş bir hafıza, ya tedâî sistemiyle veya mantıkî sistemle çalışır. Tedâî sistemiyle çalışan hafızadan çağrışım ne kadar dayanıklı ve çoksa hafıza o nisbette sağlıklı ve mükemmel olur.[585] Çağrışımların dayanıklılığı doğuştan gelen uzvî yeteneklerle de ilgilidir.

Mantıkî hafıza tedâî sisteminden daha ileri bir faaliyet şeklidir. Burada hâkim olan faaliyet hafızayı düşünceye ve onun prensiplerine göre işletmek, fikirler, kavramlar, semboller arasındaki münasebetleri düzenlemektir." [586] Muhakeme yaparken kullandığımız hafıza bu tür bir hafızadır; sadece çağrışım kanunlarıyla işleyen bir hafıza değildir.

İnsan zihni bütün öğrendiklerini ilânihâye hafızada saklayacak kapasitede yaratılmamıştır. Öğrendiklerimizin bir kısmını, bazı hallerde tamamını unuturuz. Şunu hemen belirtelim ki, Ebbinghaus'un yaptığı çalışmalar öğrenilmiş bir şeyin hiçbir zaman tamamen unutulmadığını göstermiştir. [587] Şuurumuza çıkmayıp unutulmuş gibi görünen bilgi ve hatıralarımız bu teze göre tamamiyle kaybolmamakta, bunların düşünce, muhakeme ve takdirlerimizde hisseleri bulunmaktadır. [588]

“Öğrendiklerimizi zihnimizde uzun süre saklamanın yolu nedir? Unutmaya tesir eden faktörler nelerdir? Biraz da bunlar üzerinde duralım:

1- Öğrendiklerimizin zihinde tutulması için iyi tesbit edilmesi gerekir. Bu ise iyi bir öğrenmeyi gerekli kılar. Unutmayı önlemenin en iyi yollarından biri öğrendiğimiz şeyi iyi öğrenmemizdir. [589] Yüzeysel öğrenmelerde unutma mikdarı fazla ve süratlidir. [590] Aşırı öğrenme, ise unutmayı en aza indiren ideal bir öğrenmedir. [591] Burada kastedilen öğretimin canlı olması da önemlidir. Çünkü canlı bir öğrenme saklamanın en iyi şartıdır. Dikkat pasif, tekrarlar gevşek' ve gelişigüzelse, kuvvetli bir hatırlama niyeti de yoksa az öğrenilir ve kısa zamanda unutulur.[592]

2- İyi düşünülmüş şeyler kolay unutulmazlar. [593] Bu itibarla hafızaya yapılacak en büyük hizmet düşünmek ve düşündürmeye alıştırmaktır.

3- Aralarında bağlantı kurulamamış parça bilgiler organize bilgilere oranla daha çabuk unutulurlar. [594] Yeni kazandığımız bilgilerimiz eski bilgilerimize öyle bağlanmalı ki, yeni edinilen bilgi zihinde bekleyenlerle buluşsun ve birleşsin. O zaman saklama uzun ömürlü olacaktır.

4- Öğrenme sürecinin arkasından gelen başka bir faaliyet öğrendiğimiz şeylerin daha çabuk unutulmasına yol açmaktadır. Bu olaya "geriye ketvurma" denmektedir. [595] Bir öğrenme olayının hemen arkasından uyku gelirse unutmanın en az olacağı belirtilmiştir.

5- Hatırlama olayında kişiliğin ve zihin seviyesinin etkisi vardır. Hatıralar bunların kudret ve seviyelerine göre gün ışığına çıkarlar. [596]

6- Öğrenilen materyalin manîdâr yani anlamlı olması hem öğrenmeyi kolaylaştırır, hem de öğrenilen şeyin uzun süre hafızada kalmasını sağlar. Hiçbir anlam taşımayan materyaller daha kolay unutulurlar. Çünkü bunlar sadece hafızaya dayanmaktadırlar. Halbuki manîdâr olan materyaller hem hafızaya dayanmakta, hem de çağrışımla desteklenmektedirler. [597]

7- Yapılan çalışmalar "kullanma ve uygulama yeteneğinin terim bilgisinden daha yavaş unutulduğunu" göstermiştir. Bu itibarla öğretmen, öğrettiği bilgilerle yaşanan hayat arasında canlı bağlar kurmalıdır. [598]

8- Unutmayı azaltmada tekrarın da önemli katkısı vardır. Herhangi bir konuyu öğrenip anladıktan sonra unutmayı en aza indirmek için öğrenilenler belli aralıklarla yeniden gözden geçirilmelidir. Önemli olan bir husus da şudur:

Bu tazeleme ve uygulamalar kısa bir zaman sonra yapılmalıdır. [599]

9- Bir bünyeyi hâiz materyaller daha az unutulurlar. Eski bilgilerle ilişki kurularak öğrendiğimiz yeni bilgiler, manzume halindeki kelimeler, başka fikirlerin ortaya çıkardığı fikirler, kelime, yalın fikir ve yalın bilgilerden daha uzun zaman hafızada yaşarlar. [600]

10- Harekî maharetler en iyi muhafaza edilen maharetlerdir. Bisiklete binme, yüzme ve benzeri itiyatlar kolay unutulmazlar. [601]

Yukardakiler dışında hafızayı etkileyen başka faktörler de vardır. Meselâ; öğrenilecek şeyin kolay veya zor oluşu, öğrenme metodunun iyi veya kötü oluşu, öğrenenin yaşı, zekâ derecesi, öğrenilen materyale karşı takındığı tavır ve ilgi saklamayı ve hatırlamayı etkiler. [602]

Fikir bağlantılarımız mizacımıza ve genel ruh haletimize uygundur. Bu itibarla bir kısmımız neşe verici şeyleri, bir kısmımız da ıstırap yaratıcı şeyleri daha rahat hatırlarız.[603]

Zayıf olan hafızalar için yapılacak şey, türlü tedâî ağları örmek, tekrarlara baş vurmak, öğrenilen şeyleri mantıkî bir sisteme bağlamaktır. [604]

Beyinde bulunan bazı sinir hücreleri bazı uyarımlarla birçok defa aktif hale geçirildiği takdirde farklı bir yapı kazanmakta ve uzun vadeli hafıza doğmaktadır. Geçici aktiflikler ise kısa vadeli hafızayı doğurmaktadır. [605]

Çocuklarda anî hafıza çok kuvvetlidir. Bu hal okulda onun çabuk öğrenmesini sağlar. Yaşlılarda durum farklıdır.

Onlarda anî hafıza çökmüş durumdadır. Onlarda eski şeyleri hatırlama hafızası uzun süre canlı kalır. En yeni öğrenilenlerin en çabuk, en eski öğrenilenlerin ise en geç unutulması olayına "hafızanın Ribat kanunu" denmektedir. [606]

Unutulmuş bir şeyi tekrar ezberlemeğe kalktığımızda birinciye nisbetle daha kolay ve çabuk ezberlediğimizi göreceğiz. [607] Bu da "tam unutma yoktur" tezini doğrulamaktadır.

Alfred Adler'e göre "Hatırlanmaları belli ruhî bir yönün devamı için yararlı verileri hatırlarız. Unutulmaları yararlı verileri unuturuz. Bu durum, hafızanın, tamamiyle izlenen amaca uyan bir intibakın hizmetinde olduğunu göstermektedir. [608]

Morgan'a göre nazarî olarak unutmanın iki sebebi vardır:

1- Bozucu etki,

2- Bellekteki çözülme. [609] O, hatırda tutulan mikdarı pek çok şeye bağlarken üç önemli faktöre dikkat çekmektedir:

"Malzemenin anlamlılığı, malzemenin başlangıçta ne kadar iyi öğrenildiği ve diğer öğrenmelerden gelen bozucu etkiler." [610]

Unutma yüksek öğrenim çağında en hızlı, lise çağında daha yavaş seyrederken daha önceki sınıflarda ise en yavaş biçimde seyretmektedir. [611]

Yapılan araştırmalara göre unutma başlangıçta hızlı giderken bilâhere yavaşlamaktadır. [612]

Hafıza bozukluklarının da hatırlamaya etkisi vardır. "Şu veya bu şeyi veya gördüğü ve işittiği olayı tesbît edememek, onu uzun bir süre saklayamamak, gerektiği zaman yerini ve zamanını belirtememek ve canlandıramamak gibi haller hafızanın unutkanlık (amnesique) denilen bozukluklarını teşkil eder." [613]

Hafıza bozuklukları birkaç bölümde incelenir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

1- Amnesia (amnezi): Hafızanın kaybolması veya unutma, şeklinde tarif olunabilir. Kısmî veya tam olabilir. Bazı hallerde devamlı, bazı hallerde geçicidir. Fasılalı veya mahdut mâhiyette olabilir, insanın geçmişi ile ilgili hatıraları tamamen unutması anlamına gelen "tam unutma" nadiren vukûbulur. [614]

2- Paramnesia (paramnezi): Bir nevi hatırlama hatasıdır. Bu durumdaki hasta, geçmiş olayları ya yanlış olarak hatırlar veya olmamış, yaşanmamış olayları olmuş zanneder. [615]

3- Hyperamnesia (hiperamnezi): Belli olaylarla ilgili belleğin aşırı derecede canlı oluşuna bu ad verilir. Bu tabir hafızanın aşırı derecede artışını ifâde eder. [616]

4- Hypoamnesia fhipoamnezi): Bu durumdaki kimsenin belleği yavaşlar, azalır. [617]

Duyumları mânâlandıran, idrâkleri zenginleştiren, öğrendiklerimizi saklayan, gerektiği zaman hatırlatan hafıza müstakil bir meleke (faculte) değildir. Tedailer (çağrışım)le çalışır. "Bilgi ve tecrübelerimizin hazinesidir." Hafıza olmasa düşünce, dolayısıyla dil de olmayacaktı. Olayları önceden kestirmede hafızanın büyük payı vardır. Havanın kararmasıyla yağmurun beklenmesi onun sayesindedir. [618]

Adasal, hafıza bozukluklarını özelliklerine göre "saptama unutkanlığı", "hatırlama unutkanlığı", "bütünlüğüne unutkanlık" ve "tam olmayan amnezi" gibi kısımlara ayırmaktadır. [619]

Herhert Sorenson hafızadan bahisle şunları söylüyor:

"Hafıza zekânın temel unsurudur. Onsuz zekânın var olabileceği pek düşünülemez, işittiğimiz kelimeleri, gördüğümüz yüzleri, edindiğimiz genel bilgileri, gittiğimiz yerleri ve daha birçok şeyleri hatırlayamasaydık birer zavallı aptaldan başka bir şey olamazdık." [620]

[568] Kriton Dinçmen, Psikiyatri El Kitabı, s. 4.

[569] Garrett, Psikolojiye Giriş, s. 150.

[570] Adasal, Medikal Psikoloji, s. 760.

[571] Dinçmen, a.g.e., s. 4.

[572] Garrett, a.g,e., s. 151; Dinçmen, a.g.e., s. 4.

[573] Tunç, a.g.e., s. 68.

[574] Dinçmen, a.g.e., s. 4.

[575] Ömer Mart, a.g.e., s. 198; Garrett, a,g.e., s. 103.

[576] Tunç, a.g.e., s. 73.

[577] Özbaydar, a.g.e., s. 76.

[578] Garrett, a.g.e., s. 151.

[579] Adasal, a.g.e., s. 763.

[580] Adasal, a.g.e., s. 763.

[581] Sorenson, a.g.e., s. 42, 43.

[582] Sorenson, a.g.e., s. 52.

[583] Tunç, a.g.e., s. 68

[584] Tunç, a.g.e., s. 69, 70.

[585] Tunç, a.g.e., s. 69.

[586] Tunç, a.g.e., s. 73.

[587] Ömer Mart, Eğitim Psikolojisi, s. 255, 262.

[588] Tunç, a.g.e., a. 72.

[589] Sorenson, Eğitim Psikolojisi, s. 412; Mart, a.g.e, s. 257.

[590] Mart, a.g.e., s. 257.

[591] Sorenson, a.g.e., s. 413. Aşırı öğrenme', öğrenmenin, materyalin artık öğrenilmiş olduğu söylenilebilecek safhadan daha ileriye götürülmesini ifade eder. Bk. a.y.

[592] Sorenson, a.g.e., s. 412.

[593] Tunç, a.g.e., s. 73.

[594] Mart, a.g.e., s. 263.

[595] Sorenson, a.g.e., s. 416.

[596] Tunç, a.g.e., s. 73.

[597] Mart, a.g.e., s. 259; Sorenson, a.g.e., s. 411.

[598] Mart, a.g.e., s. 255; Sorenson, a.g.e., s. 410.

[599] Sorenson, a.g.e., s. 413.

[600] Mart, a.g.e., s. 253; Sorenson, a.g.e., s. 412.

[601] Mart, a.g.e., s. 261; Sorenson, a.g.e., s. 402.

[602] Garrett, Psikolojiye Giriş, s. 151.

[603] Adasal, a.g.e., s. 747.

[604] Tunç, a.g.e., s. 70.

[605] Özbaydar, a.g.e., s. 77

[606] Adasal, a.g.e., s. 763.

[607] Tunç, a.g.e., s. 71,

[608] Adler, İnsanı Tanıma Sanatı, s. 45.

[609] Morgan, Psikolojiye Giriş, s. 140.

[610] Morgan, a.g.e., s. 137.

[611] Sorenson, a.g.e., s. 415.

[612] Mart, a.g.e., s. 256.

[613] Adasal, a.g.e. s. 766, 768.

[614] Mitat Enç, Ruh Sağlığı Bilgisi, s. 82; Dinçmen, a.g.e., s. 4, 5.

[615] Enç, a.g.e., s. 83; Dinçmen, a.g.e., s. 4, 5.

[616] Enç, a.g.e., s. 83; Dinçmen, a.g.e., s. 4, 5.

[617] Dinçmen, a.g.e., s. 4, 5.

[618] Tunç, a.g.e., s. 68, 69.

[619] Adasal, a.g.e., s. 767, 768.

[620] Sorenson, a.g.e., s. 42.

๑۩۞۩๑ Kitap Dünyası - İlim Dünyası Kütüphanesi ๑۩۞۩๑ => Kuranda İnsan Psikolojisi => Konuyu başlatan: ღAşkullahღ üzerinde 07 Şubat 2011, 15:13:55