Giriş

GİRİŞ

NEFS'İN SÖZLÜK ve TERİM ANLAMLARI

İnsanoğlu, kendini tanımaya çalıştığı günden beri kendisinin yalnızca bedenden ibaret olmadığını sezmeye başlamış ve insanı oluşturan diğer yönleri araştırmaya koyulmuştur. Bu nedenle Nefs kavramı, insanlık tarihinin başlangıcından bu yana üzerinde düşünülen ve çeşitli fikirler ileri sürülen temel konulardan biridir.
Arapça'da müennes bir kelime olan, nefese kökünden türeyen ve çoğulu enfâs ve nüfûs biçiminde gelen [3] Nefs sözcüğünün, Arapça ve Arapça'dan çeviri niteliği taşıyan Türkçe literatürde üç ayrı anlama geldiğini görüyoruz:
1- Sözlük anlamıyla günlük dilde kullanılışı,
2- Metafizik anlamda kullanılışı,
3- Psikolojik anlamda kullanılışı. [4]
Sözlükte, bir şeyin nefsi demek, o şeyin "varlığı" ve "kendisi" demektir [5]. Eski Arap şiirinde Nefs, dönüşlü zamir olarak kullanılır ve "kendisi"ne ya da "şahıs"a delâlet ederdi. [6]
Nefs, "kişi" ve "can" anlamlarına gelir. "Nüfûs", Nefs'in çoğuludur. Nitekim;
"Şurada şu kadar nüfus var" dediğimiz zaman, "şu kadar kişi veya şu kadar can var" demek olur. [7]
Nefs, Arap dilinde başlıca iki ayrı mânâda kullanılır:
Birisi; "Ruh" mânâsıdır. Ölen bir kimse için "Falancanın nefsi, yani ruhu çıktı" denildiğinde ve "Falancanın nefsinde, yani ruhunda şöyle şöyle yapmak vardır" sözünde olduğu gibi. Diğer kullanım da; "bir şeyin bütünü ve gerçeği" mânâsıdır. "Falanca nefsini öldürdü ve nefsini helak etti. Yani zâtında, kendinde tamamen ve gerçek mânâda helak etme işini gerçekleştirdi" sözünde olduğu gibi. [8]
Beden ve ruh toplamına Nefs dendiği gibi, yalnızca ruha da Nefs denir. Aslında Nefs, nefes alan canlı anlamına gelir. Her canlı şeyde ruh vardır. Organizma içinde bulunan can (ruh), Nefs'tir. Çünkü onun hayatı nefes (solunum) iledir. Temelde esinti, rüzgâr anlamına gelen [9] ruh da hayat soluğu demektir. Bu soluk, maddeye girince Nefs adını alıyor. Ruh denince maddeden soyutlanmış can anlaşılır. Ne bedene, ne de bedenli bir cana ruh denmez. Ruh, canlının bedensiz varlığıdır. Bedene hayat veren ruhtur. Zaten hayat kendisiyle ortaya çıktığı için ruha, rîh (esinti, rüzgâr) da denmiştir. Teneffüs ettiğinden, yahut nefis(enfes)liğinden dolayı ruha Nefs de denmiştir. [10]
Nefs'in, "kan" anlamı da vardır. "Falancanın kanı aktı" derken "Nefs" kelimesi kullanılır. [11] Kanın Nefs olarak adlandırılması, kanın çıkmasıyla Nefs'in de çıkması [12] ve kanın, ruhu taşıyan ve hayatı devam ettiren dayanak olması [13] nedeniyledir.
Ayrıca insan cesedine, bedene de Nefs ismi verilir. [14] Cesede Nefs adı verilmesinin nedeni, cesedin, Nefs'in mahalli, yeri olmasıdır. [15]
"Yakınlık, kardeş, dost, yanında, kendisiyle ayırdetme işi yapılan şey, gayb, azamet, büyüklük, izzet, himmet, herhangi bir şeyin özü, künhü, iç yüzü ve cevheri, gamdan, tasa ve kaygıdan kurtulma" gibi mânâlara da gelen Nefs, "nazar değdiren göz, göz değmesi" için de kullanılır. [16] Bunların yanısıra Nefs'in, "ok, yay ve benzeri aletlerdeki yarık" ve "deri tabaklama, sepileme aletleri" için kullanıldığı da görülür. [17]
Arapça'da Nefs'in "su" ve "görüş" gibi anlamlara da geldiğini belirten Osmanlı âlimlerinden Mestcizâde Abdullah Efendi (V 1148 H.), Nefs sözcüğünün melekler, mü'minlerin ruhları ve cinlerin salih, iyi olanları için de kullanılarak, bunlara "Hayırlı, temiz ve kutsal nefsler" denildiğini; şeytanlarla kötü cinlere ve kâfir kimselerin ruhlarına da "Azgın, sapık, şerli, isyancı ve günahkâr nefsler" dendiğini söylemektedir. [18]
E. E. Calverley'in de dediği gibi "Nefs'in sözlük anlamı bakımından incelenmesi şu sonuçlan verir:
1- "Ruh" ve "Nefs" mânâsında Nefs kelimesinin Allah ile ilgili olarak kullanılmasından sakınılmıştır.
2- İnsana gelince;
a) Nefs ve Ruh birbirinin aynıdır. Yahut
b) Nefs Ruh'a ve Ruh da hayata mahsustur. Yahut
c) İnsanın iki ruhu (iki nefsi) vardır. Bunlardan biri hayatîdir, diğeri farkedici ve ayırdedicidir. Yahut
d) Farketme ve ayırdetme kabiliyetindeki ruh iki yönlü olup, biri emirler ve diğeri de yasaklar verir." [19]
Buraya kadar Nefs'in sözlük anlamları üzerinde durmaya çalıştık. Nefs'in, sözlük anlamıyla günlük dilde kullanılışının dışında, metafizik ve psikolojik anlamda da kullanıldığını daha önce belirtmiştik.
Nefs'in Metafizik Anlamda Kullanılışı:
Nefs metafizik anlamda kullanılırken bir ruh felsefesi yapılmıştır. Buna neden olarak da Kur'an-ı Kerim'de yer alan ve Nefs üzerinde fizikötesi fikir yürütmeler yapılmasına sebebiyet veren birtakım ayetler [20] ve Kur'an'da salt ruhun bilgisini elde etmenin imkansız oluşunun [21] belirtilmesi gösterilebilir. Buna rağmen İslâm mütefekkirleri ruh üzerinde düşünmekten geri durmamışlardır. Fakat bunu Nefs kavramı altında yapmışlardır. Böylece Nefs, bir örtü terimi görevini üstlenmiştir. [22]
Metafizik anlamda Nefs'e ilişkin problemler şöyle ortaya konmuştur:
"Nefs'in hakikati nedir? Acaba o, bedenin bir parçası mıdır; yoksa arazlarından bir araz [23] mıdır? Yoksa bedenin bir yerine konulmuş sakin bir cisim midir; veya soyut bir cevher [24] midir? Nefs ruh mudur; yoksa daha başka birşey midir? Emmâre, Levvâme ve Mutmainne, tek bir Nefs olup bu sıfatlar onda var mıdır; yoksa bunlar ayrı ayrı üç Nefs midir?" [25] Nefs üzerindeki tüm fizikötesi tartışmalar, bu sorular üzerinde dönüp dolaşmaktadır.
Nefs'in Psikolojik Anlamda Kullanılışı:
"Nefs'in üçüncü anlamı ise tamamen psikolojiktir, insanın içgüdü mekanizmasına, fizyopsikolojik ve sosyopsikolojik diye nitelendirebileceğimiz bütün eğilimlerine verilen addır. Henüz insanın iç yaşayışını oluşturan süreçlerin analiz edilmediği dönemde, herşeyin tek bir ad altına konularak onun üzerinde fikir yürütmeler yapılması âdetti. İşte Tasavvuf psikolojisindeki Nefs bu geleneğin ürünüdür." [26] İnsanın iç dünyasından kaynaklanan her türlü kötülük ve iyilik duygusuyla, kötü ve iyi huylar, tutum ve davranışlar işte bu psikolojik anlamdaki Nefs'in birer sonucudur.
Nefs'in Diğer Terim Anlamları:
Sözlük anlamlarındaki zengin mânâ mozayiği gibi, Nefs hakkında söz söyleyen bilginlerin terim olarak ona yükledikleri anlamlar da çok çeşitli olmuştur. Felsefeciler, Kelâmcılar ve Tasavvufçular, kendi düşünce sistemleri çerçevesinde Nefs'e ilişkin görüşlerini sunmuşlardır. Bu grupların kendilerine özgü görüşleri, Nefs'in Mahiyeti bölümünde incelenecektir. Ancak biz burada, Nefs'in terim anlamlarına kısaca değinmekle yetineceğiz.
lşrâkî Filozoflar'ca Nefs, "kendi fiili olmaksızın zâtı itibariyle maddeden ayrılmış cevher" anlamında kutlanılır. Bu Filozoflar'a göre Nefs, soyut olmayan maddi bir güçtür. Yani Nefs, maddi olmayan bir cevher olmakla birlikte, yine de maddede mündemiç bir ilke olarak bulunur. [27]
Cûrcâni'nin (V 816 H.) bildirdiğine göre "Nefs, hayat gücünü, hissî ve iradeye bağlı hareketleri üzerinde taşıyan latîf, uçucu bir cevherdir. Buna Hayvanı Ruh da denir.
Nefs, bedene doğan bir cevherdir; ölüm anında bedenin dışındaki ve içindeki ışığı söner. Uyku anında ise bedenin içinde değil, sadece dışında söner. Uyku ile ölüm benzer türdendir. Zira ölüm, tam (külti) sönüş, uyku da eksik (yarım) sönüştür.
Nefs cevherinin beden ile ilgisi hususunda üç şeklin olduğu görüşü ortaya çıkar:
Birincisi; Nefs'in ışığı bedenin dışındaki ve içindeki tüm organlara ulaşınca, bu "uyanıklık" durumudur. İkincisi; Nefs'in ışığı bedenin dış organlarından kesilip yalnızca iç organlarına ulaştığı zaman, bu da "uyku" durumudur. Üçüncüsü ise tamamen ışığı sönüncedir ki; bu da "ölüm" halidir." [28]
Nefs'in tarifinde belirtilen şey, onun mâhiyeti ve cevheri yönünden tanımlanması değil; nefsi bulunan cisme izafe edilmesi yönüyle tanıtılmasıdır. Çünkü Nefs lafzı, ona ancak bu izafe ediş yönüyle verilir. Bu nedenle Nefs'in tanımlanmasına cisim de alınmalıdır. [29]
Tehânevî'nin (V 1158 H71745 M.) belirttiğine göre "Nefs'in üç derecesi vardır:
1- Nefs, eserlerin kuvvet bakımından kaynağıdır.
2- Üzerinde taşıdığı maddeye kıyasla bir surettir.
3- Kendisinde toplanan ve mükemmelleşen cinsin tabiatına kıyasla da bir kemâldir." [30]
Nefs'in; Nebatî [31], Hayvani [32], Kudsiyye [33] Rahmani [34], Felekî [35] gibi çeşitli türlerinden söz edilmekle birlikte, biz burada konumuzu birinci derecede ve doğrudan ilgilendiren ve kendisine Nefs-i Natıka ve Ruh da denilen [36] Nefs-i İnsanî'yi kısaca dile getireceğiz.
Nefs-i İnsanî, "Külli ve soyut-cüzi işleri kavrayabilme, fikri ve hissî fiilleri yapma yönünden canlı tabiî bir cisim için ilk yetkinlik (kemâl-i evvel) tir" [37] diye tanımlanmıştır.
"Mütekaddimîn ve Müteahhirîn Filozofları ile Gazzâlî (V 1058 H./llll M.), Râgıb İsfahânî ve Sûfîler'in çoğunluğuna göre İnsanî Nefs'ler soyuttur; yani cismânî bir kuvvet değil, maddenin içinde bir haldir, cisim değildir. Belli bir yeri de yoktur. İnsanî Nefs'in beden ile olan bağı, bedenin içine cüzi olarak veya hulul (içine girme, nüfuz) bakımından girmeksizin, yönetme ve etkin olma bağıdır. Nefs-i İnsanî'nin beden ile olan bağı, âşığın mâşuğuna, doğuştan gelen bir aşkla olan bağlılığı gibidir." [38]
"Sûfîler, Nefs sözcüğünü kullandıkları zaman bu kelimeyle ne bir şeyin varlığını (vücüd), ne de ortaya konulmuş kalıbı (cismi) kastederler. Sûfiler Nefs terimiyle, kulun kötü özellikleriyle yerilen, kınanan, hoş karşılanmayan ve kötü görülen huy, fiil, davranış ve eğilimlerini kastederler. Kulun kötü özellikleri iki türlüdür: Birincisi kulun günahları ve dine aykırı davranışları gibi iradesine bağlı olarak kazandıkları, ikincisi de yerilmiş ve hoş karşılanmamış olan kötü huylandır." [39]
Nefs'in ne olduğundan çok, onun nasıl terbiye edilebileceği üze...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın