Niyetin Amele Üstünlüğü

C. Niyetin Amele Üstünlüğü

Tabir doğruysa, niyetle kaim olan ameli açıkladık ve o konuda batım ve zahirî iki tabakayı (niyet ve icra) ayırd ettik. Ödevin esas yapışma ait olanların karşılıklı önem derecesini anlamamız için, sırayla iki unsurdan her birinin şartlarını değiştirdik. Bu değişiklik, ödevin yapısında tam veya kısmî bir çöküntüye sebep olduğundan, biz tam ahlâkî bir amel yapmak için bu şartların varlığının zarureti kanısına vardık.Fakat, ahlâkî tecrübenin bir tahlili neticesinde yapılan yardımla beraber, bir çeşit mantıksız bir akıl yürütme olan bu usûl, iki kısımdan birinin yokluğunun veya sapmasının meydana getirebileceği kötü eserleri bize gösterirken bize daha ziyade problemin menfi bir yönünü vermektedir. O, bize, hayrın gerçekleştirilmesinde onların müsbet katkısının tabiatına dair bilgi vermemektedir. Bu maksat için olayları şimdi onların ilkel terkibinde yeniden tesis edeceğiz ve fiilde ahlâkî amelin bu çift yönlü tabiatını müşahede ederek, olayların gerçek kıymetiyle bu çift yönlü tabiatın dünyada veya bizde icad etmeye sebep olduğu çeşitli hayırları takdire çalışacağız.Genellikle, ödevin taksimi, kişinin kendisine karşı olan ödevleri ve başkalarına karşı olan ödevleri halinde kabul edilmektedir (Allah'a karşı olan ödevler, kısacası bizzat kendimize karşı olan Ödevlerden başka bir şey değildir; itaatimiz veya itaatsizliğimiz ilâhî azamet ve kutsallıktan en ufak bir şeyi ne artırabilir, ne de azaltabilir). Ortaya çıkan amel ile sosyal ilişkilerimiz arasında açık bir bağ olduğu gibi, niyet kavramı ile şahsî ödev kavramı arasında da belli bir yakınlık vardır, iki farklı tesir alanını, dahilî ve haricî iki amile tahsis ederken öncelikle bir çeşit hususiyetlerin tevziine girişilebilecek ve buradan, iki bakış açısından farklı olsa da hemen hemen niyet ve amelin eşit değerde olması kanısına vanlabilinecek-tir: Niyetin rolü, kalb temizliğini, nefsin şerefini, kısacası kişinin kendisinin olgunlaşmasını sağlamak veya devam ettirmek olacak; amelin amacı, hemcinslerimizin huzurunu sağlamak ve geliştirmek olacaktır.Bu görüş tarzı, iki bakımdan hatalıdır. Bu, bir taraftan şahsî ödevlerimizin yalnız batını amellerden ibaret olmadığı gibi içtimaî ödevlerimizin de yalnızca ortaya çıkan amellerden ibaret olmadığını unutmaktır: Biz, komşumuzu sevmek, kıskanmamak, hor görmemek zorundayız ;ve hayatımızı korumak, günlük ekmeğimizi namusluca kazanmak, masraflarımızı, har vurup harman savurmadan, cimrilik etmeden akıllıca düzenlemeye mecburuz. Diğer taraftan bu, bütün şartlar içinde niyet ile amel arasında ve ister ruhî, ister bedenî olsun her Ödev konusunda şimdi ortaya koyduğumuz tesanüdü inkâr etmek olacaktır. Gerçekten, ahlâkî derûnî huyumuzu iyileştirmek için, bizzat kendimiz üzerinde bir çaba gösterdiğimiz zaman bile, yine bu işte iki farklı anı ayırd etmek gerekir: Kanun tarafından buyurulmuş olacak bu işe girişme kararının anı ve bu kararın uygulamaya konması anı.Şu halde niyetin müsbet tesirinin tam bir incelenmesi, her zaman yapıldığı gibi psikolojik ve fiziksel, ruh ve bedenin bir karşılaştırması ile yetinmemelidir; fakat, bu sonuncusunun çift görünümü altında batını ve zahirî, karar verme yeteneği ile uygulama gücü arasındaki ilgiyi göz önünde bulundurmamız gerekir.Kalbin ameli ile bedenin hareketinin mukayesesi söz konusu olduğu sürece, hiç şüphe yok ki İslâmî ahlâk, kalbî hakikate, duygusal ifadesi üstünde bir üstünlük verir. Kur'ân-ı Kerim'in, çoğu kere hep iki unsujr üzerinde durduğu bir gerçektir.[24] Fakat, Kur'ân'm nefsin derinliklerinden kaynaklanmayan güzel bir ameli övmesi hiç görülmediği halde, ister kendiliğinden bir değe|r olarak[25] ister son kurtuluşun en başta gelen şartı olarak[26] özellikle tek başına kalbin amelinin altını çizdiği seyrek değildir Bu, bilhassa çok canlı bir biçimde hadiste ve müfessirlerin metinlerinde rastlayacağımız, batını davranışa verilen imtiyazdır. Misal olarak takva, yü kavramını ele alalım, onun içinde hemen hemen Kur'ânı bütün temel hükümler toplanmakta ve o, Kur'ân'da 220 defadan çok zikredilmiş bulunmaktadır. Bu terimle, Kur'ân-ı Kerim, birr [27]in tersine, en geniş anlamıyla[28] veya özellikle yasaklayıcı bir buyruk anlamında anlaşılmış olsun, ilâhî emrin itaatkâr ve hürmetkar bir tutumunu göstermektedir, îki durumda da o, fizikî ve ahlâkî iki kuvvetin iş birliği yaptığı yerde çoğu zaman tam bir itaati hedef alıyor gibi görünmektedir. Fakat, kal-bî amil üzerinde Hz. Peygamber tarafından o kadar durulmuştur ki o, onu bu faziletin bizzat cevheri gibi göstermektedir. O, göğsüne doğru parmağı ile işaret ederek ve üç defa aynı hareket ve aynı sözleri tekrarlayarak: "Takva, burada yatmaktadır"[29]buyurmuştur. Onun misâline uygun olarak, Hakîm et-Tirmizî ve Gazâlî gibi ahlâkçılar, takvanın bizzat tanımını, bu batmî unsurdan yapmışlardır. Tirmizî, takvanın kaîb temizliği olduğunu yazmaktadır; "Kalbden kirleri ve kötülükleri uzaklaştırmaya itina gösteren takva sahibi, yeni banyo almış ve beyaz elbise giymiş, kendini lekelere ve tozlara karşı koruyan kimse gibidir..."[30] Gazâlî, takvanın, dünya sevgisinden yüz çevirmiş bulunan ve bu dünyayı Allah sevgisine feda eden bir kalbin sıfatı olduğunu, söylemiştir[31] Böylece ödevin sübjektif ve fiilî iyiliğin uzak bir merhalesini meydana getiren bir veçhesine üstünlük atfetmek akla aykırı görülebilir. Gerçekten, bu, hayatını kurtarabildiğim veya ona haklı olduğu huzuru temin edebildiğim komşum için batmî sevginin basit bir ameli ile olmaz.Bu doğrudur; fakat, önce ödevin tamamlanmasında kesin neticenin rolünü aşırı derecede büyütmemek gerekir. Bu nihâî netice, ne yalnız bizim ahlâkî çabamıza, ne bedenî faaliyetimize bağlı olduğu için, fakat o tabiî ve hatta tabiat üstü şartların birçoğunun işbirliğini gerektirdiği için ödevimiz son derece sınırlı bulunmaktadır: O, sonuçlandırmakla değil, emrimizdeki vasıtaları kullanmakla yetinmektedir. Bundan dolayı akıl, kalb ve beden objektif hayrın bulunduğu yerde nihâî neticeye göre, yakın veya uzak sebepler olarak bize kendilerini göstermektedirler. Hakikatte maddî faaliyet, kronolojik düzende, bu sürenin en yakın merhalesi imiş gibi kabul edilmiş olabilir. Fakat kesinlikle bu kronolojik yakınlık, önceki bir süreye göre, bağımsız bir sebepten yararlanmasını ortaya koymadıkça ahlâkî takdirimizde hiç bir rol oynamaz. Aksi durumda değerlendirmemiz, bütün sebeplilik silsilesini harekete geçiren bu öncekine bağlanmış olmak için yer değiştirmek zorundadır. Başka bir tabirle, eğer ahlâkî unsur, hayır ve serde etkili bir surette maddî unsur üzerine etki yapıyorsa, netice konusunda ondan daha dolaylı olsa da, onun tesiri maddî unsur üzerine takdim etmesi gerekmektedir. Oysa, tslâm ahlâkında eşyaya, işte böyle bakılmaktadır.

