Ceale Fiili

Ceale Fiili

"Ce'ale" diğer bütün tabirlerden daha umumî bir lâfızdır. "Fe'ale ve sane’a”dan ve diğer benzerlerinden daha geneldir. Arapça'da beş şekilde kullanılır:

1- Sara ve tafıka gibi kullanılıp şürû' ifade eder, müte'addî olmaz. "Ce'ale Zeydun yekûlü (Zeyd konuşmaya başladı)" gibi.

2- "Evcede" yerinde kullanılır, bir mef'ûle müteaddî olur; "Ve sizin için kulak(lar), gözler ve gönüller yarattı"

"karanlıkları ve aydınlığı yarattı" gibi.

3- Birşeyden birşey ortaya koymak ve oluşturmak;

"Allah size kendi nefislerinizden eşler yarattı" gibi.

4- Tasvir, yâni bir şeyi bir halden başka bir hâle çevirmek:

(O'dur ki size arzı bir döşek haline getirdi).

5- Hak veya bâtıl birşey ile başka şeye hükmetmek:

"ellezîne ce'alu'l-Kur'âne'idîn" (Onlar ki Kur'ân'ı bölük bölük ettiler) [160] ve "Rahman'ın kulları olan melekleri dişi saydılar" gibi [161]. Bunlardan ikinci ve üçüncü mânâlar, yaratma kavramı ile ilgili olan mânâlardır. Ce'ale fiilinin mânâsı, siyak, sibak ve mef'ullerinden anlaşılacak kadar geniştir. Kullara isnad edildiği zaman, aynı kullanılışta bile olsa, "yapmak, kılmak, eylemek, koymak, işlemek" gibi mânâlar ifade eder. Şu iki misala dikkat edelim:

"Ce'altü hâze'1-bâbe min şeceratin " yani bu kapıyı ağaçtan yaptım demektir; "Ve ce'alnâ külle şelin mine'1-ma'i hay" (ve her canlı şeyi sudan yarattık" [162].

Ce'ale, halk mânâsına olduğu zaman, yenilenme ve tekerrür mânâsına kullanılır:

"Gökleri ve yeri yarattı, karanlıkları ve aydınlığı var etti";

"Bir zamanlar Rabbin meleklere:

'Ben yeryüzünde bir halîfe yaratacağım', demişti". Çünkü aydınlık ve karanlık her ikisi de zaman zaman yenilenir. Halîfe de nesilden nesile kıyamete kadar yenilenir [163]. İbn Kayyim der ki:

"Bu fiil Allah'a iki mânâ ile itlâk edilir:

1- İcad ve halk,

2- Tasyîr. Birinci mânâda bir mef'ule müteaddidir.

'Karanlıkları ve aydınlığı var etti' kavl-i şerifi gibi. İkinci mânâda iki mef ule müteaddi olması daha çoktur; gibi. Kullar için kullanılışı hassaten ikinci mânâ iledir: gibi. Ekseriya kullar için kullanılışı, onların dahli bulunmayan şeyiere tesmiye ve itikadda bulunmaları konularındadır gibi" [164].

Şu halde ce'ale hakkında şu noktaları bir daha tesbit edelim:

1- Tek mef'ule müteaddi olduğu zaman îcad ve halk mânâsına Allah için kullanılıyor.

2- Tasyîr manâsıyla ve birşeyden birşey yapmak manâsıyla hem Allah için, hem kullar için kullanılmaktadır. Kullar için kullanışta onların hak veya bâtıl bir hükümle, herhangi birşeye hüküm vermeleri, itikad ve tesmiyede bulunmaları muhtevası vardır.

Ce'ale fiili ve müştakları Kur'ân-ı Kerîmde çokça geçer. Tümüyle 345 civarındadır. Bunlardan 16 kadarı kulların duasını, 26 kadarı ise kulların bâtıl hüküm, i'tikad ve tesmiyelerini ifade eder ki, yaratma ile alâkalı olmadığı için konumuzun dışındadır. Eğer yanlış tesbit etmemişsek, bunlardan 165 civarındaki tasyîr mânâsındadır. 40'tan fazla âyet-i kerîme de Allah'ın yaratması anlamında geçmektedir. Tasyîr mânâsı için tesbit ettiklerimiz kullar için kullanılmakla birlikte daha çok Allah hakkında kullanılanlardır. Bunların yaratma ile yakından alâkası vardır. Bunlara "yaratmayı ikinci derecede ifade eden tabirler" diyebiliriz. Geri kalanlar, vermek, koymak, saymak, bulmak, hükm ve tesmiye etmek gibi, bir kısmı Allah için, bir kısmı kullar için, bir kısmı da hem Allah ve hem de kullan için zikredilen fiillerdir.

Bu kadar sayı ile ce'ale ve müştakları Kur'ân'da haleka'dan çok yer almaktadır. Ayrıca "CA'L" kökünün hem yapmak, hem yaratmak, hem de tasyîr mânâsına uygun olabileceği âyetleri de hatırda tutmak gerekir. Tesbitimize göre sırf yaratmak manâsıyla Allah hakkında zikredilen yukarıda 40'tan fazla olduğunu belirttiğimiz âyetlerden yedisi Medenî âyetlerdir. Mekkî âyetler içerisinde ilk defa 31. sırada yer alan el-Kıyâme sûresinde insanların meniden yaratılışı konusu şu mealde ifade buyurulur.:

"Ondan (menî) iki çifti; erkeği ve dişiyi var etti." [165]

Yine ilk insanın ve insan neslinin yaratılışı hakkında [166] âyetlerinde yer alır. Tesbitimize göre ikinci olarak yaratma mânâsındaki ce'ale 33. sırada yer alan el-Mürselât sûresinde dağların yaratılışı hakkında geçer. "Orada yüksek yüksek dağlar meydana getirmedik mi? Ve size tatlı su(lar) içirmedik mi?" [167] Şu âyetlerde dağların yaratılışı konusunda [168] yer almaktadır. Yine aynı kökten olmak üzere 35. nüzul sırasında bulunan el-Beled sûresinde insanların azaları hakkında "Biz ona vermedik mi; iki göz, bir dil, iki dudak" [169] buyurulur. Çünkü Allah'tan başka kimse canlılara bu organları veremez. Aynı konuda, şu âyetler de yaratma manâsıyla mülâhaza edilmelidir: [170] Bunlardan başka şu konularda da yaratma kavramı ce'ale ve müştaklarıyla ifade edilmiştir: Gece ve gündüzün yaratılışı; [171] ağaçların ve meyvelerin yaratılışı [172] her neviden çiftlerin yaratılışı [173]genel olarak canlıların yaratılması:

"... Ve her canlı şeyi sudan yarattık. Hâlâ inanmıyorlar mı?" [174] hayvanların yaratılması [175] yolların, geçitlerin, yeryüzü şekillerinin ve zenginliklerinin, şehirlerin yaratılması [176] karanlıkların ve aydınlığın [177] yıldızların [178] burçların [179] ateşin yaratılması [180] iç duyguların, sevginin yaratılması [181]giyeceklerin yaratılması [182] güneşin ve ayın [183] ırmakların [184] bahçelerin yaratılması [185] Ce'ale fiili, haleka'dan sonraki düzenleme, şekil verme, yaratılan şeyler üzerindeki tesisler için de kullanılıyor, ki bu durumlarda yine yaratma kavramı ile ikinci derecede yakın alâkası bulunmaktadır. Yukarıdakilere ilâveten, yaratmayı ikinci derecede ifade eden kavramlara şu örnekleri de verebiliriz:

Gökleri bir tavan [186] arzı bir karar yeri [187] ve bir beşik [188] döşek [189] yapması, insanları millet millet, kabile kabile ayırması [190] gibi.

Görüldüğü gibi "ce'ale" fiilinin yaratma kavramı ile ikinci derecede ilgili tasyîr ve diğer uygun mânâlarını da kattığımız zaman, mef'ulleri geniş bir alana yayılmaktadır.

Fiil şeklinin çok kullanılmasına mukabil "câ'il" sıfat şekli Kur'ân'da fazla değildir (6 âyette geçer). Bunlardan birisi azamet cemi'siyle cemi'lenmiştir [191] Diğerleri müfreddir. Bunlardan bir tanesi [192] tenvinli olarak varit olmuştur. Doğrudan doğruya Yaratıcı mânâsını ifade etmektedir. Diğerleri muzâf olarak gelmişler ve tasyîr mânâsı ifade etmektedirler. Elbette bu vasıfların hepsi de Allah'a nisbet edildikleri ve O'nu vasfettikleri için yaratma ile alâkadardırlar. Yukarıda bazı fiiller için ifade ettiğimiz "yaratmayla ikinci dereceden ilgili" sözünü, tabir caizse, bu vasıflar için de ifade edebiliriz.[193]

[160] Hicr: 15/91

[161] Muf., s. 94.

[162] LA, XIII, 117.

[163] Basa’ir, I, 274.

[164] Ibn Kayyim, s. 283.

[165] Kıyamet: 75/39.

[166] Fussilet: 41/189; Nahl, 16/82; Secde, 32/8; Zümer, 39/6; Bakara, 2/30

[167] Mürselat: 77, 27.

[168] Ra'd: 13/3; Neml, 27/61; Fussilet, 41/10; Enbiyâ, 21/31

[169] Beled: 90/8, 9

[170] Nahl: 16/78; Mülk, 67/23; Secde, 32/9; Ahzab, 33/4; Ahkâf, 46/26.

[171] Yûnus: 10/67; Kasas, 28/73; Mü'min, 40/61; Neml, 27/86,

[172] Ra'd: 13/3;

[173] Şûra: 42/11; Ra'd, 13/3;

[174] Enbiya: 21/30;

[175] Yasin: 36/80; Mü'min, 40/79);

[176] Enbiya: 21/31; Sebe', 34/18;

[177] En'am: 6/11,

[178] En'am: 6/97,

[179] Furkan: 25/61,

[180] Yasin: 36/80;

[181] Rum: 30/21; Ahzâb, 33/4;

[182] Nahl: 81;

[183] En'am: 6/96, 97; Yunus, 10/5;

[184] Neml: 27/61; Ra'd, 13/3;

[185] Nûh: 71/12.

[186] Enbiya: 21/32,

[187] Mü'min: 40/64

[188] Tâhâ: 20/53,

[189] Bakara: 2/22

[190] Hucurât: 49/13

[191] Mü'minûn: 23/7.

[192] Bakara: 2/30

[193] Veli Ulutürk, Kur’an-ı Kerim’de Yaratma Kavramı, İnsan Yayınları: 38-43.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın