Bakara Sûresindeki Mensuh Ayetler

1- Bakara Sûresin'deki Mensuh Ayetler

Bakara Sûresİ'nde birçok müfessir ve araştırıcı tarafından mensuh kabul edilen ayet sayısı dörttür. Bu ayetlerle ilgili hayli rivayet bulunur. Bunlardan birincisi kıblenin değişmesini konu edinen ayettir.
a) "Doğu da batı da Allah'ındır. Nereye dönerseniz Allah'ın yüzü oradadır. Şüphesiz Allah'ın (rahmet ue nimeti) geniştir. O her şeyi bilir.[885]
Kur'ân ilimleri ve tefsir usulü kitaplarında buraya alınan ayetin neshi ileri sürülmektedir.[886] İbn Abbas Kur'ân-ı Kerim'de ilk nesh edilen ayetin kıblenin değişmesini konu edinen ayet olduğunu belirtir.[887] Katade de adı geçen ayetin aynı suredeki 144. ayetle nesh edildiğini kabul eder.[888]
Eserlerine müracaat ettiğimiz müfessirler arasında kıblenin değişmesi ile ilgili görüş birliği bulunur. Yalnız söz konusu değişiklik ayetle ilgili değil, kıblenin değişmesidir. Taberi, (Fe eyne ma tüveîîü fe semme veehullah) ayetinin nafile ibadetler için gelmiş olabileceğini zikretmektedir.[889] Elmalılı da ayetin mensuh olduğunu kabul etmektedir.[890] Neshe konu olan ayetin nüzul sebebine baktığımızda, önceleri Kudüs'e doğru veya değişik istikametlere yönelerek namaz kılan Müslümanların, kıldıkları namazın kabul edileceği hususunda olduğu haber verilmektedir.[891] Yüce Allah, daha sonra Kabe'ye dönülerek namaz kılınmasını emretmiştir.[892] Dolayısıyla, farz ve nafile olsun bütün namazlarda tek bir merkeze dönüleceği hükmü kesinleşmiş olur. Bakara Sûresi 115. ayetini, yine aynı surede bulunan, "[Ey Mu-hammed) biz senin yüzünün göğe doğru çevrilip durduğunu görüyoruz. Elbette seni hoşlanacağın bir kıbleye döndüreceğiz. Yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir. Nerede olursanız yüzlerinizi o yöne çevirin. Kitap verilenler, bunu Rableri tarafından bir gerçek olduğunu bilirler. Allah onların yaptıklarından habersiz değildir."[893] ayetinin nesh ettiği naklini tefsir ve hadis kaynaklarında geniş olarak bulmamız mümkündür.[894] Gerçekten de 115. ayet mensuh mudur? Yoksa bu alimlerin kendi görüşleri midir? sorularına farklı cevap bulmak mümkündür.
Kıblenin değişmesiyle ilgili kesin olarak bilinen, Hz. Peygam-ber'in, İslâm'ın ilk dönemlerinde Kudüs'e dönerek namaz kıldığı, daha sonra Mescid-i Haram'a döndürüldüğüdür. Burada bir nesh vardır. Neshe konu olan ayette ise, Kudüs'e yönelerek namaz kılmayı emreden bir hükmü bulmak mümkün değildir. Hz. Peygamber'in Kudüs'e doğru yönelmesini sağlayan emir başka ayetlerde de yoktur. Sözlü hadislerde de bulunamamıştır. Tatbikatte ise böyle bir uygulama mevcuttur. Bu uygulama, "Yüzünü Mescid-i Haram'a döndür" emriyle değiştirilmiştir. Bu durum büyük bir ihtimalle, "Şer-ü men kablena"[895] hükmü gereğince vuku bulmuştur. Kur'an'da konuyla ilgili bir emir olmadığı için, Hz. Peygamber eski ilâhi dinlerin ibadet ettiği gibi ibadet etmekte, bundan da hoşnut olmadığı anlaşılmaktadır. Mensuh kabul edilen ayetin anlamında Yüce Allah, doğu batı her şeyin kendisinin olduğunu, dolayısıyla bir konuda kesin emir olmadan yapılan ibadetlerin geçerliliğini ifade ederken, bundan böyle tek kıbleye dönülmesi istenmektedir. Neshe konu olan ayetin anlamına dikkat edilirse, orada bir istikamet belirtilmemiştir. Burada nesih söz konusu ise, Hz. Peygamber'in, Ehl-i Kitap'ın kıblesinden esinlenerek, Kudüs'e doğru namaz kılması şeklinde tezahür eden sünnetin, ayet tarafından nesh edilmesi veya Yüce Allah'ın Müslümanlar için bir kıble tayin etmiş olması şeklinde düşünmemiz mümkündür. Yoksa, 115. ayetin neshi değildir. Çünkü ayetin ifade ettiği, nereye yönelirseniz Allah oradadır veya Allah'ındır hükmü. Yaratıcının kudretini ifade etmekte, zamanımızda da yanlışlıkla değişik istikamette kılınan namazın geçerliliğini hatırlatmaktadır. Örneğin, yolculukta değişik vasıtalarda kılınan namazlar, neshe konu olan ayetin anlamını ilgilendirmektedir. Yolculuk anında önce Kıbleye dönülür. Daha sonra yolun durumuna göre yönün değişmesi mümkün olabilir. İşte Yüce Allah, konuyla ilgili ayetlerle, kıbleyi kesin olarak tayın ederek, daha önce yapılan ibadetlerin geçerli olduğunu haber vermiştir. Kanaatimize göre buradaki nesh, sünnetin neshidir. Yön tayinini ifade eden ayet ile kıbleye dönülmesini emreden ayetler arasında bir zıtlık görünmemektedir. Mensuh kabul edilen ayet doğu-batı, kuzey ve güneyin Allah'ın olduğu hatırlatılır. Buna itiraz etmek mümkün değildir. Her şey Allah'ındır. Burada nesh olması için Kudüs'e dönün emri bulunması gerekmektedir. Böyle bir durum yoktur. Yaratıcı bu emriyle, Müslümanların İnancını kuvvetlendirmek, kalplerinde nifak olan Ehl-i Kitap ve diğer insanların durumunu açığa çıkarmak istemektedir.
b) ''Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir hayır (mal) bırakacaksa, anaya, babaya, yakınlara uygun bir biçimde vasiyet etmek, Allah'tan korkanlar üzerine bir borçtur."[896]
İslâm gelmeden önce, Arablar arasında miras konusunda gerekli adaletin olmadığı bilinmektedir. Başta temel inançlar olmak üzere, her konuda vahiyden uzaklaşmışlar, nefis ve çıkarlar doğrultusunda karar verir hale gelmişlerdi. Verilen kararlar kuvvet esasına dayandırılmış, zayıf olan hakkını arama imkanından yoksun olmuştu. Müşrikler arasında böyle olduğu gibi, diğer bozulan dinlerde de benzer yanlışlıklar uygulanır hale gelmişti. Bu durumu, fıtrat dininden uzaklaşıldığı her dönemde görmek mümkündür. İşte, vahyin ilk nazil olduğu dönemlerdeki yanlışlıklardan biri, miras sahibine hakkının verilmemesidir. Neshe konu olan ayet bu hususa işaret etmektedir. Yüce Allah, İslâm'ın gönderilmeye başladığı zaman dilimi içinde, mağdur olan insanlara, kesin hükmünü göndermeden önce. vasiyet yoluyla bazı hakların verilmesini emrettiği anlaşılır. Böylelikle, Müslümanlar arsında eski adetlere dayanılarak, kocası ölen ve geçim sıkıntısı çekecek kadına bir imkan verilmiş olur.
Tefsir ve Kur ân ilimleriyle ilgili kaynaklarda, miras ayetinden önce, vasiyet yoluyla ma! verildiği zikredilmektedir. Bu uygulamanın miras ayetiyle kaldırıldığı belirtilir.[897] Ibn Abbas,[898] Katade ve İkrime söz konusu ayetin Nisa Sûresi 11. ayetle,[899] diğer bazı alimler de, "Allah her hak sahibine hakkını vermiştir, varise vasiyet yoktur."[900] hadisi ile neshedildiğini ileri sürmüşlerdir.[901]
Müfessirler ayet hakkında geniş yorumlarda bulunurlar. Bir çoğunun kanaatine göre ayet nesh edilmiştir.[902] Ayrıldıkları nokta nasihi konusundadır. Bazıları nasihi Nisa Sûresi 11. ayet kabul ederken, diğerleri de Hz. Peygamber'in hadisini kabul etmişlerdir.[903] Birleştikleri ortak nokta ayetin mensuh olmasıdır. Bununla birlikte, muhkem görüşünde olanlar da bulunmaktadır.[904]
İslâm'ın ilk dönemlerinde anne, baba ve akrabaya miras verilmediği bilinir. Bu münasebetle, gerek ayet ve gerekse hadislerde vasiyet hükmünün yer aldığı gözlenir. Buna en iyi örnek, neshi iddia edilen ayettir. Dolayısıyla, miras ayetinin gönderilmesinden ve "Vârise vasiyet yoktur." hadisinden sonra vasiyyete ihtiyaç kalmadığı düşünülmektedir. Zira, miras ayeti ve onun tefsiri niteliğindeki hadis insanlar arasındaki yanlış uygulamaları ortadan kaldırmaktadır.
Bakara Sûresi 180. ayetle ilgili yaptığımız araştırmada vasiyetle ilgili hükmün mensuh olduğu görülmektedir. Çünkü ilk ayet vasiyet edilmesini emrederken. Nisa Sûresi'ndeki ayet varislerin hakkını açıklamakta, Hz. Peygamber'in hadisinde de "vasiyet" in kaldırıldığı ifade edilmektedir. Böylelikle miras ayeti ve onun tefsiri niteliğindeki hadis her hak sahibinin hakkını vermekte, vasiyete ihtiyaç kalmamaktadır. Vasiyete ihtiyaç duyulmaz mı? sorusuna, İslâm miras hukuku sisteminde gerekli cevabın verildiği görülmektedir.[905] Öte yandan, neshe konu olan ayetler arsında farklı bir uygulamanın emredildiği anlaşılır. Buna göre vasiyet ayeti, İslâm'ın ilk yıllarında mirastan mahrum bırakılan insanlara, bazı haklan vermiştir. Daha sonra gönderilen kesin emirle vasiyete ihtiyaç kalmamış, insanlar arasında adalet te'sis edilmiştir. Miras hukukunda söz konusu iki ayeti beraber uygulama imkanı yoktur. Vasiyet ve miras ayetine göre, kocası ölen hanıma hak verildiğinde normal hakkından fazla alacağı anlaşılır. Oysa Nisa Sûresi 11. ayet, mirasta her insanın alacağını açıklamıştır. Vasiyet yoluyla mal verilmesi halinde varisler arasında dengesiz bir durum olacaktır. Buna göre ayetin mensuh olduğu görüşü daha isabetli olmaktadır.
c) "içinizden ölüp geriye eşler bırakan (erkek)ler, eşlerinin (evlerinden) çıkanlmaksızın bir yıla kadar geçimlerinin sağlanmasını vasiyet etsinler. Şayet kendileri çıkarlarsa, kendi haklarında uygun olanı yapmalarında sizin için bir günah yoktur. Allah daima üstündür. Hikmet sahibidir"[906]
Kur'ân-ı Kerim'de konuyla ilgili şu ayetler bulunur.
"İçinizden Ölenlerin, geriye bıraktıkları eşleri, dört a\j on gün kendilerini gözetirler. Sürelerini bitirince, kendileri için uygun olanı yapmalarında size bir günah yoktur. Allah yaptıklarınızı haber alır."[907]
"Adetten kesilen kadınlarınızın (bekleme sürelerinden) şüphe ederseniz, onların bekleme süresi üç aydır. Henüz adet görmeyenlerde böyledir. Gebe olanların bekleme süresi, çocuklarını doğurmalarına kadardır. Kim Allah'tan korkarsa, ona işinde bir kolaylık yaratır."[908]
İbn Zübeyr, Hz. Osman kanalıyla Bakara Sûresi 240. ayetin nesh edildiğini İleri sürmektedir.[909] İbn Abbas ve İkrime'den de benzer rivayetler gelmektedir.[910] Ayetin nâsihi olarak, yukarıya anlamını aldığımız, Bakara Sûresi 234. ayet kabul edilmektedir. Eserlerinden yararlandığımız müfessirler, konuyla ilgili ayetlere geniş yer verirler. Nesih haberi birçok tefsirde bulunmaktadır. Müfessirlerin bir çoğu da yukarıda işaret edilen rivayetleri desteklemektedir.[911] Mucahid (ö. 104/ 722) ise, iddet müddetini 4 ay 10 gün kabul edip, geri kalan günleri ruhsat olarak değerlendirir. Buna göre ayetin neshine ihtiyaç yoktur.[912]...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın