Nida

Nida

Nida, sözlükte çağırma mânâsına gelir.[1] Terim olarak; nida, fiili yerinde kullanılan bir edatla, sözü söyleyen kişinin muhatabından kendisine yönelmesini istemesidir.[2]Nida için şu sekiz edat kullanılır:

Yâ, Hemze, Ey, Â, Ây, Eyâ, Heyâ ve Vâv´dır. Hemze ve Ey yakın mesafede olanları, diğerleri de uzakta olanları çağırmak için kullanılır.[3]

Bazen uzak bir şey, «konuşan kimsenin gönlünde, devamlı bulunduğu için veya aklından çıkmadığı için» sanki hazır ve yakınmış gibi kabul edilir, ve "hemze" veya "ey" nida edatlarıyla çağrılır. Şâirin aşağıda zikredilen beytinde olduğu gibi:

«Ey Nu´mânü´l-Erâk vadisinde ikâmet edenler! İnanınız ki sizler (her ne kadar zahiren uzak iseniz de fakat hakikaten) benim kalbimin ortasında ikâmet ediyor gibisiniz. »[4]

Bazen çağırılan kimsenin şanının yüceliğine ve rütbesinin yüksekliğine işaret etmek için, yakın olan şey, uzak gibi kabul edilir ve uzak için vazedilmiş herhangi bir nida edatıyla çağırılır. Hattâ bu durumda çağırılan kim-senin mertebesi, konuşan kimseden yüksek olması hususu, mesafe bakı-nnndan uzaklık olarak kabul edilir. Yanında bulunduğun halde, bir kölenin efendisine şöyle demesi gibi: efendim!».Veya muhatabın mertebesinin aşağılığına işaret etmek üzere, uzak için vazedilen çağırma edatı kullanılır. Meselâ: Birisinin yanında bulunan kimseye şöyle demesi gibi: «£y 6w adam!». Veya dinleyici, uyku veya dalgınlak gibi durumlardan dolayı gafil ise veya zihnî dağınık olursa, sanki bulunduğu verde bulunmadığına işaret etmek üzere, uzak için vazedilen nida edatı kul-lanilır. Meselâ: Gafil olan bir kimseye şöyle denir: «Ya falanca!»[5]

Konu ile ilgili bazı misaller:

Ebû´t-Tayyib el-Mütenebbî, gözaltında bulunurken valiye yazdığı bir mektupta şöyle dedi:

«r£y benim köleliğimin sahibi (efendim)! Ve i§i gücü, gümüşten bağışları yapan ve köleleri azad eden kimse! "Ümidim kesildiğinde ve ölüm şah damarı kadar bana yaklaştığında seni (imdadıma) çağırdım.»[6] Ebu Tayyib, valinin kendi kalbine yakın.olduğunu, her zaman hatırında olduğuna ve bir an onu unutmadığına işaret etmek üzere bu misalde "hemze"yi uzakta bulunan birisine çağırmak için, kullanmıştır.

Ebû Nüvâs, Ebu Ali el-Hasan b. Hânî´(öl.l95/811), şöyle demiş:

«Ey Allahım! Eğer günahlarım çok olmakla büyük olsalar bile, Senin affının daha büyük olduğunu kesin olarak bilirim.»[7]

Bu misalde çağırılanın şanı yücedir. Yücelikteki uzaklığı, mesafedeki uzaklık gibi kabul edilmiştir. Bundan dolayı, şanının yüceliğine işaret etmek üzere mütekellım, Allah´a çağırmak için, uzakta bulunan kimselere nida etmede kullanılan yâ"yı kullanmıştır.

«işte onlar atalarımdır. Ey Cerîr! Toplantı yerleri bizi bir araya getirdiğinde, sen onlara benzeyenleri bana getir!»[8]

Bu misalde, mütekellimin inancına göre çağırılan kimse önemsiz ve değersiz bir şahıstır. Sanki çok alçak olması, çok uzak olması gibi kabul edilmiştir. Ve böylece uzaktakilere nida etmede kullanılan nida edatı (L) "yâ", kullanılmıştır.

« Ey dünya malını (ulaşılamayan gayeler için) toplayan kimse! Öleceğin halde (dünya malını) kime topluyorsun?» Bu Örnekte, muhatap gafil olduğu için uzakta bulunan kimse gibi kabul edilmiştir.Ve böylece burada uzak için kullanılan nida edatı "eyâ", kullanılmıştır.[9]

«dünyada uzun süre yaşayıp ömrü boş sözlerle tüketen, nefsini fâni olacak şeyler uğrunda yoran, haram veya helal (demeden mal) toplayan kişi! Farzedelim ki dünya kendiliğinden sana doğru sevkedilir. Bunun gidişi, yok olmaya doğru değil mi?»[10]

Ebu´l-´Atâhiyye, yukarıdaki beytinde; yakın olan kimseyi, gafil olup zihni dağınık olduğu için, uzakta bulunan kimse yerine kabul etmiştir.

a) Nidanın değişik anlamda gelmesi ile ilgili misaller:

Bazen nida esas mânası dışında, cümlenin gelişinden anlaşılan diğer mânalarda da kullanılır- Bunlar; kınama, menetme, hasret çekme, (iğrâ) kışkırtma, istiğâse (yardım dileme), veya teşvik etme gibi mânâlardır.[11]

1) Menetme için kullanılan nida:

« kalb! Sana yazıklar olsun. Çünkü sen, (yerinden) fırladığında (atışlarını yaptığında) öğüt vereni dinlemedin ve kınamadan da korkmadın.»[12]

2) Hasret çekmek ve inlemek için kullanılan nida:

£´ıy Ma´n´in mezarı! Kara ve deniz her ikisi de onunla dolmuş iken (O yere ve denize sığmaz iken), sen nasıl onun cömertliğini toprakla örttün?»[13] ´fi kâfir söyle diyecek: Ah ne olurdu, keşke ben toprak olsaydım.»[14]

3) Kışkırtmak ve teşvik etmek için kullanılan nida:

Zülumdan şikayet eden kimseye şöyle demen gibi: Mazlum! Konuş![15]

4) Yardım istemek :

Allah! Seni, müminlerin yardımına çağırıyorum.»[16]

Araplar! Sizi, Filistine yardım etmeye çağırıyorum.»[17]

«Ey güçlüler! Sizi, güçsüzlere yardım etmeye çağırıyorum.»[18]

5) Ağıt yakmak :

* Hayret! Alçak kimse, nice defalar üstünlük iddiasında bulunur. Ve ne yazık ki; faziletli kimse, nice defalar kusurunu ortaya koyar.[19]

«Ah yazık oldu Muhammed´e[20]

«Ah ciğerimi» îaljJlj d« Ah babam!»[21]

6) Taaccüb :

«Yazıklar olsun o kullara ki; kendilerine gelen her bir peygamberle alay ediyorlardı.»[22]

sakının ki günahkâr) nefis şöyle diyecektir; " Allah´ın yanında yaptığım kusurlardan dolayı yazık bana!»[23]

"Vay başıma gelene!"dedi."Ben bir koca kan iken çocuk mu doğuracağım? işte kocam, o da ihtiyar. Bu gerçekten tuhaf bir şey.» [24]

«ilkbaharın güzelliği ne kadar caziptir! [25]

7) Temennî :

Keşke Kâruna verilenin benzeri bizim de olsaydı. Hakikat şu ki o, çok büyük servet sahibidir.»[26]

a . ´We olurdu kavmim bilseydi! Rabbimin beni bağışladığını ve beni kendillerine ikram edilen kullarından kıldığını.»[27]

8 ) Tezekkür ):

fySelmâ´mn iki evi (konaklama yeri)! Size selam olsun. Geçen zamanlar acaba geri döner mi»[28]

9) Can sıkıntısı :

Ey´Selmâ´nın evleri (konaklama yerleri)! Selmanız nerede? Bundan dolayı biz ona ağladık ve (Selmâ´yı burada bulmadığımız için) bu yurtlar için de ağladık. »[29]

İhtisas Allah´ın rahmetime bereketi üzerinizdedir. Ey ev halkı! Muhakkak ki O, hamiddir (övülmeye lâyıktır), meciddir (cömertliği boldur).»[30]

Allahım! Bizlerle- yâni biz askerlerle- düşman zelil kılınır.»[31]

ben adama- güvenilir!»[32] «Sizin ilminizle, -ey gençler- vatan güçlü, ve kuvvetli olur ve kalkınır.»[33]

b) Nida ile ilgili bazı diğer misaller:

«Ey Falan! Sana izin verilinceye kadar konuşma! »[34]

Ey falan! Uyanık ol! Çünkü kötülükler seni kuşatmıştır.»[35]

c) Nida ile ilgili âyetleri okuyunuz.

<<Ey insanlar! Sizi yaratan Rabbinize ibâdet ediniz!...»[36]

«Nuh, gemiden uzakta bulunan oğluna, Yavrucuğum! (sen de) bizimle beraber bin, kâfirlerle beraber olma! diye seslendi.»[37] Hz. Nuh´un oğlu, uzakta bulunduğu için nida edatı aslına uygun olarak uzakta bulunan birisini çağırma için kullanılmıştır.

«Ey Musa! Dedi, senin büyülenmiş ol-duğunu sanıyorum.»[38]

gamber dedi ki: Ey Rabbim! Kavmim bu Kur´ân´ı büsbütün terkettiler.»[39]

Bu ayette, peygamber, kavmi için üzüntüsünü belirtmesi ve onların cehennem ateşinden kurtulmalarını şiddetle istemesi nedeniyle onların iman etmelerini, hasret çekerek bekliyor. Bundan dolayı burada uzak nida için vazedilen edat kullanılmıştır.[40]

«£y insanlar! Rabbinizden korkun! Çünkü kıyamet vaktinin depremi müthiş bir şeydir.»[41] Yüce Allanın şöyle buyurmuş:

Hâmân! Bana yüksek bir kule yap. Belki onunla yollara, göklerin yollarına ulaşırım da...»[42] Bu ayetteki nida, yapılması mümkün olmayan (yâni o günkü şartlarla göklere ulaşması mümkün değildi) bir mânada kullanıldığından dolayı, uzak için vazedilen nida edatı kullanılmıştır.

edenler! Seslerinizi Peygamber´in sesinin üstüne yükseltmeyiniz.[43]

Ey iman edenler! Eğer birfâsık size bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın,..[44]

Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyi niçin söylüyorsunuz?»[45]

« Ey örtünüp bürünen ( Resulüm)! Birazı hariç, gece kalk namaz kıl.f»[46]

Ey bürünüp sa-rınan (Resulüm)! Kalk ve (insanları) uyar. Sadece Rabbini yücelt. Elbiseni tertemiz tut.»[47]

«(Resulüm!) De ki: Ey kâfirler! Ben sizin tapmakta olduklarınıza tapmam. »[48]

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Lisânü´l-´arab, 15/315; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 50.

[2] el-Bürhân, 2/323; Mu´terakü´J-akrân, 1/339; el-İîkân, 2/896; Mift...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın