|
Konu Başlığı: Dehr Gönderen: ღAşkullahღ üzerinde 08 Şubat 2011, 20:17:38 Dehr Bu kelimeye türevleri ile birlikte zaman, devam eden son, ebed, şiddet, güç, herhangi bir durum, devam eden ebed, bin yıllık süre, âdet, başa gelen musibet, dünya süresinin tamamı, en uzun devir, sınırsız olarak yayılıp ümmetleri kapsayarak, onların yok oluşuyla yok olan süre [16] gibi manalar verilmiştir. Nitekim şairler de dehri zaman manasına kullanmıştır: "Dehr, aramızda gidip gelen zaman gibi, dün, bugün ve yarından başkası değildir" [17]. Kelimenin etimolojik yapısındaki farklılıklar, semantik alanı da etkilemektedir. Ayrıca dehr kelimesi İçin verilen önemli manalardan bazıları şunlardır: 1. Zaman-ı Küh: Bazılarına göre dehr, hemen hemen başından ve sonundan bir sınırı olmayıp uzayan zamana denilmiştir. Mutasavıflara göre dehr, Allah katında bulunan anı dâimdir ki ezei ve ebed bunda birleşir; bunun açılımı ile zaman meydana gelir. [18] Bir kısım kaynaklarda ise dehr, evrenin yaratılışından kıyamete kadar olan zamandır. Bu durumda dehr kelimesi isim olarak değerlendirilmiş olur. Bu anlamda dehr kelimesinin ifade ettiği sürede kopukluk yoktur. [19] İnsan sûresinin 1. ayetinde geçen dehr kelimesi bu manada kullanılmıştır [20]. İbn 'Âşûr bu ayette geçen dehr kelimesini, “uzun zaman” diye açıkladıktan sonra “yahut” ifadesini kullanarak “zaman-ı küll” şeklinde bir açıklama daha yapmıştır [21]. Bikâî (885)'nin açıklaması da “sınırsız uzayan zaman” olarak nakledilmektedir [22]. Bu manada dehr, Arap şairlerinin şiirlerine de konu olmuştur. “Dehr sürekli gece ve gündüzü üzerimize salar, sonuçta biz yok olur gideriz, fakat dehr, devam eder.” [23] Burada şairin sunmak istediği asıl mesaj, dehrin yıpratıcılığıdır. Şair, ayrıca, dehre bir şey olmayışını ve onun devam edişine işaret etmektedir. Nitekim, duheyriyyun kelimesinde kadim manasının olması da bunu desteklemektedir [24]Anlaşıldığına göre dehr, zamanın ölçümünü yaparak gece ve gündüzü ortaya çıkarmakta, gece ve gündüz birbirini takip ederken yok olup yenilenmekte, kesintiye uğramakta, fakat dehr devam ermektedir. 2. Uzun Zaman: Zamanın yıpratıcılığı ve başa gelen musibetin kaynağı, dehr olarak telakki edilir. Bu manada dehr kelimesi birinin ömrünü anlatan “falan adamın dehri” ifadesinde uzun zaman demektir. İstiare yoluyla âdetlere de dehr denilmiştir. Mâ dehrî bikezâ'dan kastedilen mana, “uzun zaman”dır [25]. Meryem sûresinin 46. ayetinde geçen meliyyen kelimesi de “uzun zaman” manasına gelmektedir. Burada meliyyâ kelimesi dehrin müradifidir. Ancak, Araplar bu kelimeyi dehrden farklı kullanmışlardır. Onlara göre meliyyâ kelimesinin ifade ettiği zaman, dehrin bir parçasıdır. “Falancanın üzerinden uzun zaman geçti” anlamındaki etâ'alâ fulanin melânetun mine'd-dehri ifadesi de meliyyâ'nın ve melâve'nin, dehrin bir parçası olduğunu göstermektedir [26]. Dehr kelimesini uzun zaman manasında kullananlardan biri de Hatim et-Tâî'dir. Şair, şiirlerinde Cahiliye döneminin dehr hakkındaki anlayışını sunmaktadır. Bu anlayışta dehr, yıkıcı ve götürücüdür. Fakat karşısına çıkanı yakıp yıkan dehre bir şey olmamaktadır. O, ebedidir, yoluna devam etmektedir. Cahiliye dönemi insanı, yeniden dirilmeye inanmamaktadır. Bu sebepten, pençesinden kurtulmanın mümkün olmadığı dehr gibi, ebedî olmanın ve hatırlanmanın yolları aranır. Yoksa fakirlik ve zenginlik mühim değildir. Nitekim şair, şiirinde, huzurlu, kolay ve sıkıntılı günlerinin olmasına rağmen, dehrin devam ettiğine işaret etmektedir. [27] “Dehr gündüzden sonra geceyi bize döndürürken biz yok oluruz; fakat dehr devam eder” [28]; şeklinde görüşlerini açıklayan şaire göre, cahiliye döneminde sadece yıkıcılık ve helak değil zaman da dehrin tasarrufundadır. Gündüz ve geceyi o yönetir. Bu dönemin dikkati çeken bir başka anlayışı ise, insan düşüncesinin dehri geçebileceğidir. “Allah'ın öyle fakir kulu vardır ki aklından geçen, dehri ve olayları geride bırakır” şeklindeki kanaat, bunu göstermektedir [29]. Zihin doğrudan ileri ve geri sıçrama yapabilir. Bu nedenle zaman, zihni sınırlayamaz. Kozmolojik olarak gelecek, yaşanacaktır; geçmiş ise yaşanmıştır. Bir film şeridi gibi start düğmesine basılan zihinde ileri ve geri gitmeler mümkündür. Cömertlik yolu ile ebedileşme düşüncesi, dönemin dehr hakkındaki bir başka kanaatini oluşturmaktadır. [30] Câsiye sûresinin 24. ayetinde ortaya konulan esas, müşriklerin başlarına gelen musibetin dehr sebebi ile olduğuna inanıp, Allah'ı tanımamalarıdır. [31] Dehriye denilen fırkanın temelinin buraya dayandığı ifade edilmektedir. [32] Onlar sadece duyular âlemini kabul etmektedir. Onlara göre, ölüm ve hayatın sebebi, feleklerin hareketi denen dehrdir. Dehrin ilk yaratılıştan sonra dizginleri eline aldığı kanaati hakim olduğu için, dehre sövdükleri de nakledilmektedir [33]. Görünen o ki onlar, Allah'ın sıfatlarını dehre verip, onu kadîm ve bakî sayarak küfre girmişlerdir. 3. Helak: Dehr kelimesi d-h-r kökünden mastar olarak alındığında, helak manasını ifade etmektedir. İmam-ı Azam'm, nekre olarak dehr şeklinde zikredilen bu kelimenin kapsadığı zaman hususunda tereddüde düştüğü nakledilmektedir. Dolayısıyla Câsiye sûresinin 24. ayetinde geçen dehr kelimesi, mezkûr manalara gelmekle birlikte, en çok murûr-i zaman zaman aşımı, tul-î zaman zamanın uzaması, şeklinde tefsir edilmiştir. Çünkü söz konusu olan helak, evrenin helaki değil, bir kimsenin veya bir gurubun helakidir. [34] “Görmediğim yönden dehrin kızları beni öğütüp kül etti. Beni öğütüp kendisi yıpranmayanın durumu nedir”, sorusunda, cahiliye insanının şaşkın olduğu, inancı ile tatmin olamadığı açıktır [35]. Kökü cahiliye dönemine dayanan dehrîlere ait düşünce makul değildir. Çünkü onlara göre âlem, ezelî ve ebedî olarak mevcut olup, yaratıcısı yoktur. [36] Hem ebedîleşme isteği, hem de ahiret inancının olmayışı ve ilk yaratmayı bir güce verip, sonrasına o gücü katmamak; feleklerin hareketleri ile özdeşleştirdikleri dehr vasıtasıyla kendi yaratılışlarındaki ebedîlik inancının elde edilemeyeceğini kavrayamama gibi, daha pek çok yönden batıldır. Ebedîleşme düşüncelerinin sakatlığını ortaya koyan bir başka delil ise “ölürüz ue diriliriz”(Câsİye, 24) ayeti, Arapların yaşlanıp zayıflayıncaya kadar yaşaması, kendilerinden sonra çocuklarının doğması ve büyüyerek çocuk sahibi olması ve dehrin öldürücülüğü gibi düşüncelerinin tutarlılığının ve dayanağının olmadığını ortaya koymaktadır. Ayetten anlaşıldığına göre onların kafalarında yerleşen hayat, doğum ve ölümle devam eden dünya hayatıdır. Dehr kendilerine zarar vermezse, çocuklarının kendi yerlerini alması ile bir nevi ebedîleşmiş olacaklardır [37]. Böyle bir düşünceden hareketle Tür sûresinin 30. ayetinde geçen menûn kelimesi, ölüm olarak değil de, dehr diye açıklanmıştır. Oysa bu, bir vehimdir [38]. Bu vehimle dehr; yaratıcı ve öldürücü güce büründürülerek ilahlaştırılmış olur. Dönüp dolaşan musibetler devâir de dehr olarak telakki edilir. Nitekim müşriklerin, bu kelimenin bir türevi olan devvâr isminde bir putlarının olduğu kaynaklarda mezkûrdur [39]. İşte müşrikler bu mantıkla dehre küfrederler. Hz. Peygamber, bu şekildeki bir hareketin karşısına çıkar [40]. İbn Kesir (774/1372) bu hususla ilgili hadisleri şöyle açıklamaktadır. Müşriklerin dehre nispet ettiği şeylerin faili, müsebbibi Allah'tır. Onun için Hz. Peygamber dehre sövülmemesi konusunda kesin yasaklar içeren ikazlarda bulunmuştur. Çünkü dehrin yaptığına inanılan her şey, insanlara Allah'tan gelmektedir. İnsanlar bu tür küfürleri ile Allah'a küfretmiş olmaktadır. Araplar'ın bu tutumları cahiliye dönemine dayanmaktadır [41]. Mezkûr hadisin batını, zahiri gibi değildir. Hiçbir peygamber dehri mabud edinip ona ibadet etmemiştir [42]. Buradan hareketle, söz konusu anlayışta negatif kabul edilen şeylerin yaratıcısı olarak görülen dehr de mahluktur. Evrenin mayası tek kutuplu, yani pozitif değil, pozitif ve negatif olarak çift kutuplu olup, kendisinden beklenen işlevi icra etme özelliğine sahiptir. Varlığın tamamı tek bir nefistir [43]. Bütün bunların olması ise, ancak söz konusu kanunları var eden ve idame ettiren bir güç sayesinde mümkündür. Evrende ikili bir güç telakki etmek, planlama, yetki ve icra kargaşasını getirmesi yönü ile de çıkmazdır. Hiçbir plan, planlayıcı olmadan planlanmış olamadığı gibi, planın tamamını içeren başlık ta, ait birimlerini devre dışı bırakamaz. Böyle bir planın, planlandığı doğrultuda pozitif, yahut negatif etkisi, planlayanın tasarrufunda olan bir realitedir. Bunlar, dehre nispet edilen mana ile çelişen konulardır. Buna göre, dehre küfretmenin, onu yaratıp yönetene ve çok berrak olan gerçeğe küfretmek olduğu ortadadır. 4. Farklı Görüşler: Dehr hakkındaki tartışmaların böyle bir noktaya gelmesi tabiidir. İnsanları ilgilendiren bir düşüncenin ilim adamını ilgilendirmemesi düşünülemez.Bunu düşünen alimler, toplumu saran ve yanlışa sürükleyen dehr anlayışı konusunda görüş beyan etme ihtiyacı hissetmişlerdir.Bu bağlamda yapılan açıklamaların doğru olup olmadığı ise farklı bir husustur. Dehrin, Allah'ın isimlerinden olduğu yönündeki açıklamalar kabul görmemiştir. [44] Dehri, zamana başlangıç sayarak Allah'ın sıfatlarından birisine dayandıranlar [45], onu yokluğa benzer bir varlık, varlığa benzer bir yokluk gibi telakki edip, devirlerin seneler, aylar, günler ve saatlere ayrılması; birbirini takip eden artış, noksanlaşma, geçmiş ve gelecek olma niteliklerine yok denilemeyeceği için, zamanın inkarı mümkün olmadığı gibi; şimdi, bölünmemiş bir an; geçmiş ve gelecek olarak ma'dum olduğu için, var demenin de mümkün olmadığı [46] şeklindeki açıklamalar, bu husustaki görüşlerin bir kısmını oluşturmaktadır. Varlığı ve yokluğu şüpheli olan bir kavrama ilahlık düşüncesi ile yaklaşmak yanlıştır. Olayları yaratan Allah'tır. Keşmîrî (1352/1933), dehr ile ilgili hadisi değerlendirirken, hayrı ve şerri yaratanın, zaman olarak tanındığını, Hz. Peygamberin bu hadis ile zamanı bu şekilde tanıyanlara, tanıdıkları şeyin Allah olduğunu, yanlış isimlendirme yaptıklarını anlatmış olabileceğini ifade etmektedir.[47] Çünkü bu hadisle anlatılmak istenen, müşriklerin, dehrin yaptığını iddia ettikleri fiilleri ve dehri yaratanın Allah olduğudur. Bu hadiste geçen dehr kelimesi; düzene koyan, yöneten ve tasarrufta bulunan manasındaki ism-i fail olan dâhir anlamında kullanılmıştır [48]. Eflatun, Aristo, İbn Sînâ gibi filozoflara göre dehr, zamanın kaynağı olup, onun hareketi ile zaman ortaya çıkmaktadır [49]. İbn Arabi'nin dehr hakkındaki görüşü de aynıdır. [50] Kendisi bir başka kaynağa muhtaç olanın, başkasına kaynak olması bakımından tutarsızdır. Zamanın kaynağı olan bir şeyin hareketi ve zamanın ortaya çıkışı tahlil edilip, muhtemel olarak ortaya çıkacak olan şeylerin neler olabileceği hususunda düşünüldüğünde, somut ve hareketsiz bir varlık, o varlığın hareketiyle ortaya çıkan zaman, şeklinde bir düşüncenin akla gelmesi mümkündür. Böyle olunca da varlığın zamana önceliği, zaman olmadan varlığın varoluşundan bahsetmek, hareketsiz bir varlık ve kozmolojik oiarak feleklerin hareketi ile ölçülmeye başlayan zaman akla gelebilir. Bu durumda ise filozofların sözünü ettiği dehr, kozmolojide yer alan ilahi zaman ölçeklerinin tamamıdır. Buna göre, kozmolojik ölçeklerden önce zamanın varlığı söz konusu değildir. Bu da bilimin kozmoloji konusunda bu gün geldiği noktaya ters düşmektedir. Filozofların dehr hakkındaki düşünceleri, dehr kelimesinin asıl manalarındaki kuvvet, güç manalarına ağırlık kazandırılarak anlamlandırılmaya çalışılırsa, bu taktirde, dehrin harekete geçmesi, gücün ve kuvvetin harekete geçmesi şeklinde anlaşılabilir. Bu yaklaşımla, dehri Allah'ın sıfatlarından kudret sıfatına dayandırmak mümkün olabilir. Netice itibarı ile dehr, ilâhî kudretin işleme şekli olarak anlamlandırılmış olur. Dehr kelimesinin asıl manasındaki şiddetin bilimsel teorilere uygun düştüğü söylenebilir. Zira ilk patlama şiddetli bir olaydır. Böyle bir yaklaşım İbn Sina'nın, “zamanın, zaman bakımından başlangıcı yoktur, zat bakımından vardır”; çünkü zaman yaratılmıştır; ondan önce, onu yaratan gelir”[51] şeklindeki düşüncesi ile de uyuşmaktadır. İşte Aristo'nun zaman ile dehr arasında düşündüğü farkı [52] da böyle bir perspektiften telfik etmek mümkün görünmektedir. İlâhî gücün, dehr kelimesindeki bütün manaları kuşatıcı olduğu, bu manaların bir kısmının kozmolojik ölçümler olduğu, söz konusu ölçümleri dehirden tecrit etmenin mümkün olmadığı, fakat ölçümlerle ortaya çıkan zamanı, dehirle irtibatlandırmanın zorluğu İle meselenin karmaşık, birbirinden çok ayrı şeylermiş gibi bîr hal aldığı anlaşılmaktadır. Câsiye sûresinin 24; İnsan sûresinin 1. ayetlerinde geçen dehr hakkında; yılların ve günlerin akıp gitmesi [53], sınırsız olarak uzayan zaman, zamanda feleğin hareketinin ölçüsü [54], uzun zaman, yahutta evrenin yaratılışına yakın olan zaman [55], günler ile yıllar ve ömür olduğu şeklindeki açıklamaların, kozmoloji ile alakalı değerlendirmeler olduğu söylenebilirse de, “evrenin yaratılışına yakın zaman” olduğu tarzındaki değerlendirmeler, böyle bir şeyi söylemeyi zorlaştırmaktadır. Kaynaklarda dehri ilahlaştırıcı şiirlerin karşısında, emredileni yapan bir yapıda olduğunu bildiren şiir ve bilgiler de mevcuttur [56]. Bu da müşriklerin dehre yükledikleri mananın karmaşık ve yanlış olduğunu gösteren başka bir delildir. Zira memur olanın, mutlaka amiri vardır, Bu nedenle kendisi memur olanın, amir olması mümkün değildir. İnsanı ölüme götüren ölüm meleğidir. Kur'ân'a göre dehr, dünyanın başından sonuna kadar [57]varlıkla birlikte işleyen, insanın yaratılışından çok önce başlayan (İnsan, 1) bir süreçtir. İnsanın yaratılışında daha sonra açıklanacak olan “hin” kelimesinin kapsadığı kadar bir sürenin geçmediği, fakat kozmolojik zamanın işlediği, işleyen kozmolojik zamanın dehrden bir parça olduğu İnsan sûresinin 1. ayetinde geçen dehr kelimesinin bağlamındaki harfi ile ilgili etimolojik ve filolojik yapı dehrin sonlu bir süreyi kapsayan bir zaman olması doğrultusundadır. Varılacak olan son nokta, kelimenin semantik alanını kuşatıcı olup, muarızlarını susturucu, onun yolundan gidenleri tatmin edicidir. Câsiye sûresinin 24. ayetinde sözü edilen dehr ise, müşriklerin anladıkları manada sonu olmayan, bitmeyen zaman demektir. İnsan sûresinin 1. ayetindeki dehr ise, başlangıç ve sonu olan bir süredir. Ecel, ömür, 'asr, eyyam, hîn, varlık, dünya gibi kelimeler odak kelime olan dehrin etrafında yer alan, onunla anlam ilişkisi olan; ezel, ebed, an, kıyamet, huld, ahiret gibi kelimeler de kozmolojik zaman bağlamında olmayan zıt anlamlı anahtar kelimelerdir. Yevm, saat, vakit, gibi kelimeler de kozmolojik bağlamda odak kelime olan dehr ile anlam ilişkisi içinde bulunan anahtar kelimeler olurken; kozmoloji ötesinde zıt anlamlı anahtar kelimeler durumundadır. [58] [16] el-Fcrâhîdî, IV, 23-24; el-Cevherî, İL 662; er-Râgib el-Isfahânî, s. 174; ez-Zebîdî, ili, 403-405. [17] Hatim et-Tâî, Dîvân, s. 22. [18] el-'Atî, s. 53. [19] er-Râgıb el-Isfahânî, s. 173; İbn Manzûr, IV, 292, 293; Yazır, VI, 4322; VIII, 5492; IX, 6069, 6070; Miras, Kâmil, Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1973, XII, 159. [20] Yazır, VIII, 5492. [21] İbn' Âşûr, XXIX, 372. [22]el-Bikâ'î, Ebu'l-Hasen İbrahim İbn Ömer, Nazmu'd-Durer fî Tenâsubi'l-Âyâti ve's-Suver, nşr. 'Abdurrezzâk Ğâlib el-Mehdî, Dâru'l-Kütübi'l 'İlmiyye, Beyrut, 1995, VIII, 259. [23] Hatim et-Tâî, Dîvân, s. 22. [24] İbn Manzûr, IV, 293. [25] el-Ferâhîdî, IV, 23-24; el-Cevherî, II, 662; er-Râgıb el-Isfahânî, s. 173; ez-Zebîdî, III, 403-405; İbn Manzûr, IV, 292; Yazır, IX, 6069-6070. [26] er-Râzî, Tefsir, XXI, 195. [27] Hatim et-Tâî, Dîvânu'ş-Şi'r, s. 202-203; İbn Manzûr, IV, 292. [28] Hatim et-Tâî, Dîvân, s. 22. [29] Hatim et-Tâî, a.g.e., s. 22 [30] hatimet-tai,Divanüş- Şir,s.202-203,İbn ,Manzur , IV, 292. [31] İbn Kuteybe, s. 144; er-Râgıb el-Isfahânî, s. 173; er-Râzî, Tefsir, XXV, 139; Yazır, VI, 4322; VIII, 5492; Miras, XII, 159. [32] er-Râzî, Tefsir, XXVII, 231; Miras, XII, 159. [33] er-Râzî, a.g.e., 231; İbn Manzûr, IV, 292; Ülken, İslâm Düşüncesi, s. 168. [34] Yazır, VI, 4323. [35] İbn 'Âşûv, XXV, 362. [36] el-'Atî, s. 53. [37] ez-Zeccâc, IV, 434; el-Bikâ'i VII, 105; Yazır, VI, 4323; İbn Âşûr, XXV, 361. [38] İbn Kuteybe, s. 426; İbn 'Âşûr, XXV, 363. [39] er-Râgıb el-Isfahânî, s. 174. [40] el-Buhârî, Tevhîd, 35; Müslim, Elfâz, 2, 3; Ebû Dâvûd, Edeb, 169. [41] İbnKesîr, IV, 151. [42] Ebu'l-'Alâ' el-Ma'arri, s. 426-428. [43] Erzurumlu İbrahim Hakkı, Dîvân, s. 186, 187. [44] İbn Kesir, IV, 151. [45] Keşmîrî, II, 270 [46]Yazır, IX, 6069-6070. [47] Keşmîrî, I, 158-159. [48] er-Râgıb el-Isfahânî, s. 173; el-'Âtî, s. 66. [49] Dağ, 'İslâm Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşü", S. 111. [50] el-Câbirî, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, s. [51] İbn Sînâ, en-Necât, s. 117. [52] Dağ, "Yunan ve İslam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşüne Tepkiler", s. 71. [53] İbn Kuteybe, s. 405. [54] el-Bikâ'î, VIII, 259-260. [55] İbn 'Âşûr, XXIX, 372. [56] el-Kurtubî, XVI, 115. [57] et-Tabâtabâî, XIX, 123; XXVIII, 175. [58] Dr. Faiz Kalın, Kur’an’da Zaman Kavramı, Rağbet Yayınları: 202-210. |