Sayfayı Yazdır

4- Akıl

Akıl, Arapça bir kelimedir. Sözlük anlamı, engellemek, alıkoymak, menetmek, bağlamak, kayıt altına almak demektir. [150] Hayvan bağlanan ipe buradan hareketle "ikâv adı verilmektedir. Aklın bir başka mânâsı ise "bilmek, anlamak, şuurlu olmak, duymak, temkinli ve işinde gücünde derli toplu olmaktır. "[151] Nakib Attas, akim "kayıt altına alma" "alıkoyma" anlamlarına işaret ettikten sonra "kelimeler yoluyla bilginin ereğini kayıt altına alan ve tutan fıtrî bir sahipliği göstermektedir" [152] diyor. Bu kelimenin Türkçe karşılığı "us"tur.

Akıl kelimesi, Latincede "rdtio", "intellectus" kelimeleyiryle ifâde edilirken, Yunancada "nous" kelimesiyle ifâde edilmektedir. [153]

Aklın Kalb ile eş anlamlı olduğunu söyleyenler vardır.[154]

Kur'ân'a Göre İman Esasları adlı eserinde Hüseyin Atay, "Akıl ve taakkul, Tükçeye düşünmek, akıl yürütmek, uslamak, muhakeme etmek olarak tercüme edilebilir" diyor. [155]

Aklın ıstılahdaki mânâsı değişik şekillerde ifâde edilmiştir. Meydan Larousse da akıl için "insanın kendi davranışını bilmesine, yargılamasına ve tayin etmesine yarayan kabiliyet, [156] denirken, el-mu'cemu'l-vasît'de "Tasdik ve tasavvurların terkibi, istidlal ve tefekkür kendisiyle olan şeydir. Veya hak ve bâtılın, hayır ye şerrin, güzel ye çirkinin kendisiyle açıklık kazandığı şeydir" şeklinde bir ifâde kullanılmaktadır. Merhum Nureddin Topçu şu tanımları kaydetmektedir;

"Akıl, akıl yürütmeler yapma yetişidir."

"Akıl, olaylar arasında bağlantılar bulma yetişidir."

"Akıl, sebep araştırma yetişidir. Bir olayın sebebini göstermek, onu açıklamak demektir." [157]

Başka bir ifâde ile "akıl, insanda bulunan (nefs-i natıka) konuşan nefse mahsus bir kuvvettir ki, nefis bununla ilimleri elde eder ve mefhumları, tâbirleri ve terimleri idrâk edip kavramaya muktedir olur." [158] Bir başka tanım ise şöyle:

"Akıl, duyu organları aracılığı ile kendisine ulaşan bilgileri değerlendirerek hakla bâtılı birbirinden ayırabilen, her türlü kavramlar ve fikirler arasında mukayeseler yapabilen, varlıkları, gaye, imkân ve ihtimal noktasından inceleyip, onlar hakkında doğru bilgiler ortaya koyabilen; ancak, bütün varlık ve oluşları kuşatamadığı için sınırlı bilgi verebilen; insan bünyesinde var olan ve bilginin oluşumuna etki eden kuruntular ve çeşitli arzular nedeniyle yanılabilen, bundan dolayı da kendisine ışık tutacak sağlam bir kaynağa muhtaç olan; güzel ile çirkini, faydalı ile zararlıyı bulabilen zihnî bir kuvvettir."[159]

Duyularımızla mahsûsâtı gözleyip algılarken aklımızla da ma'kûlâtı idrâk ederiz. Aklın fonksiyonu daha çok soyut kavramlar sahasında cereyan eder. İnsan ancak akıl sayesinde kendisini, çevresini ve kâinatı tanıyabilir. Yaratılışının amacını yine bu güç sayesinde kavrayabilir. Kendisi ile kendi dışındakiler arasında ancak onunla ilişki kurabilir. İnsan denen yaratığın yaşaması ve tekâmülü ona bağlıdır.

Gazzalî, akılla ilgili birçok tarifin yapılabileceğini söyler. Meselâ, "akıl, zarurî bilgileri anlatmak için kullanılır. Keza akıl, insanda öyle bir garîzadır ki, insan onunla nazarî bilgileri elde etmeye hazır bir durumdadır... Akıl, "tecrübeden elde edilen şeylerin bilgisine sahip olmak" diye de anlaşılır. Nitekim, tecrübesini değerlendiren kimseye akıllı denir. Varlıklı kişiye de akıllı denir ki, burada akıl bir davranış ve durum mânâsında ele alınmıştır. Ameli (fiili) ilim ile birleştirmeye de bazan akıl denir." [160]

Gazzâlî, önceleri akla dört mânâ vermesine rağmen daha sonra bunu ikiye indiriyor:[161]

1- Eşyanın hakikatini bilme özelliği ki, bu, mahalli kalb olan ilmin sıfatıdır,

2- İlimleri idrâk eden bir şeydir ki, bu da rûhânî latife olan kalpti. [162]

Daha yeni bir tanım ise şöyle:

"Akıl, zihin işlemlerini tümel olarak idare eden formel ve objektif kavramlar ve ilkelerin bütünüdür." [163]

İslâm ulemâsı "aklın kalbte bir nur olduğu" hususunda ittifak etmiştir. [164]

Ali Medar, akıl üzerinde birçok şeylerin söylendiğini, belirttikten sonra bütün söylenenlerin şu tanımda düğümlendiğini kaydetmektedir:

"Akıl, iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan yani hayrı serden ayırabilen bir özellik (kabiliyettir. [165]

Bütün bilim adamları, düşünürler, filozof ve din ulemâsı aklın önemini kabul etmekle beraber aralarında akla verdikleri değerin yoğunluğu bakımından farklar vardır. Özellikle Allah bilgisinin, insanın düşünmeye başlamasıyla mı, yoksa bulunduğu topluluğa bir peygamberin gelmesiyle mi insanı bağladığı konusunda farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Genelde Matürîdîler birinci, Eşâriler ise ikinci şıkkı tercih etmişlerdir. [166]

Necip Tayları konu ile ilgili bilgi verirken şunları kaydediyor. "Felâsifenin etkin ve yaygın kesimi olan Meşşaîlerin en belirgin özelliklerinden birini akılcı olmalarının belirlediği de bilinmektedir." [167]

Eşarî'ye göre, imanı zorunlu kılan akıl olsaydı, o zaman Allah, rasûl göndermeden önce de imanın zorunlu olması gerekirdi. Aksi halde inanmayanların, başka bir ifâde ile Allah'ı tanımayı ihmal edenlerin cezalandırılmaları gerekirdi. Halbuki Allah, "Biz rasûl gönderene kadar cezalandırmayız" [168] buyuruyordu. Dolayısiyle aklın bilgiyi (iman) zorunlu kıldığı iddiası inkâr olunmalıydı. Demek ki, Allah'ı bilme zorunluluğu-ancak şeriattan gelir.[169]

Mâtürîdî'ye göre insan, Allah'ı hiç vahiy olmadan bile akıl yoluyla bilmek zorundadır. Yani "Allah bilgisinin zorunlu doğası akla dayalıdır." [170]

Süleyman Uludağ, Ebû Hanife'nin fıkıhta akılcı, itikadda selefi olduğunu kaydediyor. [171] İzutsu da Ebû Hanife'nin kusursuz bir entellektualizm savunucusu ve diyalektikçi olduğunu bu nedenle de akla fazla değer veren bir tavra sahip olduğunu yazıyor. [172]

Akıl-vahiy veya akıl-şeriat ilişkisi ile ilgili Ebû Hanife'nin Ebû Yusuf tarafından nakledilen anahtar metin şöyle: "Allah, insanlığa hiç rasûl göndermemiş olsa idi bile, insandan yine akıl yolu ile O'ndan yana bilgi (marifet) sahibi olması beklenecekti." [173]

Bü konuda Mürcîler'in iki gruba ayrılmış olmalarına rağmen İzutsu, Mürcîler'in "entellektüel rasyonel" bir tutuma sahip olduklarını belirtiyor. [174]

İslâm çerçevesinde ortaya çıkmış, en radikal rasyonalistlerin Mûtezîlîler olduğunu belirten İzutsu, "İnsan, Allah'ı ne ile bilebilir?" şeklinde bir soruya karşı Mûtezilîler'in verdiği cevabın kısaca "akıl ile" şeklinde olduğunu bildiriyor.[175] Kindi "Dinî bilgilerin doğruluğu aklî kıstaslarla bilinir" diyor. [176]

İbn Rüşd'e göre de aklın verileri önemlidir. Tasavvuf, ilham ve keşf sadece aklın verilerine uygunluğu ölçüsünde değer taşır.[177]

"Kelâm âlimleri aklı, azamî derecede yüceltmişler, mümkün olan en büyük değeri ona vermişler ve böylece onu kudsiyet mertebesine yükseltmişlerdir." diyen S, Uludağ, "Kelâm, imam kalpten kafaya nakletmiş, gönül müslümanlığını akıl müslümanlığı haline getirmiştir. Artık kelâmda iman, inanılan ve yaşanan bir gerçek olmaktan ziyade düşünülen ve idrâk edilen bir hakikat olmuştur" [178] şeklinde bir tesbitte bulunuyor.

Gazzalî'nin konu ile ilgili tutumu kendisinden sonra da tartışma konusu yapılmıştır. Ona göre metafizik sahalar dışında aklın verdiği hükümler doğrudur. Aklın böyle bir konuma sahip olması onun muhtaç olmadığını göstermez. Akıl daima "dinin yol göstermesine, bütün bilgilerin ve doğruların kaynağı olan Allah'la vicdanî bir ittisal ile bilgilerini tahkik etmeye muhtaçtır." [179] Bu görüşleriyle Gazzalî, dengeci ve telifci bir tutumu sergilemektedir.

Sûfîlerin konu ile ilgili görüşleri nedir? Mutasavvife, bazılarının zannettikleri gibi acaba akla soğuk bakmakta, ona gereken önemi vermemekte midir, yoksa akla önem vermekle birlikte ona bazı sınırlamalar mı getirmektedir? Süleyman Uludağ buna şu cevabı veriyor:

"Şurasını peşinen ifâde edelim ki, sûfîlerin karşı çıktıkları akıl, hissî ve maddî âlemle ilgili olan tecrübî ve tabiî akıl değil, bu âlemin ötesine ait hükümler verme ve ilâhî hakikati idrâk etme iddiasında olan nazarî ve metafizik akıldır." "Maddî âlemde ve dünya işlerinde aklı ve tecrübeyi tartışmasız rehber kabul eden sûfîler, kelâmcıların akla dayanarak, Allah, Allah'ın sıfatları, fiilleri, isimleri, ruh, manevî ölüm ve öbür dünya hakkında konuşmalarını tek bir kelime ile "saçma" bulurlar. [180] Yine aynı kaynaktan anlıyoruz ki, gerçek tasavvuf, sağlam kaynaklara dayanan, mânâsı sağlam "naklî bilgilerle, aklın verdiği zarurî, sıhhatli ve faydalı bilgileri hiçbir zaman inkâr etmemiştir. Aksine bu nevi bilgilere önem ve değer vermiş, hatta bunları keşf ve marifetin temeli saymıştır.[181]

Bilim adamları akılla ilgili olarak şöyle bir tasnif yapmıştır:

1- Saf ve nazarî akıl, bütün müşkileri çözebilir, insanoğlunun akıldan başka bir rehbere ihtiyacı yoktur. Meşşâî felsefesinin görüşü budur.

2- Akıl esastır. Fakat aklın ana hatlarıyla naslara bağlı kalması şarttır. Kelâmcıların görüşü budur.

3- Keşf ve ilham (sezgi), her sırrı anlar, her müşkili çözer, işrâkî felsefesinin görüşü budur.

4- Keşf ve ilham esastır ama keşf ve ilhamın ana hatlarıyla naslara bağlı kalması gerekir. Sûfîlerin görüşü bu-dur." [182]

Felsefe tarihinde akılcılık üç isim altında ortaya çıkmıştır:

1- Sokrates akılcılığı,

2- Descartes akılcılığı,

3- Kant akılcılığı. [183]

Aristo, "etkin" ve "edilgin" olmak üzere aklı iki derecede inceliyor. Bunu bir benzetme ile açıklamaya çalışan Aristo'ya Kindî, Fârâbî ve İbn Sina da katılmaktadır.[184]

Farâbî için aklın dört derecesi vardır:

1- Güç halinde akıl (el-akl bi'1-kuvve),

2- Fiil halinde akıl (el-akl bil-fıil),

3- Kazanılmış akıl (el-akl el-müstefâd),

4- Fa'al akıl (el-akl el-fa'al). [185]

Kindî'de "fiil halindeki akl'ın yerine "kazanılmış akıl", kazanılmış aklın yerine ise "kanıtlayıcı akıl" konmuştur.[186]

Gazzalî de dört çeşit aklı kabul etmiştir:

"1- Heyûlânî yahut maddi akıl (münfail akıl da demektedir),

2- Bilmeleke yahut mümkün akıl,

3- Bilkuvve akıl,

4- Müstefâd akıl. Bunlara bir de hepsinin üstünde ve dışında olan fa'al akıl ilâve edilebilir." [187] Gazzalî başka bir açıdan "bahşî akıl", "temâşâî ve hadsî akıl" olmak üzere iki akıl türü kabul ediyor. [188]

İbn Sina'ya göre nefsin biri diğerine yardımcı olan iki yetisi vardır. Bunlardan birincisi "nazarî akıl", ikincisi ise "amelî akıl"dır. Nazarî akıl, tümel kavramları ve önermeleri elde eder, ikincisi yani amelî akıl, uygulamaya ilişkindir. Birincisi "tikel konularda doğruluk ve yanlışlığı; ikincisi ise iyilik ve kötülüğü; birincisi zorunlu, mümkün ve imkânsızı; ikincisi ise çirkin, güzel ve mubahı (kabîh, hasen, mubah) araştırır." [189]

Akıl denince akıl yürütmeyi, akıl yürütme denince de mantık kurallarını hatırlarız. Eşya ve olayları bilme, idrâk etme gücü olarak his, vehim ve aklı kabul eden Gazzalî, ilk ikisinin güvenilmezliğine işaret ettikten sonra aklın insanı cehaletten koruyan önemli bir güç olduğunu vurguluyor ve vesvese ve hayalin müfekkireyi şaşırtıcı tasallutundan emin olmak için aklın kanunlarının bilinmesi gereğine dikkat çekiyor. [190]

Akılcılar, akıl prensiplerinin sonradan olmayıp, doğuştan var olduklarını söylüyorlar. Bütün bilgilerimizin temelini oluşturan bu prensipler, evrensel, zorunlu ve "apriori"dirler. Herşeyden önce zihnimizde mevcutturlar.[191] Bu ilkeler şunlardırdır),

1- Gâyelilik prensibi (Herşey bir gayeye varmak için

2- Aynilik prensibi (Bir şey ne ise odur),

3- Tenakuz (Çelişmezlik) prensibi (Bir şey aynı zamanda hem kendisi hem kendisinden başka bir şey olamaz),

4- Sebeplilik (kozalite) prensibi (Her olayın bir sebebi vardır),

5- Üçüncü halin bulunmaması (Bir şey ya vardır ya da yoktur).

Kur'ân, aklın bu ilkelerini kendi ölçüleri içinde kabul eder [192] ve kullanır.

Kur'ân, aklı ve mantığı insan sorumluluğunun temel şartı kabul eder. Aklî yeterliliği olmayan insanlarla çocuklara bir teklifte bulunmadığı gibi onları sorumlu da tutmaz. İslâm'ın genel umdelerinden biri de aklı korumaktır. İslâm eğitimcilerinden Ali Medar, İslâm'ın akla yaklaşımı ile ilgili şunları söylüyor:

"İslâm, temelde akla ve mantığa önem verip, bu düşünceyi eğtimin temeli sayar. O halde akıl metodu, İslâm eğitiminin önemli bir metodudur. Akıl, asabiyetin ve câhiliyetin zıddıdır. Bu İslâmî metod, gerçekçi bir metoddur. Bu metod, hikmet ve kıssalarla öğretim yoludur. Kur'ân-ı Kerîm'de en çok bu metod kullanılmıştır."[193]

Kur'ân, aklı eğitirken tabiatiyle bir iki metodda kilitlenip kalmaz. Kur'ân'ın kullandığı bütün metodların merkezinde akıl vardır, mantık vardır. Vakıa Kur'ân aklı putlaştırmaz. Onu eğitirken aynı zamanda kendi haddini bilmesini de öğretir. Bu konu üzerinde ilkeler bahsinde duracağız.

Kur'ân, insan aklını eğitirken iki yönlü eğitir: Aklın her tür rahatsızlıktan ve tasalluttan korunması, ulaşabileceği en üst çizgiye kadar inkişafı. Kur'ân'a göre aklı kullanmak önemli, onu doğru kullanmak daha da önemlidir.

Muhammed Kutub'a göre İslâm, aklı terbiye ederken iki esasa dayanmaktadır:

1- Doğru metod. Burada yakînin esas alınarak zan ve taklidden uzak durulması esastır.

2- Kâinât üzerinde düşünme ve araştırma. [194]Ahmed Avni Konuk Füsûs tercümesinde aklın iki muallimi olduğundan bahisle şunları söylüyor:

"Birisi enbiyâdır ki (a.s.) bu, ukûlü, İsm-i Hâdî'nin ahkâmı dairesinde terbiye edip, "akl-ı maad [195] mertebesine terakki ettirirler. Nitekim (s.a.) Efendimiz "Ben muallim olarak gönderildim" buyurur. Akıl bu mertebede keskin bir nazar peyda edip, umûr-ı uhreviyyede salâhı fesaddan ve hayrı serden tefrik eder... İkinci nevi muallim dahî enbiyâya tebaiyyetten istikbâr ve onları inkâr eden taifedir ki, bunlar İblisin nâibleridir." [196] Aklın eğitilmesi gereğine de işaret eden konuk şöyle devam ediyor:

"İmdi, madem ki, "akl-ı maaş" [197] mertebe-i sabâvettedir; bir sabî nasıl terbiye ve talîme muhtaç ise, "akl-ı maaş" dahi öylece terbiye ve ta'lîme muhtaçtır." [198]

İslâm fıtrî ve aklî bir dindir. Onun gıdası bilgidir. Bu itibarla devamlı bilgi toplamayı emreder. İslâm'da bilgi, bilgi için değildir. Bilgi, hakikate ulaşmak için bir araçtır. Bu amaca ulaştırmayan bilgi Kur'ân nazarında safsatadır.

Rasûlullah buyuruyor ki:

"İyilik akıl ile keşfedilir. Hak din, akıl ile tanınır. Aklı olmayanın dini de yoktur." [199] Bu aklın İslâm literatöründeki adı "akl-ı selîm"dir.

Uz. Âişe bir gün Rasûlullah'a sorar:

"Yâ Rasûlellah, insanlar dünyada birbirlerinden ne suretle temayüz eder?" Peygamber (s.a.) cevap verir:

"Akıl ile Kimin aklı çok ise, onun diğeri üzerine bir üstünlüğü vardır."

"Peki, âhiretteki üstünlük ne iledir?"

"Akıl iledir."

"Peki ama, hesap gününde göreceği mükâfat veya mücâzât dünyadaki işine göre değil midir?"

"Ya Âişe, her fert, ancak Allah'ın kendisine vermiş olduğu akıl kadar iş görmeyecek midir? Buna binâen dünyadaki işleri akılları nisbetinde olacağından âhiretteki mükâfatları ve mücâzâtları da işlerine göre olacaktır."[200]

Kur'ân'da 49 yerde akıl kelimesinin geçmesi [201] onun akla verdiği değeri göstermektedir. Bu kelimelerin tamamının fiil şeklinde geçmesi de manidardır. Amaç sadece akılla ilgili bilgi sahibi olmak değil, onu kullanmak, değerlendirmek, amacına uygun çalışmasını sağlamaktır. Çünkü onun sağlıklı çalışması insan ve insanlığın inkişâfına, mutluluğuna medar olacak, çalışmaması veya sağlıklı çalışmaması ise insanın ve insanlığın çöküşünü hazırlayacaktır. Kur'ân bütün kötülükleri aklın sağlıklı kullanılmamasında gördüğü gibi, bütün iyilikleri de onun işlevini yerine getirmesinde görmüştür. Kendisine verilen diğer nimetlerle beraber aklını kullanamayan insanları insan kabul etmemiş, onları hayvanlardan da aşağı saymıştır. [202] Dedik ki:

Bütün olumsuzluklar aklın sağlıklı kullanılmamasına bağlanmaktadır. Buna birkaç örnek verelim:

"Namazza çağırdığınızda onu alay ve eğlenceye alırlar. Bu, onların akletmeyen bir topluluk olmasındandır." [203] "Onlar, sizinle toplu olarak, ancak surla çevrilmiş kasabalar içinde veya duvarlar arkasında savaşı kabul edebilirler. Kendi aralarındaki çekişmeleri ise serttir. Onları birlik sanırsın, oysa kalpleri birbirinden ayrıdır. Bu, akletmeyen bir topluluk olmalarındandır." [204]

Bir insanın başkalarına iyilik tavsiye ederken kendisini unutması da keza aklını kullanamaması ile ilgilidir. "Kitabı okuyup durduğunuz halde kendinizi unutur da başkalarına mı iyilikle emredersiniz? Düşünmez (akletmez) misiniz.” [205]

Aklı kullanmamak sağlıklı işitmeyi de engeller:

"Aralarında sana kulak veren vardır. Sen, sağırlara, üstelik akılları da almazsa (akledemiyorlarsa), işittirebilir misin." [206]

Allah'ın âyetlerini ancak aklım kullanabilenler anlayabilir.

"... Eğer aklediyorsanız, şüphesiz size âyetleri açıkladık." [207]

“Göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde, insanlara yararlı şeylerle denizde süzülen gemilerde, Allah'ın gökten indirip yeri ölümünden sonra dirilttiği suda, her türlü canlıyı orada yaymasında, rüzgarları ve yerle gök arasında emre âmâde duran bulutları döndürmesinde, düşünen (akleden) kimseler için deliller vardır." [208]

Görüyoruz ki doğanın farkına varmak, onunla iletişim kurmak ondan bilgi ve belgeler almak Kur'ân'a göre aklı kullanmaya bağlıdır. Aslında bu kural hayatın bütünü, varlık âleminde cereyan eden olayların bütünü için geçerlidir. Bunun tek tek tâdât etmek tabiatiyle imkânsızdır.

Başka bir açıdan baktığımız zaman görüyoruz ki eşya ve olayların varlığı insan aklına, onun işlevini yerine getirmesine yöneliktir. Umulmaktadır ki insan, doğada yaşayan varlıklara ve olaylara baksın aklını kullansın, oradan mutlak hakikate yani Allah'a ulaşsın.

"Sığırın bir parçasiyle ona vurun" dedik. İşte böylece Allah ölüleri diriltir ve aklınızı kullanasmız diye size âyetlerini gösterir." [209]

"Allah, âyetlerini düşünesiniz (akledesiniz) diye böylece açıklamaktadır." [210]

O halde insana sorulacak bir soru yar:

"Akletmeyecek misin? Aklını kullanmayacak mısın?" İşte Kur'ân da devamlı, her fırsatta bunu soruyor:

"Andolsun ki, size şerefiniz ve öğüt veren bir kitap indirdik; akletmiyor musunuz?." [211]

"İbrahim, "o halde Allah'ı bırakıp da size hiçbir fayda ve zarar veremeyecek olan putlara ne diye taparsınız?

Size de, Allah'ı bırakıp taptıklarınıza da yazıklar olsun! Ak-letmiyor musunuz?" dedi." [212]

Bu örnekleri daha da çoğaltmak mümkün. Umalım ki doğanın harikası olan insan bu bilince ulaşsın... Kendine ve çevresine akliyle bakmak bilincine [213] kelimeleri de akıl karşılığında kullanılmaktadır. [214]

[150] S. Hayri Bolay, "Akıl", Dia, c. II, s. 238; Nâkib Attas, Modern Çağ ve İslâmî Düşünüşün Problemleri, çev: Mahmud Erol Kılıç, İstanbul 1989, s. 201.

[151] Hüseyin Atay, Kur'ân'a Göre İman Esasları, Ankara, ts., S. 101

[152] Attas, a.g.e., s. 201.

[153] Bolay, "Akıl", Dia, c. II, s. 239.

[154] Attas, a.g.e., s. 201; M. Kutup, İslâm Terbiye Metodu, s. 110.

[155] Atay, a.g.e., s. 102.

[156] Meydan Larousse, c. I, "Akıl" md.

[157] Nureddin Topçu, Felsefe, s. 37.

[158] Cihad Tunç, "İslâm Dininde Kalb ve Aklın Önemi", E. Ü. İlâh. Fak. Der. sy. 7, Kayseri 1990, s. 23

[159] Y. Şevki Yavuz, Kur'ân-ı Kerimde Tefekkür ve Tartışma Metodu, s. 67.

[160] Necip Taylan, a.g.e, s. 74, 75.

[161] Gazzalî, îhyâ, III, s. 12.

[162] S. Hayri Bolay, a.g.e., s. 198, 199.

[163] H. Ziya Ülken, Eğitim Felsefesi, s. 267.

[164] Ali Medar, İnsan Eğitiminin Kur'ânî Metodu, çev; Ali Yüksel, İstanbul1987, s. 33.

[165] Ali Medar, a.g.e., s. 35.

[166] Toshihiko İzutsu, İslâm Düşüncesinde İman Kavramı, çev: Selahaddin Ayaz, İstanbul 1984, s. 137,138

[167] Taylan, a.g.e., s. 72.

[168] İsrâ: 17/15

[169] İzutsu, a.g.e., s. 138.

[170] İzutsu, a.g.e., s. 139.

[171] Süleyman Uludağ, İslâm Düşüncesinin Yapısı, İstanbul 1985, s.86.

[172] İzutsu, a.g.e., s. 135.

[173] İzutsu, a.g.e., s. 140.

[174] İzutsu, a.g.e., s. 131.

[175] İzutsu, a.g.e., s. 136.

[176] S. Uludağ, Felsefe Din İlişkileri, İstanbul 1985, s. 27.

[177] S. Uludağ, a.g.e., s. 81

[178] S. Uludağ, İslâm Düşüncesinin Yapısı, s, 80, 83.

[179] Necip Tayları, a.g.e., s. 81, 82.

[180] Süleyman Uludağ, İslâm Düşüncesinin Yapısı, s. 151.

[181] Uludağ, a.g.e., s. 168,169.

[182] Uludağ, a.g.e., s. 236.

[183] Topçu, Felsefe, s. 40

[184] Mehmet Dağ, "İbn Sinanın Psikolojisi", Aydm Sayılı, a.g.e., s. 376

[185] H. Ziya Ülken, İslâm Felsefesi, s. 60.

[186] Dağ Mehmet, a.g.e., s. 378

[187] S. Hayrı Bolay, a.g.e., s. 189.

[188] Bolay, a.g.e., s. 201

[189] Mehmet Dağ, a.g.e., s. 372.

[190] Necip Tayları, a.g.e., s. 81.

[191] Nureddin Topçu, Felsefe, s. 40.

[192] Y. Şevki Yavuz, a.g.e., s. 84.

[193] Ali Medar, İnsan Eğitiminin Kur'ânî Metodu, 6. 116

[194] Muhammed Kutup, İslâm Terbiye Metodu, s. 112

[195] "Akl-ı maad": Gelecek hayata, âhirete dönük akıl (Meydan Larousse, "akıl" md.)

[196] A. Avni Konuk, Fusûsu'l-Hikem Tercüme ve Şerhi, I, haz: Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın, İstanbul 1987, s. 83.

[197] "Akl-ı maaş": Dünya hayatına dönük akıl (Meydan Larousse, "akıl" md.)

[198] Konuk, a.g.e., s. 83.

[199] İsmail b. Muhammed el-Aclûnî, Keşfü'1-hafâ ve müzîlü'l-ilbâs 'amma iştehere mine'l-ehâdîs 'alâ elsineti'n-nâs, Kahire 1352 h. c. II, s. 362'de hadisin son cümlesi mevcuttur.

[200] A. Vehbi Ecer, İmanın Akıl ve İlimle Münasebeti, Ankara 1963, s. 21 (Hadisi, sahih hadis kitaplarında bulamadık).

[201] M. Fuâd Abdulbâkî, Mu'cem, "akıl" md.

[202] A'râf: 7/179

[203] Mâide: 5/58.

[204] Haşr: 59/14.

[205] Bakara: 2/44.

[206] Yûnus: 10/42.

[207] Âl-i İmran: 3/118

[208] Bakara: 2/164.

[209] Bakara: 2/73.

[210] Bakara: 2/242.

[211] Enbiyâ: 21/10.

[212] Enbiyâ: 21/66, 67.

[213] Konu ile ilgili daha fazla bilgi için bk. M. Haindi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, İstanbul 1935, c. I, s. 566-568;' Dia, "Akıl" md.; Meydan Larousse, "Akıl" md.

[214] Ebû Abdillah Muhammed b. Ali el-hakîm et-Tirmizî, Beyânu'l-fark beyne's-sudûri ve'1-kalbi ve'1-fuâdi ve'1-lübb, Kahire 1958, s. 76.

๑۩۞۩๑ Kitap Dünyası - İlim Dünyası Kütüphanesi ๑۩۞۩๑ => Kuranda İnsan Psikolojisi => Konuyu başlatan: ღAşkullahღ üzerinde 07 Şubat 2011, 16:03:37