Gerçekte faaliyetimizin iki anı, bu konuda zaman içinde ard arda gelişin basit bir ilişkisini destekleyen olarak düşünülmemiş, fakat neticeye ait sebebin bir ilgisi vesilesiyle bağlanmış olarak düşünülmüştür, îşte doğrudan olandan daha uzağı görmeyecek kadar kısa görüşlü olan kimseler, kendi kendilerine, neticeyi meydana getirme şerefini en yakın sebebe verebilmekteler. Modern medeniyette makinanın rolünü, onu icâd eden akıldan, onu kullanan koldan ve onu tanzim eden ve ihtiyaçlara göre ayarlayan iradeden öne geçirecek kadar yükseltmek hak ve insafa uygun olarak mümkün müdür? Buradan, et ve kemikten oluşan beşerî makinamrzın rolüne siz karar verin. Hz. Peygamber, bize, kalbin sıhhati yoluyla bedenin sıhhatinin, ahlâkî yönden olduğu kadar maddî yönden de güven altma alındığını haber vermiştir[32]. Yine o, buyurmuştur ki: ''Kalb, bir kraldır, azalar onun askerleridir. Kral, iyi olursa, askerleri iyi olur. Kral bozulursa, askerleri de bozulur"[33]. Tirmizli Hakîm, bu metnin açıklamasını yaparak şöyle kaydediyor: "Kalb, bozulduğu zaman, namaz, oruç ve uzuvların diğer faaliyetleri sizi hiç al-datmamalıdır; fakat kalb zengin ve uzuvlar faaliyetsiz olduğu zaman, kalbin en ufak hareketi, uzuvlara iyiliğin her çeşidi ile zenginleştirmeye yeteneklidir[34]İşte, objektif hayrın gerçekleşmesinde batmî amele ait olan pay budur. O, orada, birincinin "tamamlayıcısı ve yansımasından başka birşey olmayan, zahirî amel sayesinde yalnız gerekli bir şart değil, aynı zamanda etkili bir sebeptir.Ahlâkî kanunun emirlerinin amacının yalnız dünyada adaleti tesis etmek olmadığını, aynı zamanda ve bilhassa bizi dünyevî şeylerin ve hayvanı hayatın üstüne yükselterek şahsımızı da değerlendirmiş olmak olduğunu ilâve ediniz. Batınî amel, genel görüş bakımından, uzak bir vasıtadan, dolaylı bir sebepten başka birşey değildir. Bu yeni noktai nazarda, ya o bizatihi gaye, ya da nedensel zincirin son merhalesi olan nihâî gayeye ulaşır ve bu gaye ile ödevin hedefine tamamen varılmış olunur. Bu nokta-i nazarda, bedenî faaliyet gerekli kılınmış olmayı sürdürmektedir; fakat o, sadece rol değiştirmekte, veya daha doğru olarak rolü, iki yönlü olmaktadır: Neticelerini sadece dışarı meylettirmek yerine, tabiî eğilimlerimizi kuvvetlendirmek ve onları daha fazla kökleştirmek için o, aynı zamanda içe dönmektedir. Kur'ân-ı Kerim, tasadduk amelinin ruhu daha çok kuvvetlendirdiğini[35], insanı anlaştırdığını ve değerini yükselttiğini [36]tekid etmemiş midir? Gazâlî'nin kaydettiğine göre bütün salih ameller için de aynı şey söz konusudur. Onların başlıca amacı, nefsimizin sıfatla-rmda değişiklikler yapmaktır. O, sözüne şöyle devam etmektedir: "Allah'a dua ederken, alnın yere konulması bizatihi bir gaye olarak istenmemiş, fakat alışkanlıkla kalbde tevazu vasfını kuvvetlendirmek içindir; aynı şekilde, kalbinde yetime karşı rikkat bulunan kimse, onu kucağına alıp saçlarını okşadığı zaman, kalbindeki bu rikkat daha da kökleşir". Bundan biraz daha yukarıda şöyle açıklama yapar: "Belli bir ruh halinin eğilimine göre devamlı hareket edildiği zaman, bu h...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın